Геалогія і карысныя выкапні Беларусі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 183с.
Мінск 1983
ч
ЧАЦВЯРЦІЧНАЯ СІСТЭМА /ПЕРЫЯД/, глядзі Антрапагенавая сістэма /перыяд/.
ш
ШАРОВІЦКАЯ СЕШЯ /ад назвы в.Шаровічы У .Руднянскім р-не Смаленскай вобл./, ніжняя частка адкладау рыфрю. Упершыню вылучана і апісана У 1973—74 гг. у стрататыпІчным разрэзе Руднянскай параметрычнай свідравіны, якая прайшла гэтыя адклады на глыбіні 1607—1862 м. Умоуна адносяць да ніжняга рыфею, паколькі залягае на пародах крышталІчнага фундамента I перакрываецца адкладамі беларускай /палескай/ серыі сярэдняга рыфею. Магчымыя аналагі шаровіцкай серыі выдУлены некалькімі свідравінамі У раёне Бабруйска. Магутнасць адкладаУ да 260 м. Падзяляеода на 2 падсерыі: ніжнешаровіцкую, якая складэена з буйнаі розназярніотых палевашпатава-кварцавых пясчанікау, I верхнешаровіцкую, складзеную з дробназярністых кварцавых пясчанікау.
ШКЛ0.УСКАЕ МІЖЛЕДДВІКО.ЎЕ, рослаускае м і ж ледав і к о у е, доУжылася ад канца ^яі^Ускага^зледзя^ цедня да пачатку сожскаі^_здздзянеііня. Мяркуюць, што працягласць шклоускага міжледавікоуя 30 тыс. гадоу /250—220 тыс. гадоУ назад/. Найболып дэталёва вывучаны адклады з разрэзу Ніжнінскі РоУ каля Шклова /адсюль назва/. У міжледавікоуі адзначаны 2 кліматычныя оптымумы /пацяпленні/. І-ы оптымум быу кантынентальны і адносна сухі. Пашыраліся хвойна-лыракалістыя лясы з бярозай і шыракалістыя лясы з звычайнага, скальнага і пушыстага дубу, гладкага і палявога вязу, шыракалістай, драбналістай і лямцападобнай ліпы, звычайнага
грабу, клёну, арэшніку, вольхі. У прамежкаваб пахаладаннв У лясах амаль эніклі шыракалістыя пароды, бблып стала хвоі, алкі, бярозы, вярбы. У 2-м оптымуме клімат быў крыху вільратнейшы. чым у першым. Раслі хвойна-шыракалістыя лясы в эвычайным грабам. 3 пахаладаннем сталі пераважаць бяроэавахваёвыя лясы з елкай, вольхай, часам трапляліся шыракалістыя пароды. Бліжэй да оожскага эледзянення лясы былі бяроаавыя і хвойна-бярозавыя.
У чае шклоускага ціжледавікоуя намнажаліся алювіяльныя, азёрныя і балотныя адклады, сярод якіх пашыраны гумусаваныя суглінкі, мергелі, сапрапел1ты. ПаУночны захад і паўднёвы захад терыторыі рэспублікі былі значна вышэйшыя. У даліне Дняпра і яго прытокаў намножылася магутная рослауская алювіяльная світа. Адклады шклоУскага міжлвдавікоуя знойдзены амаль у 100 свідравінах і агаленнях, магутнасць 5—10 м, чаоам да 20—40 м /максімальная 47 м/.
ЭАЦЗНАВД АДДЖ /ЭПОМ/. эацзн /грэч. ёов світанне + + kaincs новыЛ сярздні адцзел /эпоха/ паледадаАайЛЦ^ШАй, у гёалагічнай гісторыі Зямлі 7глядві Гедлегічрае . Падзяляецца на ніжні, сярэдні і верхні пададцзвлы. На тэрытормі Беларус! ім адпавядаюць канеусйая, бучацйая і ківУская світы. НіжнеI сярэдназацэнавйя адклады пашыраны толыН на поУдні і паУднёвым усходзе Прыпяцкага прагінг/, верхнвзацэнавыя — у Прыпяцкім прагіне, Брзсцкай упадзінв, на Палескай седлавіне, Беларускай антэклізе і яе схілах. Ніжні f сярэдні зацэн складзены яераважна з глаукаяітава-кварцавага пясйу* найчасцей дробнаэярнісгага. Максімальнйя магу^насць ніжнеэацбнавых адкладау каля 30 м, сярэднезацэнавых — болыв за 30 м. ІІароды верхняга эацэну склад^ены р розннх фацый: глыбвкаводнага светла-шэрага мергелю, дарбанатнага і бесмарбайатнага глауканітаВа-кварцавага алеудкчУ; •Л '.ўйані^ава-кварцавага слюдзістага дробйазярністага яясйу, прыбярэжнага сватла-шэрага дробназЯрнІстага кварцавапяску, Карбанатныя алеўрыты верхняга эацэну агаляюода келя самага Урэзу вады на правым беразе Сажа. Максііальная
магутнасць верхнеэацэнавых адкладаў 50 м. Раннеі сярзднеэацэнавыя моры былі шырэйшыя, чым познаэацэнавыя, хоць і не выходзілі за межы Прыпяцкага прагіну. У канцы позняга эацэну мора зменшылася, абмялела. У эацэнавых морах былі пашыраны фарамініферы, нумуліты. На сушы адасобіліся групы драпэжнікау, капытных, хобатных, прыматау, паявіліся пер~ шыя грызуны і насякомаедныя. Па/днёвая частка Беларусі у эацэне была у зоне субтрапічнага клімату 1 Уваходзіла ў Еурапейскую фларыстычную правінцыю. На прыбярэжных участках сушы была развіта пышная цеплалюбная расліннасць /мірты, фікусы, пальмы, лаўры, секвоі, балотныя кіпарысы і інш./. У канцы поэняга эацэну пачалося пахаладанне, стала менш вечназялёных расл(н. 3 аднладамі зацэну на Беларусі эвязаны глауканіт, мергель, бурштын, шкловыя /кварцавыя/ пяскі.
ЭЙФЕЛБСКІ ЯГУС, э й ф з л ь /ад назвы горнага масіва Эйфель у ФРГ/, ніжні ярус сярэдняга аддзала дэвонскай сістэмы. На Беларусі вылучаны У самастойны ярус у 1972 г. Адклады яруса выяУлены амаль на Усёй тэрыторыі, няма толькі на захад ад лініі Смаргонь—Баранавічы—Пінск. Глыбіня залягання ад 50—100 м да 2500—3000 м, магутнасць 2О--І50 м. Складзены у ніжняй частцы э пясчанікаУ, глін, мергеляУ, аалітавых даламітау /пярнускі гарызонт/, у верхмяй — з глін, мергелдУ, даламітау, з праслойкамі вапнякоў, ангідры-, таУ, пясчанікау, у Прыпяцкім прагіне часам з каменнай солі /нароускі гарызонт/. Сярод арганічных рэшткау трапляюода лінгулы, астракоды, філапоцы, брахіяподы, гастраподы» кана-донты, водарасці, рэшткі рыб і раслін, споры. У адкладах яруса ёсць нафтапраяўленні /Прыпяцкі прагін/ і мінеральныя воды, на базе якіх працуюць санаторыі у Вабруйску і Рагачове.
ЭКЗАРАЦЫЯ /ад поэналац. sxaratto вывррванне/, ле давіковая эроэія, адзін з найважнейшых вынікау уплыву ледавікоў, што 5 разоу у антрапагэнавым перыядзе насоўваліся на тэрыторыю Беларусі. Пад дзеяннем вялізпай масы ледавікоУ, іх ціску і напору горныя пароды здзіраліся, выворваліся, ацшчапляліся, раздрабляліся, пераціраліся,
выціскаліся. У выніку кожнага наступання ледавіка рэльеф эначна мяняўся. Мяркуюць, што ў выніку экзарацыі з тэрыторыі рэспублікі здзёрты і знесены слой паро.д даантрапагенавага ўзросту сярэдняй таўшчынёй да 30 м, утварыліся ледавіковыя лагчыны, перапаглыбляліся некаторыя даліны рэк, адарваны 1 перанесены вялізныя кавалкі парод — адорвені, абгладжваліся, шліфаваліся і штрыхаваліся валуны.
ЭОЛАВЫЯ АДКЛАДЫ /ад імя ўладара вятроў Эола ў стараж.грэч. міфалогіі/, адклады, якія ўтварыліся У выніку развявання ветрам і намнажэння каля перашкод прадуктаў перапрацоўкі рыхлых асадкавых парод рознага паходжання: рачных, азёрных, азёрна-ледавіковых, водна-ледавіковых. У апошнія стагодцзі Утвараюцца і ад ветравой эрозіі глеб, перасушаных тарфянікаў, адвалаУ і тэрыконаў. Пад дзеяннем ветру адбываецца механічная і хімічная дыферэнцыяцыя асадкавага матэрыялу: дробныя часцінкі выносявда /часакі на значную адлегласць/, буйныя астаюцца на месцы. Эолавыя адклады пашыраны на Беларускім Палессі /уэдоўж Прыпяці, Дняпра і іх прытокаў/, на тэрасах Нёмана, Бярэзіны, на Полацкай, Суражскай, Нарачана-Вілейскай і іншых нізінах. Эолавыя адклады складзены з дробназярністых пяскоў, якія ўключаюць пылаватыя часцінкі. Некаторыя даследчыкі да эолавых адкладаў адносяць лёс і лёсападобныя пароды. Эолавыя пяскі, якія утварыліся з перавеяных азёрна-ледавіковых адкладаў маюць вялікую колькасць /болып за 70 пІоІ часцінак менш за 0,1 мм. У перавеяных патокава-ледавіковых і алювіяльных пясках часцінак драбней за 0,1 мм менш /да 30 2/, але больш /50—80 %/ пяску з зернямі 0,1—0,25 мм. Мінералагічны састаў эолавых адкладаў — кварц /85—90 %/, палявыя шпаты /5—10 %/, нязначныя дамешкі слюды, карбанаяаў, глаўканіту і цяжкіх міноралаў.■Эолавыя адклады ўтвараюць дзюны, невялікія пагоркі, прыкустовыя узгоркі.
ю
ЮРСКАЯ СІСТЭМА /ІІЕРЫЯД/. ю р а /ад назвы гор Юра ў Францьі і Швейцарыі/, сярэдняя /2-я/ сістэма мезаз; 1скай_
групы, якая адпавядае сярэдняму перыяду мезазойскай эры геалагічнага развіодя Зямлі. Пачауся 195 млн. гадоУ назад, цягнуУся 58 млн. гадоу /глядзі Геа^г(!аа^датйадІН^ Падэяляецца на 3 аддзелы t 13 ярусау /глядзі табліцу/.
Падзел юрскай сістэмы
Адцзел /эпоха/
Ярус /век/
Верхні
волжскі кімерыджскі аксфордскі ярус кела^ейскХ^я^с
Сярэдн і
баёскі япус ааленскі
Ніжні
таарск і дамерскі плінсбахскі латарынгск і сінемюрскі гетангскі
На тэрыторыі Беларусі адклады юрскай сістэмы пашыраны на паУднёвым усходзе і захадзе прадстаулены сярэднім і верхнім аддзеламі. У ранняюрскую і на значным адрэзку сярэдняюрскай эпохі тэрыторыя Беларусі была пенепленізаванай раунінай, дзе у выніку дэнудацыі рэльеф згладжваУся: разбураліся Узвышаныя Участкі, у паніжэннях намнажаліся прадукты зносу. Адклады ніжняй юры і ніжніх гарызонтаУ сярэдняй юры на тэрыторыі Беларусі не выяулены. Найбольш старажытныя юрскія адклады кантынентальнага выгляду вядомы у Прыпяцкім прагіне /Ельская дэпрэсія/. Яны складзены у ніжняй частцы з кангламератау, гравелітаУ, у верхняй — з пясчана-гліністых парод. Магутнасць да 23 м. Паводле становішча У разрэзе УмоУна аднесены да баёскага яруса. Да пачатку бацкага веку Усходне-Еурапейскі марскі басейн дасягнуу Дняпроуска-Данецкага прагіну. У яго заходняй частцы Утварылася апрэсненая лагуна, краявая частка якой заняла Прыпяцкі прагін. Тут
намнажаліся гліністыя асадкі з тонкімі праслоямі алеўрытаў і лінзамі сідэрыту. На захадзе і поўдні прагіну павялічваецца колькасць алеурытавага і пясчанага матэрыялу, трапляюцца праслоі і лінзы бурага вугалю. Фауна ў адкладах не знойдзена. Магутнасць бацкіх адкладаў на тэрыторыі ІІрыпяцкага прагіну ад некалькіх да 96 м. Агулыше пагружэнне Усходне-Еурапейскай платформы ў пачатку позняй юры выклікала шырокую трансгрэсію з паУночнага ўсходу. У пачатку келавейскага веку мора ўкрыла поУдзень Аршанскай упадзіны і паўднёвы захад Прыпяцкага прагіну. У раннекелавейскі час тут намнажаліся алеўрытавыя, гліністыя, радэей вапнавыя адклады. У сярэднекелавейскі век марскі басейн заняу большую частку паўднёвага ўсходу Бвларусі. Намнажаліся пераважна вапнавыя алеурыта-гліністыя асадкі. У познім келавеі плошча басейна скарацілася — марскія вапнава-мергельныя адклады трапляюцца толькі у Прыпяцкім прагіне. У водах келавейскага мора дасягнулі росквіту фарамініферы, аманіты і іншыя беспазваночныя. Магутнасць адкладаУ келавейскага яруса ад 22 м у Брзсцкай упадзіне да 83 м у Прыпяцкім прагіне. У аксфордскім веку прадаўжалася прагінаііне УсходнеЕурапейокай платформы, што садзейнічала далейшаму развіццю трансгрэсіі. Мора ў аксфордзе на захацзе заліло Брэсцкую ўпадзіну і заходнюю частку Бвларускай антэклізы, на паўднёвым усходзе, у Прыпяцкім прагіне, яно прасунулася далей на захад. Астатняя тэрыторыя аставалася сушаю. У прыбярэжнай частцы марскіх вадаёмаў намнажаліся пясчана-вапнавыя адклады, у аддаленых ад берага частках — вапнавыя ілы. К канцу аксфордскага веку пачалася рзгрэсія мора. Мяркуюць, што да канца юры тэрыторыя Беларусі была сушаю. Магутнасць аксфордскіх адкладаў ад 80 м на паўднёвым усходзе да 100 м на захадзе. АргаНічнаму свету сярод беспазваночных марскіх жывёл характэрны галаваногія малюскі — аманіты і белемнітыі шырока развіты двухстворкавыя і бруханогія, паяьіліся няправільныя вожыкі ; развіваліся губкі, каралы, брахіяподы, фарамініферы і інш. Пвзваночныя жывёлы — вялікія наземныя, марскія і лятучыя яп'чары і першыя зубатыя птушкі, марскія кракадзілы /на тэрыторыі Беларусі не вняўлены/. Раслі. іасць
КНІГІ ОНЛАЙН
