Геалогія і карысныя выкапні Беларусі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 183с.
Мінск 1983
ПІГМВЗТЦ ПРЫРОДЦЫЯ /ад лац. pigmentum фарба/, фарбы мінеральныя, прыродныя наарганічныя мінеральныя рэчывы, якія шьфока выкарыстоУваюцца У лакафарбавай прамысловасці. У ацроэненне ад арганічных і сінтэтычных фарбаў устойлівыя да святла I атмасфернага Уздэеяння. На Беларусі вылучаюць наступныя віды прыродных пігментау: белы /ме^/, чырвоныя і карычневыя /бфл^ны.я.далрзц^, жоуты /вохра і вохрыстыя гліны/ і зялёны /кварцава-глауканітавыя пяскі/. Мел як танную белую фарбу шырока выкарыстоУваюць пры аддзелцы Унутраных памяшканняў, як напаўняльнік клеявых фарбау. Радовішчы У Брэсцкай, Гомельскай, Гродзенскай і Магілёускай абласцях. Балотныя руды пашыраны на забалочаных участках далін Вялікіх рэк /Прыпяці, Дняпра, Бярэзіны і інш./. Паклады пэраважна дробныя /да 2 тыс. т руды/, прыдатныя для атрымання фарбаў тыпу мумія, сіена, умбра. Вохра і вохрыстыя гліны залягаюць у ніжняй частцы тоушчы палеагенава-неагенавых глін у ЛоеускІм р-не Гомэльскай вобл. Запасы чыстай вохры ацэньваюцца у 9 тыс. т, вохрыстых глін — у 141 тыс. т. Пврыядычна здабываюода для вырабу фарбы /стандартнай сухой вохры/. Кварцава-глаўканітавня пяскі палеагенавага Узросту пашыраны па паУднёвым усхоцзе рэспублікі. Залягаюць на глыбіні 20—25 м. Трапляюцца агаленні /правы бераг Дняпра У Лоеве/. Бачная магутнасць ад 2 да 12 м. Колькасць глаУканіту у пародзе да 40— 50 %. Запасы ацэньваюцца У І5—18 млн. т. Зялёная фарба, атрыманая з глаўканітавага канцэнтрату, устойлівая да кіслот, шчолачаў.
> плейстацэн /грэч. pleistos найбольшы к kainos новы/, І-я, найбольш старажнтная і працяглая частка антрапагенавай сістэмы /перыяду/. Некаторыя вучоныя лічаць плейстацэн сінонімам антрапагену.
ІЦНЯЦЭіЦВй АДДЗЕЛ /ЭГЮХА/, п л і я ц э н /грэч. pieion большы + kainos новы/', верхні адцзел /эпсха/ неагенарай ^І^эі^Дперыяііу/ у геалагічнай гісторыі Зямлі. Ііачалася каля II млн. гадоў назац, цягнулася каля 10,3 млн. гадоў /гляцэі ^ада^ чш^лет^ 4ацэяляецца на ніжні,
сярэдні і верхні пададдзелы. На тэрыторыі Беларусі адклады ўсіх пададцзелаў трапляюцца асобнымі ўчасткамі ў мечах Брэсцкай упадзіны, Прыпяцкага прагіну, Беларускай антэклізы, Палескай і Брагінска-Лоеўскай сецлавіны. Складзены з алювіяльных і азёрных шэрых, цёмна-шэрых, амаль чорных глін, алеўрытаў, цыятомавых алеурытаў і пяскоў. Цёмная афарбоўка абумоўлена дамешкам арганічнага рэчыва. Адкладам уласціва рытмічная гарызантальная слаяватасць. Сярэдняя магутнасць 5—10 м, найболывая 30—40 м. Па берагах Дняпра, каля вёсак Дварэц і Холмеч Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл. пліяцэнавыя адклацы выходзяць на дзённую паверхню. У пліяцэне тэрыторыя Беларусі была сушаю. Болыпая частка Брэсцкай упадэінь’ і Прыпяцкага прагіну займалі нізінння раўніны; Беларуская антэкліза.Аршанская ўпадзіна, Жлобінская і Брагінска-Лоеўская седлавіны былі адносна прыўзняты. ііераважалі тэктаьІчныя рухі дадатнага знаку. Рзкі развіваліся спадчынна да далін позн.яга алігацэну і міяцону. Сцёк ажнццяўляУся на поўдзень— паўднёвы ўсход і паўднёвы зах«Д, Беларуская антэкліза з"яўлялася водападзелам. У раннім пліяцэне клімат быў цёплы і вільготны, блізкі да познаміяцэнавага. Раслі хвоі, секвоі, елкі, г.іхчы, дубы, вязы, букі, грабы, каштаны, у забалочаных месцах таксодыевыя і цісы, васкоўнік, арэх, гікоры, лапіна і інш. 3 пахаладаннем клімату ў сярэднім пліяцэне з флоры зніклі мнорія субтрапічныя элементы. Болыцуіс прастоту займалі лясы з бярозы, ха>і, елкі, вольхі. У рознім пліяцэне клімат ста? я'іічэ б:ль,й х...юдны і
сухі. У флоры паявіліся барэальна-арктычныя віцы, яна стала блізкай да антрапагенавай. Жывёльны свет складауся з капытных, драпежнікау, насякомаедных. Адклады пліяцэну — цёмныя гліны і алеураліты — могуць выкарыстоувацца як сыравіна ў керамічнай прамысловасці.
ПОЙМЫ, паплавы , абалоны, часткі дна рачных далін, якія заліваюцца вадой у разводдзе. Мяркуюць, што Усе поймы Веларусі утварыліся ў галацэне. Займатоць плошчу каля 10,7 тыс. км^ /5,2 % тэрыторыі рэспублікі/. У аснове поймау залягае рэчышчавы ^людіД, або карэнныя пароды, перакрытыя поймавым алювіем — наілкам, які штогод намнажаецца У разводцзе. Часткова матэрыял для поймау вымываецца са схілау і карэнных берагоў пры расшырэнні далін. Магутнасць /таушчыня/ адкладау поймаў вызначаецца максімальным узроунем вады у рацэ і глыбінёй рэчышча. Шырыня, а таксама вышыня поймау над межанным узроўнем вады у рацэ залежыць ад тэктанічнай будовы тэрыторыі, гідралагічнага рэжыму, шырыні поймау, узросту ракі і інш. Вылучаюць некалькі тыпаў поймау: сегментавы — характэрны цля рэк э меандрамі /лукавінамі/ і рэк з шматлікімі рукавамі ; абвалаваныя — тыповыя для вузкіх адрэзкау рачных далін з маларухомым рэчышчам /Дняпро вышэй Оршы/ ; паралельна-грывістыя /Дняпро у Брагінскім і Лоеускім р-нах/. Раунінныя палескія рэкі маюць поймы вышынёй 0,5—3 м, шырынёй 5—10 км. Вышыня поймы Дняпра 2—6 м, шырыня 2—5 км, месцамі 0,5 км /каля Оршы/ і 10 км /ніжэй Лоева/. У Дняпра, Заходняй Дзвіны, Прыпяці, Нёмана вылучаюць высскую пойму, вышынёй 4—8 м, якая не кожны год заліваецца вадой. На Прыпяці /вышэй Турава/ фарміруецца накладзеная пойма за кошт затаплення часткі І-й надпоймавай тэрасы. Пойма Заходняй Дзвіны вузкая, да некалькіх дзесяткау метрау, затапляецца звычайна на глібіні 0,5—1,5 м. Перыяд затаплення на вялікіх рэках і—3 месяцы, на сярэдніх — некалькі тыдкяу, на малых — некалькі сутак. У поймаў вылучаюць акумуляцыйныя і эразійныя формы: прырэчйшчавыя валы, поймавыя грывы, вееры блуканняУ, старыцы, дзюны. Іут фарміруюцца алювіяльныя /поймавыя/ глебы. якія заняты заліўнымі /поплаунымі/
лугамі, трапляюцца дубровы. Меліяраваныя поймы скарыстоуваюцца пад агароды. 3 поймамі звязаны радовішчы глін, пяску і жвіру.
ПРАТЭРАЭОЙСКАЯ ГНУІІА /ЭРА/. пратэразой /грэч. proteros больш ранні +zba жыодё/, верхняя група парод дакембрыю і адпаведная ёй эра ў геалагічнай гісторыі Зямлі. Пачалася каля 2600 млн. гадоу назад, цягнулася 2030 млн. гадоу /глядзі Пратэразой падзя-
ляюць на ніжні /ранні/, сярэдні і верхні /позні/. Агульнапрынятай стратыграфічнай схемы пратэразойскай групы няма. Для кожнага вялікага структурнага элемента /Балтыйскі шчыт, Беларуская антэкліэа I інш./ складзены мясцовыя стратыграфічныя схемы. Утварэнні н}жняга і сярэдняга пратэразою разам з архейскімі складаюць крышталічны фундамент, які прадстаўлены метамарфічнымі і магматычнымі пародамі. Ніжні пратэразой прадстаулены жыткавіцкай серыяй, складзенай з сланцау, кварцытау /людзяневіцкая світа/, слабаметамарфізаваных эфузіуных парод f fx туфау, радзей сланцау /кажановіцкая світа/. Ізатопны узрост парод жыткавіцкай серыі паводле калій-аргонавага метаду — 1630 млн. гадоу ; гранітау, якія іх перарываюць, паводле свінцовага метаду — 1710 млн. гадоу. Стратыфікаваныя адклады сярэдняга пратэразою пакуль не выяулены, але масівы інтрузіуных парод ніжняга і сярэдняга пратэразою і звязаныя з Імі метасаматыты вельмі пашыраны. Сярод магматычных утварэнняу ніжняга і сярэдняга пратэразою вылучаны комплексы гранітау, гранадыярытау у дыярытау, радзей габроідау. У раннім t сярэднім пратэразоі на тэрыторыі Беларусі былі геаоінклінальныя умовы. Намнажаліся магутныя тоУшчы асадкавых і вулканагенных парод, пазней метамарф}заваныя і прарваныя інтрузіямі магматычных парод. У верхнім пратэразоі вылучаны рыфейскія 1 вендскія утварэнні /глядзі табліцу/. У раннерыфейскі час на тэрыторыі Беларусі, пераважна у пауднёвых і Усходніх раёнах, утварыліся асобныя грабен-сінкліналі, у якіх намнажаліся тоушчы пясчаных і вулканагенных парод /кварцавыя парфіры лучкоУскай світы, кварцыты белеУскай світы і пясчанікі шаровіцкай се-
Падзел верхняга пратэразою
Комплеко
Серыя
Світа
котлінская ГдоУсКая
Вацдск і
лезненская
ратайчыцкая гарбашауекая
глуская блонская
Вврхнерыфейййі
лапіцкая
Сярэднарыфейскі
аршанская
пінская
Ніжнерьфейсні
серыі Украіны
верхнешаровіцкая і ніжнвшаровіцкая падсерыі, лучкоуская і белеуская СВІТЫ
рыі/. У сярвднерыфейскі час сфарміравауся Аршанска-Валынскі аўлакаген, які значны час быу пад марскім мелкаводным баовйнаы. У ім намнажаліся магутныя тоушчы пясчана-алеурытавых і гліністых асадкау гіінскай і аряанскай світ. Верхні рыфей складаанЫ з маламагутных адяладау лапіцйай світы, якія утварыліся у рэшткавым мелкаводным басейне-лагуне ва ўмовах цёплага і сухога клімяту /аднлады збераГЛіся на невялікай плошчы у цэнтральнай частцы рэспублік!/. На працягу большай часткі позняга рыфеп тэрыторыя Беларусі была вобласцю дэнудацыі. У пачатку венду /вільчанскі час/ пераважная частка тэрыторыі Беларусі была пад магутным покрыуным зледзяненнем, у выніку якога сфарміравауся комплекс ледавіковых адкладау /блонская і глуская світы/. Пасля адступання ладавіка у найбольш паніжаных участках намнажаліся розназярністыя пясчаныя адклады /гарбашэуская світа валынскай серыі/. Характэрная асаблівасць валынскага часу на тэрыторыі Беларусі — вулканічная дзейнасць, у выніку якой намнажаліся магутныя тоушчы эфузіуных парод пераважна асноўнага/базальты, далерыты/, рацзей кіслага /дацыты, ліпарыты/ саставу f tx туфау /ратайчыцкая світа/. Закончыуся валынскі час намнажэннем
у мелкавоцным марскім басейне пяскоу, алеурытау і глін лёзненскай світы. У валдайскі час мелкаводныя марскія басейны займалі пауночны усход і паУднёвы захад Беларусі. У іх намнажаліся пясчана-алеурытавыя і гліністыя асадкі гдоускай і котлінскай світ. У пратэразоі арганічнаму свету характэрны формы без цвёрдага шкілета /водарасці, бактэрыі, чэрві, медузы і інш./. Іх рэшткау амаль не асталося. Падзел пратэразойскай групы грунтузцца пераважна на агульнагеалагічных, тэктанічных і петраграфічных крытэрыях, на вызначэнні абсалютнага Узросту. Пратэразойскія Утварэнні Беларусі перспектыуныя на рудныя карысныя выкапні. У адкладах верхняга пратэразою вялізныя запасы водаў /прэсных, мінералізаваных і расолау/, надзейна ахаваных ад забруджвання. Быкарыстоуваюцца для водазабеспячэння і ў бальнеалагічных мэтах.
ПРЫІІДЦКІ ПРАГІН, Прыпяцкая у п а д з і н а, тэктанічная адзінка тэрыторыі Беларусі, адмоуны структурны элемент Усходне-Еурапейскай платформы. На паўднёвым усходзе Беларусі, займае ўсходнюю частку Беларускага Палесся. На поуначы мяжуе /па глыбінных разломах з амплітудай 4—5 тыс.м/ з Беларускай антэклізай і Жлобінскай седлавінаю, на поўдні — з Украінскім шчытом, на захадзе — з Палескай седлавінаю, на усходзе праз Брагінска-Лоеускую седлавіну пераходзіць у Дняпроуска-Данецкі прагін. Даўжыня да 260 км, шырыня да 130 км.
КНІГІ ОНЛАЙН
