Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
А. Г. Каханоўскі
ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ
ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XIX ст.
Рэкамендавана Вучэбнаметадычным аб'яднаннем вышэйшых навучальных устаноў Рэспублікі Беларусь па гуманітарнай адукацыі ў якасці вучэбнаметадычнага дапаможніка для студэнтаў вышэйшых навучальных устаноў, якія навучаюцца па спецыяльнасці 121 03 01 «Гісторыя (па напрамках)»
МІНСК БДУ 2012
УДК94(476)"18"(075.8)
ББК 63.3(4Бен)5я79
K12
Рэцэнзенты:
кафедра гісторыі Беларусі Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка (загадчык кафедры, доктар гістарычных навук, прафесарА. М. Люты);
кандыдат гістарычных навук дацэнт В. В. Яноўская
Каханоўскі, А. Г.
K12 Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст. : вучэб.метад. дапам. / А. Г. Каханоўскі. Мінск : БДУ, 2012. — 151 с.
ISBN 9789855187180.
На аснове найноўшых дасягненняў вывучэння айчыннай гісторыі асвятляюцца падзеі і працэсы, якія адбываліся на тэрыторыі Беларусі ў другой палове XIX ст.: сацыяльнаэканамічнае развіццё, грамадскапалітычнае жыццё, фарміраванне беларускай нацыі, развіццё культуры, эвалюцыя ўрадавай палітыкі, рэалізацыя буржуазных рэформаў, сацыяльная трансфармацыя грамадства.
Для студэнтаў вышэйшых навучальных устаноў, якія навучаюцца па спецыяльнасці 121 03 01 «Гісторыя (па напрамках)».
УДК 94(476) "18 "(075.8)
ББК 63.3(4Бен)5я79
© Каханоўскі А. Г., 2012
ISBN 9789855187180 © БДУ, 2012
___________________ПРАДМОВА________________________
У вучэбнаметадычным дапаможніку асвятляюцца пытанні гісторыі Беларусі ў перыяд, які займае важнае і асобнае месца ў айчыннай гісторыі, ад адмены прыгоннага права да канца XIX ст. Менавіта на гэтым этапе адбыліся лёсавызначальныя змены, якія абумовілі станаўленне сучаснай беларускай нацыі, кірунак фарміравання элементаў грамадзянскай супольнасці. Гэта быўчас рэформаў і контррэформаў. На тэрыторыі Беларусі ён набыў адметнасць зза спроб урада Расійскай імперыі вырашыць нацыянальнае пытанне, зза пастаяннага змагання супраць польскіх уплываў. Абазначаны кірунак урадавай палітыкі наклаў адбітак нават на сацыяльнаэканамічныя мерапрыемствы, вырашэнне сялянскага пытання. Беларусь адносілася ў той час да ліку рэгіёнаў Расійскай імперыі, дзе нацыянальнае пытанне стаяла найбольш востра, але ўласна беларускі аспект у ім займаў нязначнае месца. У другой палове XIX ст. фактычна адбылася канчатковая ломка той сацыяльнай сістэмы грамадства ў Беларусі, якая сфарміравалася на старашляхецкіх традыцыях Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай і прадаўжала ў значнай ступені функцыянаваць у першай палове XIX ст. Сацыяльная трансфармацыя праходзіла пад уплывам двух асноўных фактараў: урадавай палітыкі, якая вызначалася ў гэты перыяд моцным русіфікатарскім, уніфікацыйным напрамкам, і станаўлення буржуазнага грамадства. 3за нявырашаных старых і дынамічных новых нацыянальных пытанняў працэс сацыяльнай трансфармацыі застаўся незавершаным.
Важнае месца ў кнізе адведзена разгляду гістарыяграфічных і крыніцазнаўчых аспектаў вывучэння айчыннай гісторыі другой паловы XIX ст., вызначэнню агульнага і асаблівага ў трансфармацыйных зменах, разгортванні мадэрнізацыйных працэсаў, станаўленні
3
буржуазнага грамадства, фарміраванні беларускага нацыянальнакультурнага руху і інш.
Гэта выданне адпавядае тыпавой вучэбнай праграме па гісторыі Беларусі, зацверджанай Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь для студэнтаў гістарычных факультэтаў, якія навучаюцца па спецыяльнасці 121 03 01 «Гісторыя (па напрамках)». Пры яго падрыхтоўцы ўлічаны назапашаная аб’ёмістая гістарыяграфічная спадчына вывучэння гісторыі Беларусі другой паловы XIX ст. і, безумоўна, напрацоўкі сучасных даследчыкаў, у тым ліку аўтарскія.
Вучэбнаметадычны дапаможнік зарыентаваны на набыццё студэнтамі ведаў аб асноўных этапах, з’явах, падзеях і гістарычных асобах айчыннай гісторыі другой паловы XIX ст., разуменне сутнасных характарыстык вузлавых праблем гэтага часу, фарміраванне дакладнага ўяўлення аб узаемаўплывах тагачасных працэсаў, іх месцы ў агульнай прасторы беларускай гісторыі і ўключанасці ў падзеі, якія разгортваліся на прасторах Расійскай імперыі.
Тэ м a 1
ГІСТАРЫЯГРАФІЯ I КРЫНІЦЫ
6090я гг. XIX ст. — гэта вельмі складаны, супярэчлівы перыяд у гісторыі Беларусі, пачатак сістэмных пераўтварэнняў у эканоміцы і ў беларускім грамадстве, адзін з важнейшых этапаў мадэрнізацыйнага яго пераходу ад традыцыйнага да індустрыяльнага этапу развіцця. Многія з працэсаў, якія мелі пачатак ці трансфармаваліся ў гэты час, знайшлі працяг у наступныя перыяды развіцця, некаторыя маюць пэўную актуальнасць да сённяшняга часу. Вывучэнне акрэсленага часу аб’ядноўвае шэраг самастойных у гістарыяграфічным плане пытанняў: сацыяльная трансфармацыя беларускага грамадства пад уплывам працэсаў мадэрнізацыі; рэалізацыя буржуазных рэформаў у Беларусі; адмена прыгоннага права і шляхі капіталістычнай эвалюцыі сельскай гаспадаркі; рост гарадоў, развіццё прамысловасці і гандлю; грамадскапалітычны рух; фарміраванне беларускай нацыі і развіццё культуры; эвалюцыя ўрадавай палітыкі, канфесійная сітуацыя і г. д. Пералік даследаванняў, дзе прадметам вывучэння непасрэдна ці ўскосна з’яўляецца гісторыя Беларусі 6090х гг. XIX ст., значны. Гістарыяграфія мае больш чым стогадовую традыцыю. На розных этапах станаўлення змяняліся тэматычныя прыярытэты вывучэння, адрозніваліся акцэнты, макра і мікрападыходы. Сумарна быў сабраны і прааналізаваны найбагацейшы матэрыял, але сённяшні стан вывучэння гісторыі Беларусі 6090х гг. XIX ст. можна параўнаць з няякасным фотаздымкам, дзе большменш выразна акрэслены пярэдні план, аднак дастаткова слаба, размыта ўспрымаецца фонавая частка.
5
ГІСТАРЫЯГРАФІЯ
Першыя публікацыі, прысвечаныя аналізу пытанняў гісторыі Беларусі 6090х гг. XIX ст., з’явіліся яшчэ да 1917 г. Спецыфічнай рысай тагачасных публікацый было тое, што іх аўтары часта з’яўляліся сведкамі гістарычных падзей і працэсаў, якія яны апісвалі. Іх работы вызначаліся эмпірызмам, багаццем цікавых назіранняў, статыстычных звестак. Сярод іх, у залежнасці ад манеры структурызацыі і характару змешчаных матэрыялаў, сустракаюцца гістарычныя нарысы з элементамі мемуарыстыкі, падрабязныя статыстыкаэканамічныя даследаванні, падмацаваныя вялізнымі дадаткамі ў выглядзе табліц, этнаграфічныя і фальклорныя агляды і г. д.
3 пункту гледжання афіцыйных колаў былі адлюстраваны падзеі паўстання 1863 г. у Беларусі, а таксама грамадскапалітычнае жыццё пасля яго разгрому ў публікацыях П. Бранцава, М. Каткова, Г. Карнілава, М. Каяловіча, В. Ратча і інш. Імклівыя падзеі і супярэчнасці канца XIX пачатку XX ст. знайшлі свой адбітак у адпаведных асабістых пазіцыях, у публікацыях чарнасоценца Л. Саланевіча, ліберала А. Сапунова, прадстаўнікоў беларускай нацыянальнай думкі Антона і Івана Луцкевічаў, К. Каганца, С. Палуяна і інш.
Значны рост прамысловасці, саматужных промыслаў, пашырэнне гандлю, становішча рабочых, эвалюцыя аграрнага пытання і сельскагаспадарчай вытворчасці ў Беларусі 6090х гг. XIX ст. адлюстраваны ў змястоўных выданнях, даследаваннях I. Вульферта, А. Дамбавецкага, П. Баброўскага, В. Сямёнава і інш.
У 20я гг. XX ст. з’явіўся шэраг спецыяльных прац, прысвечаных пытанням сацыяльнаэканамічнага развіцця, эвалюцыі рэвалюцыйнага руху і грамадскай думкі ў Беларусі. У іх ліку даследаванне М. ДоўнарЗапольскага «Народное хозяйство Белорусснн 18611914 гг.» (1926). У ім асветлены пытанні эканамічнага развіцця, дынамікі саслоўнага складу насельніцтва Беларусі, сацыяльнай дыферэнцыяцыі, маёмаснага становішча сельскага насельніцтва, пралетарыяту. М. ДоўнарЗапольскі звязваў пачатак капіталістычнай мадэрнізацыі Беларусі з 80і гг. XIX ст. Галоўную ўвагу аўтар надаваў сацыяльнаэканамічнаму развіццю беларускай вёскі. На яго думку, у эканамічным спаборніцтве з памешчыцкай гаспадаркай у Беларусі перамагала сялянская.
На старонках працы А. Цвікевіча « “Западнорусснзм”: Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў XIX і пачатку XX в. >> (1929) на шырокім фоне развіцця грамадскапалітычнага руху,
6
эвалюцыі ўрадавай палітыкі адлюстравана разгортванне русіфікацыі на тэрыторыі Беларусі, станаўленне ідэалогіі заходнерусізму. Адным з першых да гісторыі Беларусі паслярэформеннага перыяду звярнуўся У. Ігнатоўскі. Ён напісаў «Гісторыю Беларусі ў XIX і ў пачатку XX ст.» (1928), выданнем якой была пакладзена традыцыя падрыхтоўкі прац па асобных этапах гісторыі Беларусі, насуперак створаным раней кароткім аглядным нарысам па ўсёй айчыннай гісторыі. У ёй У. Ігнатоўскі зрабіў першую спробу аналізу эвалюцыі беларускага нацыянальнага руху. Грамадскапалітычны рух другой паловы XIX ст. і яго вынікі не маглі заставацца паза ўвагай даследчыкаў 20х гг. XX ст. Гэтай тэматыцы прысвечаны надрукаваныя ў гэты час манаграфіі і артыкулы С. Агурскага, У. Пічэты, А. Смоліча, Ф. Турука і інш. У 1924 г. у часопісе «Полымя» быў надрукаваны артыкул У. Пічэты «Формы нацыянальнага і апазіцыйнага руху на Беларусі», які з’явіўся першай спробай сістэматычнага выкладання гісторыі беларускіх грамадскіх рухаў. Да сярэдзіны 1920х гг. у БССР быў сфармуляваны погляд беларускай савецкай гістарычнай навукі на нацыянальны рух.
Перыяд 2030х гг. XX ст. цікавы пачаткам станаўлення ўласна беларускай гістарычнай школы і гісторыі Беларусі як самастойнага аб’екта даследавання, вызначэння агульных абрысаў нацыянальнага мінулага. Гістарыяграфічныя здабыткі гэтага перыяду на некалькі дзесяцігоддзяў наперад вызначылі развіццё беларускай гістарычнай навукі.
Гістарыяграфія 30—50х гг. XX ст. вызначылася празмернай увагай да развіцця рабочага і сялянскага руху, ідэалагізацыяй фарміравання грамадскакультурнага жыцця. He без шаблонаў таго часу, але ўсё ж змястоўны матэрыял аб сацыяльнаэканамічным развіцці Беларусі ўтрымліваюць даследаванні Д. Дудкова, I. Саладкова, М. Фрыдман і інш. Для іх быў характэрны пераважна макрагістарычны падыход і імкненне ва ўмовах імклівага пашырэння марксісцкай парадыгмы зразумець і абгрунтаваць непазбежнасць рэвалюцыйных пераўтварэнняў. Гэта былі працы рознай глыбіні пранікнення ў прадмет вывучэння, асваення гістарычных крыніц, часам заснаваныя на ўласным вопыце бачання апісваемых працэсаў.
На працягу 6080х гг. XX ст. гісторыкамі дастаткова дэталёва акрэслены агульныя абрысы сацыяльнаэканамічных працэсаў у Беларусі другой паловы XIX пачатку XX ст., вызначаны кірунак іх развіцця, уведзены ў навуковы ўжытак і ахарактарызаваны асноўныя віды масавых крыніц, выкарыстаны інфармацыйныя магчымасці статыстычных даных. Але ў гэты перыяд іх разгляд
КНІГІ ОНЛАЙН
