Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
Сярод матэрыялаў аграрнай статыстыкі значную каштоўнасць маюць даныя абследаванняў землеўладання і землекарыстання. У 1877, 1887 і 1905 гг. ЦСК былі праведзены перапісы зямельнай уласнасці еўрапейскай часткі Расійскай імперыі. Падчас першага абследавання ўлічваліся прозвішча, саслоўная прыналежнасць ці званне землеўласніка, колькасць зямлі, якая яму належала, а ў сельскай грамадзе колькасць двароў, жыхароў і характар землекарыстан
16
ня (падворны ці абшчынны). Вынікі перапісу па беларускіх губернях змешчаны ў пятым выпуску «Статнстнкн поземельной собственностн н населенных мест Европейской Росснн» (1882). У публікацыі прыведзены даныя аб колькасці і памерах зямельных уладанняў, падзеленыя па саслоўях і катэгорыях уладальнікаў. Праграма абследавання 1887 г. у асноўным супадала з праграмай папярэдняга, але распрацоўка вынікаў яго для публікацыі была здзейснена па больш вузкай праграме, і ў сувязі з гэтым апублікаваныя матэрыялы праведзенага абследавання па шэрагу важных паказчыкаў аказаліся не супаставімыя з данымі статыстыкі землеўладання 1877 г., а таксама і 1905 г. Акрамя таго, перапіс 1887 г. улічваў як зручныя землі сялянскіх надзелаў, так і няўдобіцы, чаго не было падчас абследавання 1877 г. Перапіс 1905 г. быў задуманы з мэтай выяўлення змен, якія адбыліся ў структуры землеўладання з 1877 г., таму яго праграма паўтарала праграму перапісу 1877 г. Апублікаваныя матэрыялы абодвух абследаванняў дазваляюць характарызаваць іерархію землеўласнікаў па іх саслоўнай прыналежнасці і велічыні маёмасці, сацыяльныя працэсы сярод сялянства, памеры яго сацыяльнай дыферэнцыяцыі адпаведна велічыні землеўладання і землекарыстання. Яны даюць магчымасць аналізаваць пастаўленыя пытанні асобна па кожным з храналагічных зрэзаў, аднак іх супастаўленне ў дынаміцы абцяжарана тым, што ў даных за 1877 г. прыводзіцца статыстыка землеўласнікаў, а за 1905 г. — уладанняў.
Шмат гадоў айчынныя даследчыкі выкарыстоўвалі матэрыялы ваеннаконскіх перапісаў для аналізу і характарыстыкі класавага разлажэння сялянства паводле ступені забяспечанасці іх гаспадарак рабочай жывёлай. Магілёўская губерня стала адной з першых, дзе ў 1875 г. быў праведзены такі перапіс. Апублікаваныя матэрыялы наступнага абследавання 1882 г. не ўтрымліваюць звестак аб размеркаванні двароў па колькасці рабочых коней, што было б вельмі важна для ўстанаўлення групоўкі сялян у пачатку 1880х гг. і для супастаўлення з данымі наступных перапісаў. Вельмі каштоўныя звесткі для ранжыравання ўладальнікаў у залежнасці ад забяспечанасці іх коньмі прыводзяцца ў апублікаваных матэрыялах ваеннаконскіх перапісаў 1888 і 1900 гг. Зацікаўленасць ваеннага ведамства ў правядзенні абследаванняў прадвызначыла высокую якасць статыстычнай інфармацыі.
Характарыстыку адной з сацыяльнапрафесійных груп — настаўнікаў утрымліваюць матэрыялы адначаснага абследавання навучальных устаноў у сакавіку 1880 г. Яны дазваляюць прааналіза
ваць колькасць, саслоўнае паходжанне, склад, узровень атрыманай адукацыі выкладчыкаў мужчьшскіх і жаночых спецыяльных, сярэдніх навучальных устаноў і сельскіх вучылішчаў. За дзесяцігоддзі працы на старонках выданняў ЦСК былі апублікаваны таксама і іншыя разнастайныя статыстычныя матэрыялы, якія ўяўляюць безумоўную каштоўнасць для характарыстыкі сацыяльнаэканамічных і этнакультурных працэсаў на тэрыторыі Беларусі ў другой палове XIX ст.
Інфармацыю для ЦСК прадстаўлялі губернскія статыстычныя камітэты, намаганнямі якіх, акрамя таго, выдаваліся памятныя кніжкі губерняў на пэўны год, агляды губерняў, гісторыкастатыстычныя апісанні і інш. Памятныя кніжкі Віленскай губерні пачалі выходзіцьз 1845 г., Віцебскай —1861 г., Гродзенскай 1859 г., Мінскай 1860 г., Магілёўскай з 1853 г. Частку іх складаў статыстычны раздзел, дзе прыводзіліся звесткі аб колькасці і саслоўным складзе насельніцтва, яго дынаміцы, даныя аб розных катэгорыях сельскіх жыхароў і інш. Аналагічную інфармацыю ўтрымлівалі «Обзоры губерннй», якія ўяўлялі статыстычныя дадаткі да штогадовых справаздач губернатараў і пачалі рыхтавацца з 1870 г. 3 1880х гг. справаздачы губернатараў і агляды губерняў сталі рэгулярна друкавацца. Надзейнасць статыстычных і аналітычных даных мела нярэдка праблемны характар, яны не правяраліся належным чынам і патрабавалі ўдакладнення праз супастаўленне са звесткамі іншых крыніц. Аднак падрабязная штогадовая характарыстыка эканамічнага становішча рэгіёна і прапановы мясцовай адміністрацыі шляхоў вырашэння праблем ставяць справаздачы губернатараў і агляды губерняў у лік найбольш запатрабаваных даследчыкамі крыніц.
Адным з самых цікавых і інфарматыўна багатых стала трохтомнае выданне Магілёўскага статыстычнага камітэта «Опыт опнсання Могнлевской губерннн...», падрыхтаванае па праграме і пры непасрэдным удзеле губернатара і старшыні камітэта А. Дамбавецкага. Цікавыя звесткі для характарыстыкі сацыяльнаэканамічных, дэмаграфічных працэсаў у Беларусі ўтрымліваюць даныя паказальнікаў і спісаў фабрык і заводаў, аглядаў навучальных устаноў, «Адресовкалендарей...» і г. д. Дасканаласцю інфармацыі аб урбанізацыйных працэсах, стану гарадской гаспадаркі вылучаецца «Сборннк сведеннй о настояіцем состояннн городского хозяйства в главнейшнх городах Росснн» (1889).
Значную частку дакументаў складаюць заканадаўчыя акты, распараджэнні ўрадавых органаў, а таксама матэрыялы справавод
18
ства міністэрстваў, Сінода, губернатарскіх канцылярый, павятовых органаў. Яны дазваляюць характарызаваць палітыку царызму ў Беларусі, тагачаснае грамадскае і культурнае жыццё, некаторыя працэсы ў развіцці эканомікі. Заканадаўчыя дакументы прадстаўлены маніфестамі, указамі, пастановамі, законамі, інструкцыямі, статутамі, рэскрыптамі і інш. Першыя з іх выдаваліся ў сувязі з важнейшымі падзеямі ў жыцці краіны, напрыклад: Маніфест 19 лютага 1861 г. (аб вызваленні сялян), Маніфест Аляксандра III ад 29 красавіка 1881 г. аб узыходжанні на трон. Шматлікую групу заканадаўчых актаў складалі ўказы. Сярод іх вылучаліся тры групы дакументаў: імянныя, абвешчаныя з сената, сенацкія. Змест указаў дазваляе характарызаваць змены ва ўрадавай палітыцы на тэрыторыі Беларусі. Прававое становішча той ці іншай групы насельніцтва, пашырэнне дзеяння пэўных устаноў і інш. вызначалі палажэнні. Фарміраванне ўрадавай палітыкі на тэрыторыі заходніх губерняў, у тым ліку ўвядзенне, нацрыклад, рэжыму выключных законаў у дачыненні да яўрэяў, католікаў, было звязана з выданнем законаў. Асноўнымі публікацыямі заканадаўчых дакументаў з’яўляюцца наступныя: «Полное собранне законов Росснйской нмпернм», «Свод законов Росснйской нмпернн», «Собранне узаконеннй н распоряженнй правнтельства, нздаваемых прн Правнтельствуюіцем Сенате». Цікавасць выклікаюць таксама тэматычныя зборнікі заканадаўчых актаў, якія да^ычацца розных галін жыцця беларускіх губерняў. Сярод іх: «Хронологнческнй указатель указов н правнтельственных распоряженнй по губернням Западной Росснн, Белорусснн й Малоросснн за 240 лет с 1652 по 1892 г.», падрыхтаваны С. Рубінштэйнам; «Алфовнтный указатель действуюіцнх н руководственных каноннческнх постановленнй, указов, определеннй н распоряженнй Святейшего Правнтельствуюіцего Сннода (17211901 гг. включнтельно) п гражданскнх законов, относягцнхся к духовному ведомству православного нсповедання», «Полный хронологнческнй сборннк законов н положеннй, касаюгцнхся евреев» і інш.
Вельмі разнастайная інфармацыя прысутнічае ў матэрыялах справаводства цэнтральных і мясцовых органаў улады, грамадскіх арганізацый. У іх ліку: пратаколы, справаздачы, цыркуляры, рапарты, перапіска розных устаноў, прашэнні і г. д. Дадзеныя дакументы розняцца як па форме, так і па змесце. Асноўная частка іх не апублікавана і знаходзіцца ў архівасховішчах Мінска, Гродна, Вільнюса, Пецярбурга і інш.
Звесткі аб палітычных працэсах і падзеях, сацыяльных канфліктах, вызваленчым руху на тэрыторыі Беларусі ўтрымліваюць
19
дакументы палітычных партый, нелегальных арганізацый. Гэтыя матэрыялы ў большасці яшчэ не апрацаваныя і захоўваюцца ў архівах.
У другой палове XIX ст. узрастае роля выданняў перыядычнага друку. Яны істотна адрозніваліся паміж сабой па ідэйнамастацкім кірунку. У Мінску, Гродне, Віцебску, Магілёве, Вільні выдаваліся «Губернскне ведомостн», якія прадстаўлялі афіцыйную інфармацыю, «Памятные кннжкн...», «Епархнальные ведомостн» і г. д. Шматлікія матэрыялы аб тагачасным грамадскім жыцці і падзеях культуры, фальклорныя і этнаграфічныя замалёўкі змяшчаў на сваіх старонках «Внленскнй вестннк» газета, якая мела больш як стогадовую гісторыю выдання і пэўны час у сярэдзіне XIX ст. рэдагавалася А. Кіркорам. Вялікі ўплыў на грамадскую думку Беларусі аказала газета «Мннскнй лнсток», якая з ліберальных пазіцый аператыўна адклікалася на розныя праявы жыцця.
Да крыніц асабістага паходжання адносяцца дзённікі, прыватная перапіска, мемуарыстыка. Каштоўнасць мемуараў заключаецца ў выкладанні фактычнага боку апісваемых падзей, а не з пункту гледжання іх ацэнак, якія заснаваны на асабістым вопыце і памяці іх аўтараў. У крыніцах асабістага паходжання, асабліва мемуарыстыцы, праяўляецца публіцыстычная накіраванасць. Гэтыя крыніцы часта былі ад пачатку прызначаны да друку, што адбівалася на пазіцыі іх аўтараў. Мемуарныя крыніцы XIX ст. шматмоўныя, значную частку іх ствараюць творы на рускай мове.
Падзеі паўстання 1863 г. знайшлі адлюстраванне на старонках успамінаў яго ўдзельнікаў Я. Гейштара, Ф. Ражанскага, Е. КучэўскагаПарая і інш., а таксама «Успамінаў аб паўстанні 1863 г. у Мінскім ваяводстве» В. Копіыца. Цікавыя звесткі аб грамадскапалітычнай сітуацыі на тэрыторыі Беларусі ў 60я гг. XIX ст. змяшчаюць мемуары прадстаўнікоў мясцовай адміністрацыі М. Мураўёва, I. Нікіціна, А. Масолава і інш. Аб’ёмную інфармацыю ўтрымлівае выданне В. Ратча «Сведення о польском мятеже 1863 г. в СевероЗападной Росснн». Яркія замалёўкі з грамадскакультурнага жыцця, традыцый насельніцтва Беларусі другой паловы XIX ст. адлюстроўваюць успаміны А. Багдановіча, I. Насовіча, М. Нікіфароўскага і інш. На польскай мове напісаны мемуарныя або блізкія па змесце да іх творы беларускіх і польскіх пісьменнікаў «Малюнкі з узбярэжжаў Нёмана» В. Каратынскага, «Літоўскія абразкі» А. Кіркора, «3 крывавых дзён» Я. Лучыны, «Манюшка ў Мінску» А. Плуга, «Пісьмы з падарожжа», «Успаміны з мінулага» А. Адынца, «Вандроўка па малых дарогах» К. Буйніцкага і інш. У канцы XIX ст. з’яўляюцца мемуа
КНІГІ ОНЛАЙН
