Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
Адной з галоўных характарыстык дваранства як сацыяльнай групы з’яўляецца яго нацыянальны склад. Пасля паўстаня 1863 г. нацыянальнаканфесійная прыналежнасць адыгрывала значную ролю ў вызначэнні сацыяльнай іерархіі ўнутры вышэйша
30
га саслоўя ў Беларусі: рускія займалі, безумоўна, больш высокую страту, абмежаванні ў дачыненні да католікаў і палякаў прывялі да прыніжэння іх становішча ўнутры вышэйшага саслоўя. Сярод спадчынных дваран 51,8 % прызнавалі роднай мовай беларускую, 11,7 рускую, 32,9 % — польскую. Большасць асоб, якія мелі асабістае дваранства, складалі рускія 50,8 % ; 25,6 % былі беларусамі; 18,7 % палякамі. У другой палове XIX ст. у беларускіх губернях, паводле сведчання мясцовых чыноўнікаў, адчувалася значнае сацыяльнае раз’яднанне дваранскага саслоўя: «...палякітрымаюцца асобнаіне сыходзяцца з рускімі дваранамі. Прычынай гэтага з’яўляецца, з аднаго боку, адсутнасць дваранскіх сходаў... а з другога боку, розніца павялічваецца праз абмежаванне правоў палякаў, якім забаронены доступ на службу».
Духавенства Беларусі ў другой палове XIX ст. было прадстаўлена пераважна праваслаўным, каталіцкім і іўдзейскім. Астатнія яго групы евангелісцкалютэранскае, евангелісцкарэфарматарскае, мусульманскае — былі нешматлікімі. У 1866 г. у Беларусі налічвалася 18 593 прадстаўнікі праваслаўнага святарства, 679 каталіцкага, 1713 іўдзейскага, 89 адзінаверніцкага, 55 мусульманскага, 47 — евангелісцкарэфарматарскага, 15 — евангелісцкалютэранскага, а ўсяго 21 193. Паводле даных перапісу насельніцтва 1897 г., у Беларусі неслі службу 6198 святароў (без уліку членаў сямей), з іх 4830 праваслаўных (87,9 %), каталіцкіх і пратэстанцкіх 466 (7,5 %), іўдзейскага і мусульманскага веравызнання 902 (14,6 %). Пасля выдання закона 26 мая 1869 г, які адмяніў спадчыннасць і замкнёнасць духавенства, у яго складзе павялічылася ўдзельная вага выхадцаў з падатных саслоўяў. Каталіцкія святары Беларусі значна ўступалі праваслаўным па сацыяльным статусе ў сувязі з абмежавальнымі мерапрыемствамі ў нацыянальнаканфесійнай сферы пасля паўстання 1863 г. Яўрэйскія святары — равіны карысталіся саслоўнымі правамі купецтва першай гільдыі, аднак гандлёвапрамысловай дзейнасцю займаліся на агульнай падставе.
Гарадское насельніцтва падзялялася на некалькі саслоўных груп, якія адрозніваліся паміж сабой правамі, прафесійнай дзейнасцю і даходамі. Ганаровыя грамадзяне былі вышэйшым гарадскім саслоўем. Яны падзяляліся на спадчынных і асабістых. Спадчыннае ганаровае грамадзянства атрымлівалі ад нараджэння дзеці асабістых дваран, праваслаўных святароў, калі апошнія мелі пэўныя багаслоўскія вучоныя ступені па заканчэнні духоўнай акадэмііці семінарыі і г. д. Да гэтага саслоўя прыпісваліся купцы першай і другой гільдыі адпаведна пасля 10 і 20 годоў знаходжання ў гільдзействе
31
ці па атрыманні ордэна; камерц і мануфактурсаветнікі; асобы, якія закончылі ўніверсітэт з вучонай ступенню магістра ці доктара; чыноўнікі з IX па XIX клас і г. д. Прадстаўнікі гэтага саслоўя займаліся прамысловым, гандлёвым прадпрымальніцтвам, «вольнымі» прафесіямі і г. д. Іх заканадаўча аформленыя прывілеі ў 1860—90я гг. паступова страцілі сваё рэальнае значэнне.
Да канца XIX ст. гандлёвае прадпрымальніцтва ў значных памерах заканадаўча звязвалася з прыналежнасцю да купецкага саслоўя. На працягу другой паловы XIX ст. адбывалася памяншэнне ўдзельнай вагі гільдзейскага купецтва, адначасова колькасна і па сваёй эканамічнай сіле расло мяшчанскае саслоўе. Мяшчанства папаўнялася за кошт купцоў, якія бяднелі ці страчвалі сэнс у набыцці гільдзейскіх дакументаў, цэхавых, калі яны змянялі прафесійную дзейнасць, сялян, якія мігравалі ў горад. Мяшчане набывалі пасведчанне на права займацца гандлем і промысламі.
Сярод ваенных саслоўяў, акрамя рэгулярных войскаў, асобна ўлічвалася колькасць бестэрмінова адпушчаных, адстаўных ніжэйшых вайсковых чыноў, дзяцей і жонак салдат і кантаністаў. Асноўная маса іх жыла ў сельскай мясцовасці, займалася земляробствам, промысламі, яны атрымлівалі пенсію, знаходзіліся на ўтрыманні.
Беларусь у 6090я гг. XIX ст. заставалася аграрным рэгіёнам. Рэформа 1861 г. змяніла характар і тэмп сацыяльных працэсаў сярод беларускага сялянства, хоць яго ўдзельная вага сярод насельніцтва практычна не змянілася. Урадавая палітыка садзейнічала захаванню падзелу сялянства на розныя групы, які праіснаваў да пачатку XX ст. Паводле даных 1858 г., у беларускіх губернях налічвалася 2 477 568 памешчыцкіх сялян, з іх 51 284 — дваровыя; 869 353 — дзяржаўныя і 24 373 — удзельныя. Акрамя сялянства існавалі і іншыя нешматлікія групы сельскіх жыхароў — стараабрадцы, чыншавікі, аднадворцы, вольныя людзі, праваслаўныя арандатары і інш. Стараабрадцы складалі кансерватыўную групу, якая жыла адасоблена ад навакольнага вясковага насельніцтва. Гэтаму спрыялі іх этнарэлігійныя адрозненні. Стараабрадцы пераважна негатыўна ўспрымалі праявы сялянскага і нацыянальнавызваленчага руху, падтрымлівалі ўрадавыя мерапрыемствы. Большасць стараабрадцаў была сканцэнтравана ў Віцебскай і Магілёўскай губернях. У канцы XIX ст. іх тут налічвалася каля 125 тыс. чалавек.
Праваслаўныя арандатары, нешматлікія па колькасці, былі сканцэнтраваны ў асноўным у Мінскай губерні. У 1861 г. іх налічвалася каля 13,5 тыс. чалавек. У Беларусі канца XIX ст. пражывала некалькі
32
сотняў тысяч чыншавікаў. Яны бестэрмінова карысталіся зямлёй і абавязаны былі плаціць уладальніку зямлі грашовы аброк і выконваць шэраг павіннасцяў адпаведна закону ці звычаю. Прадстаўнікі гэтай сацыяльнай групы маглі чыншавае права прадаваць, дарыць, перадаваць у спадчыну, закладваць. У пачатку 60х гг. XIX ст. у беларускіх губернях налічвалася каля 100 тыс. «вольных людзей». Гэта былі нашчадкі вызваленых зпад прыгону сялян. Асобную групу сельскіх жыхароў складалі аднадворцы — былая шляхта, якая не пацвердзіла дакументальна сваю прыналежнасць да дваранскага саслоўя. У пачатку 60х гг. XIX ст. у Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях аднадворцаў налічвалася каля 58 тыс. чалавек. Пасля паўстання 1863 г. колькасць іх павялічылася зза паскарэння працэсу «разбору шляхты».
У параўнанні з саслоўнай іерархіяй больш дынамічна сацыяльныя зрухі адлюстроўваюць перамены ў структуры заняткаў насельніцтва. Паводле перапісу 1897 г., сярод жыхароў Беларусі 8,15 % іх колькасці складалі асобы, занятыя ў прамысловасці (тут улічаны і прадпрымальнікі, і інжынернатэхнічыя работнікі, і рабочыя); 4,9 у сферы гандлю; 3,5 — прыватнай службай, прыслуга, падзёншчыкі; 1,7 на транспарце і ў сувязі; 1,15 ранцье; 1,15 вайскоўцы; 0,6 чыноўнікі; 0,01 прадстаўнікі вольных прафесій (вучэбная выхаваўчая дзейнасць, урачэбная і санітарная праца, работа ў сферы навукі, літаратуры і мастацтва, прыватная юрыдычная практыка); 0,05 пенсіянеры; 0,04 духавенства і 75,1 % сельскагаспадарчае насельніцтва. Межы многіх сацыяльнапрафесійных груп былі дастаткова ўмоўныя, рухомыя. Адпаведна набыццю пэўнага ўзроўню адукацыі чалавек на працягу свайго жыцця мог змяніць сваё становішча ў сацыяльнапрафесійнай іерархіі. Аднак саслоўнае паходжанне да канца XIX ст. паранейшаму істотна ўплывала на фарміраванне асобных сацыяльных груп. Напрыклад, складванне чыноўніцкага апарату адбывалася двума шляхамі: па праву паходжання і па пэўным адукацыйным цэнзе. Па сваім сацыяльным паходжанні мелі права на дзяржаўную службу дзеці дваран, чыноўнікаў, купцоў першай гільдыі, святароў. Такое ж права мелі асобы, якія атрымалі вышэйшую ці сярэдную (з адзнакай) адукацыю. У далейшым, у апошнія дзесяцігоддзі XIX ст., былі зроблены выключэнні з правіл для асобных відаў дзяржаўнай службы: фінансы, тэлеграф і г. д. Акрамя таго, у сувязі з узросшай патрэбнасцю дзяржавы ў павелічэнні колькасці служачых і пашырэннем адміністрацыйнага апарату, развіццём транспарту, сродкаў сувязі і г. д. шэраг пасад пачаў замяшчацца па вольным найме.
33
У беларускіх губернях, як правіла, не бралі на дзяржаўную службу яўрэяў, існавалі істотныя абмежаванні і для католікаў.
3 пашырэннем мадэрнізацыйных працэсаў адбываецца станаўленне грамадзянскай супольнасці з характэрнымі для яе добраахвотнымі арганізацыямі, аб’яднаннямі, клубамі, палітычнымі партыямі і інш. Традыцыйнае грамадства станаў і саслоўяў змяняецца на класавае грамадства. У пачатку XX ст. саслоўная арганізацыя ўсё менш перадвызначала сацыяльную ролю і становішча асобы ў грамадстве, значна больш уплывалі асабістыя дасягненні, у тым ліку праз набыццё прафесійнай адукацыі.
МАДЭРНІЗАЦЫЯ
I РАЗГОРТВАННЕ ЭТНАКУЛЬТУРНЫХ ПРАЦЭСАЎ
Пашырэнне пісьменнасці, развіццё сістэмы адукацыі ў значнай ступені з’яўляецца індыкатарам уцягнутасці грамадства ў працэсы разгортвання мадэрнізацыі. Акрамя таго, адукацыя ва ўмовах XIX пачатку XX ст. і валоданне элементарнай граматай былі надзейнай асновай для прадстаўнікоў розных сацыяльных слаёў насельніцтва, каб павысіць свой сацыяльны статус, рух наверх па сацыяльнай іерархіі. Гэта таксама стала адным з найбольш важных фактараў фарміравання грамадзянскай і этнічнай свядомасці розных сацыяльных груп насельніцтва.
Адпаведна даных перапісу насельніцтва 1897 г., найбольш высокі паказчык узроўню пісьменнасці быў адзначаны для насельніцтва Віленскай губерні 33,9 %, у тым ліку і сярод жаночай часткі жыхароў 25,2 % . Другі па велічыні паказчык па Гродзенскай губерні 33,1 % , прычым самы высокі сярод мужчын 46,5 % . Па астатніх губернях велічыня ўдзельнай вагі пісьменных жыхароў істотна не адрознівалася: у Віцебскай 25,2 % (сярод мужчын 34,3 %, жанчын 16,1 %); Мінскай 23,8 (мужчыны 34,1 %; жанчыны 13,5 %); Магілёўскай 23,3 % (мужчыны 35,3 % ; жанчыны 11,3%). Сярод гарадскога насельніцтва беларускіх губерняў узровень адукаванасці быў прыкладна аднолькавы. Стан пісьменнасці сельскіх жыхароў вылучаўся больш высокімі паказчыкамі ў Віленскай і Гродзенскай губернях, у астатніх узровень быў дастаткова нізкі. Сярод саслоўных груп насельніцтва Беларусі найбольшай удзельнай вагай пісьменных вылучалася хрысціянскае духавенства. Узровень адукаванасці святароўмужчын па ўсіх без выключэння губернях набліжаўся да 100 %; сярод жаночай часткі духоўнага саслоўя ад 85 да 95 %.
КНІГІ ОНЛАЙН
