КНІГІ ОНЛАЙН

Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.

Аляксандр Каханоўскі

Выдавец: Выдавецтва БДУ

Памер: 151с.

Мінск 2012

66.85 МБ

48
паўтара года, пачатковых школ  да чатырох гадоў. Ільготы па службе ў войску з’явіліся дадатковым стымулам для распаўсюджвання адукацыі. Звольненыя ў запас траплялі ў мабілізацыйны рэзерв. 31875 г. непісьменных салдат абавязкова навучалі грамаце. Асноўная частка маладых людзей пасля службы ў войску вярталася на радзіму, але армейскі вопыт значна пашыраў іх далягляд, сказваўся на іх паводзінах, успрыняцці традыцыйнага вясковага жыцця.
Па новым воінскім статуце 1888 г. устанаўліваўся 5гадовы тэрмін службы ва ўсіх родах рэгулярнага войска і 13гадовы тэрмін знаходжання ў запасе, з наступным залічэннем у апалчэнне. 3 20 да 21 года павялічваўся прызыўны ўзрост. Мерапрыемствы вайсковай рэформы былі праведзены найбольш паслядоўна, і яна аказалася самай удалай у параўнанні з іншымі буржуазнымі рэформамі 6070х гг. XIX ст.
ШКОАЬНАЯ РЭФОРМА
Яна праводзілася на тэрыторыі беларускіх губерняў паводле «ГІалажэння аб пачатковых народных вучылішчах» і «Статута гімназій і прагімназій» 1864 г., якія былі заснаваны на прынцыпе агульнасаслоўнай адукацыі. Саслоўныя абмежаванні адмяняліся пры паступленні і ў вышэйшыя навучальныя ўстановы. Аднак склад навучэнцаў у сярэдняй і вышэйшай школах рэгуляваўся высокай аплатай за навучанне. У дадатак да прынятых палажэнняў цыркуляр ад 18 чэрвеня 1887 г. уводзіў афіцыйныя абмежаванні па прыёме ў гімназіі для асобных маламаёмасных груп насельніцтва, а выдадзены ў ліпені 1887 г. новы заканадаўчы дакумент устанавіў працэнтныя нормы паступлення ў сярэднія навучальныя ўстановы для яўрэяў. Разам з тым былі пашыраны магчымасці для адкрыцця жаночых сямікласных гімназій.
У выніку рэалізацыі школьнай рэформы значна пашырылася сетка пачатковых школ, якія было дазволена адкрываць грамадскім установам і прыватным асобам з падначаленнем іх саветам вучылішчаў. Адначасова над пачатковай школай узмацняўся адміністрацыйны нагляд. 3 гэтай мэтай у 1869 г. уводзілася пасада інспектара народных вучылішчаў, а ў 1874 г.  дырэктара народных вучылішчаў. Асаблівая ўвага надавалася развіццю сеткі царкоўнапрыходскіх школ і школ граматы, падначаленых праваслаўнаму ведамству.
Гімназіі, адпаведна статуту 1864 г., былі двух тыпаў: класічныя і рэальныя. У класічных гімназіях вялікая ўвага надавалася вывучэнню старажытных моў і дысцыплін гуманітарнага профілю, заканчэнне іх давала права паступлення ва ўніверсітэты без уступ
49
ных экзаменаў. У рэальных гімназіях павялічвалася выкладанне прыродазнаўчых дысцыплін, замежных моў. Выпускнікі іх маглі паступаць у вышэйшыя тэхнічныя навучальныя ўстановы. У 1871 г. быў зацверджаны новы статут гімназій. Тэрмін навучання ў класічных гімназіях павялічваўся з 7 да 8 гадоў, пашыралася выкладанне старажытных моў і матэматыкі. Рэальныя гімназіі былі пераўтвораны ў рэальныя вучылішчы, і тэрмін навучання ў іх скарачаўся з 7 да 6 гадоў. Права паступаць у вышэйшыя тэхнічныя навучальныя ўстановы атрымлівалі толькі тыя, хто заканчваў сёмы дадатковы клас вучылішча.
Важнымі элементамі дзейнасці ўрадавых органаў у сферы адукацыі Беларусі 6090х гг. XIX ст. сталі штучнае стрымліванне развіцця вышэйшай і сярэдняй адукацыі і адначасова значнае павелічэнне колькасці пачатковых школ, адкрыццё шэрагу настаўніцкіх семінарый, дзе навучалася сельская моладзь. Нягледзячы на ўсе абмежаванні з боку ўрадавых органаў, школьная рэформа садзейнічала развіццю адукацыі і культуры.
РЭФОРМА ГАРАДСКОГА САМАКІРАВАННЯ
Падрыхтоўка праекта рэформы гарадскога самакіравання расійскім урадам была пачата ў 1862 г., аднак толькі 16 чэрвеня 1870 г., пасля неаднаразовага абмеркавання папярэдніх варыянтаў, Аляксандрам II было зацверджана і набыло моц закона новае Гарадавое палажэнне. У аснову прынятага дакумента былі пакладзены прынцыпы бессаслоўнасці і выбарнасці, заснаванай на маёмасным цэнзе. Гарадская рэформа праводзілася паэтапна, найперш у буйных велікарускіх населеных пунктах. На нацыянальных ускраінах рэформа праводзілася з перасцярогай. На беларускія і літоўскія губерні яна была пашырана з 1875 г., на тэрыторыі Латвіі і Эстоніі у 1877 г., а ў польскіх губернях зусім не была рэалізавана. Рэформа на тэрыторыі беларускіх губерняў праводзілася пасля кансультацый Міністэрства ўнутраных спраў з губернскімі адміністрацыямі, з улікам мясцовых асаблівасцей. Кіраўніцтва губерняў выказалася за неабходнасць рэфармавання органаў гарадскога самакіравання, але лічыла абавязковым абмежаваць прадстаўніцтва ў іх яўрэйскага і польскага насельніцтва, пазбавіць магчымасці быць выбаршчыкамі для палітычна нядобранадзейных асоб, прызначаць кіраўнікоў гарадскога самакіравання Міністэрствам унутраных спраў.
Для прыняцця рашэння аб пашырэнні Гарадавога палажэння на беларускія і літоўскія губерні ў 1872 г. была створана камісія на чале
50
з міністрам унутраных спраў А. Цімашовым. У выніку работы камісіі з 25 красавіка 1875 г. Гарадавое палажэнне было распаўсюджана на тэрыторыю беларускіх губерняў. Першымі права на фарміраванне органаў гарадскога самакіравання, паводле новага палажэння, атрымалі губернскія цэнтры. Прадастаўленне дазволу павятовым цэнтрам і іншым гарадскім паселішчам расцягнулася на некалькі гадоў. Урад устрымліваўся ад адначасовага пашырэння рэформы зза недаверу да палітычнай лаяльнасці насельніцтва, аднак адмову сваю тлумачыў недастаткова развітым эканамічным становішчам горада.
Структурна гарадское самакіраванне, паводле праведзенай рэформы, складалася з гарадскіх выбарчых сходаў, якія збіраліся кожныя чатыры гады для абрання гласных, а таксама гарадскіх дум і гарадскіх упраў. Для кантролю за дзейнасцю органаў гарадскога самакіравання ствараліся губернскія па гарадскіх справах установы. Правам голасу падчас выбараў гласных (членаў) думы карысталіся жыхары горада, якія дасягнулі 25гадовага ўзросту і валодалі пэўным маёмасным цэнзам, без запазычаннасцяў па зборах, не знаходзіліся пад судом і следствам, не былі пазбаўлены правоў стану. 3 увядзеннем буржуазных прынцыпаў выбараў, звязаных з прымяненнем маёмаснага цэнзу, сацыяльная база выбаршчыкаў некалькі пашырылася, аднак яны складалі 46 % ад агульнай колькасці гараджан. Большасць гарадскога насельніцтва, якая не мела неабходнага маёмаснага цэнзу  рабочыя, рамеснікі, хатняя прыслуга і г. д.  поўнасцю была пазбаўлена ўдзелу ў выбарах у гарадскія думы.
Гарадскія думы фарміраваліся шляхам двухступенчатых выбараў. Спачатку з ліку гараджан, якія валодалі адпаведным маёмасным цэнзам, ствараліся сходы выбаршчыкаў, якія затым выбіралі са свайго складу гласных гарадскіх дум. 3 улікам памераў выплачваемых гарадскіх падаткаў і адпаведна нерухомай маёмасці, жыхары падзяляліся на тры групы. Кожная з іх выбірала ў думу аднолькавую колькасць гласных. Існавалі пэўныя абмежаванні ў карыстанні выбарчым правам і магчымасці быць абраным у дачыненні да яўрэяў, каталікоў і жанчын. Выканаўчым органам гарадской думы, якой надавалася асноўная распараджальная роля ў структуры гарадскога самакіравання, была гарадская ўправа. Яна складалася з дзвюхтрох асоб, выбраных думай. Узначальваў управу гарадскі галава, які адначасова быў і старшынёй думы.
Дзеянне Гарадавога палажэння не датычылася прыватнаўласніцкіх гарадоў. Тут для вядзення гарадскіх спраў стваралася спрошчанае грамадскае кіраванне, якое складалася з гарадскога старасты і яго памочнікаў (па адным прадстаўніку ад кожнай саслоўнай
51
групы насельніцтва). Гарадскога галаву ў губернскіх цэнтрах, а нярэдка і ў іншых гарадах прызначаў міністр унутраных спраў. MamHane дробных мястэчак прыпісваліся да мяшчанскіх таварыстваў гарадоў ці вялікіх мястэчак. У мястэчках з колькасцю мяшчанскіх двароў больш за 10 утваралася самастойная мяшчанская ўправа, выбіраўся стараста і яго памочнік. У тых населеных пунктах, дзе налічвалася больш за 50 мяшчанскіх двароў, мясцовая грамада магла хадайнічаць аб утварэнні мяшчанскай управы.
У час рэалізацыі рэформы былі істотна зменены функцыі органаў гарадскога самакіравання. Урадавыя структуры Расійскай імперыі ва ўмовах паскарэння ўрбанізацыйных працэсаў вымушаны былі перадаць частку сваіх паўнамоцтваў мясцоваму самакіраванню, паколькі не ў стане былі аператыўна вырашаць шматлікія сацыяльныя і гаспадарчыя праблемы. У той жа час яны імкнуліся трымаць любы від грамадскай дзейнасці пад жорсткім адміністрацыйнапаліцэйскім кантролем.
Да правядзення рэформы паўнамоцтвы органаў гарадскога самакіравання былі абмежаваны зборам падаткаў і забеспячэннем своечасовага выканання павіннасцяў гараджанамі. У час рэформы была павялічана самастойнасць органаў гарадскога самакіравання ў вядзенні спраў гаспадарчага характару. Гарадскія ўправы сталі займацца пытаннямі добраўпарадкавання гарадоў, супрацьпажарнымі мерапрыемствамі, наглядам за станам мясцовага гандлю і прамысловасці, аховы здароўя і адукацыі і інш. На дзейнасці органаў гарадскога самакіравання на тэрыторыі Беларусі значны адбітак наклаў ранейшы вопыт пашырэння і функцыянавання тут Магдэбургскага права.
У 80я гг. XIX ст. ва ўрадавых колах нарастала незадаволенасць дзейнасцю органаў гарадскога самакіравання, недасканаласцю Гарадавога палажэння 1870 г., адсутнасцю пільнага кантролю з боку адміністрацыі за працай выбарных органаў. Новым Гарадавым палажэннем 1892 г. была значна абмежавана самастойнасць гарадскіх дум, асабліва ў магчымасці заключаць падрады, набываць маёмасць, і скарочана колькасць гарадскіх выбаршчыкаў за кошт павелічэння маёмаснага цэнзу, абмежавання выбарчых правоў яўрэйскага насельніцтва. Склад гарадскіх дум быў зменшаны. Паводле новага палажэння, гарадскі галава абавязаны быў паведамляць губернатару аб пераліку пытанняў для абмеркавання на чарговым пасяджэнні думы, а таксама значна павялічвалася колькасць пытанняў, пастановы па якіх патрабавалі зацвярджэння міністрам унутраных спраў або губернатарам. Органы гарадскога самакіравання фактычна сталі
52
часткай сістэмы дзяржаўных устаноў; у сувязі з гэтым з новага палажэння знікла ўказанне, што гарадскія ўлады дзейнічаюць самастойна. Гласны не мог вынесці на разгляд думы пытанне, папярэдне не падаўшы пісьмовую заяву старшыні. Аднак у новым палажэнні не былі закрануты асноўныя прынцыпы пабудовы і структура гарадскога самакіравання.