Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
У 90я гг. XIX ст. толькі на 15 гарадоў Беларусі было распаўсюджана Гарадавое палажэнне 1892 г. у поўным аб’ёме. У астатніх зза недастатковасці сродкаў і гандлёвапрамысловага развіцця не выбіраліся гарадскія думы, а ствараліся толькі ўправы. К канцу XIX ст. органы гарадскога самакіравання значна павысілі выніковасць сваёй дзейнасці па наладжванні амбулаторнага лячэння гараджан, паляпшэнні санітарнага стану населеных пунктаў, адкрыцці пачатковых і прафесійных школ і інш., нягледзячы на тое што сацыяльныя праекты фінансаваліся па астаткавым прынцыпе і складалі невялікую частку гарадскіх бюджэтаў.
ЦЭНЗУРНАЯ РЭФОРМА
Рэформа цэнзуры была праведзена ў 1865 г., калі былі зацверджаны новыя Часовыя правілы аб цэнзуры і друку. Яны крыху пашыралі магчымасці друку, абмяжоўвалі самавольства ўлад у галіне выдавецкай справы. Адмянялася папярэдняя цэнзура для кніг вялікага памеру (10 друкаваных аркушаў і больш за 20 — для перакладных выданняў). Аднак масавыя перыядычныя выданні, якія прызначаліся для шырокага кола чытачоў, павінны былі праходзіць папярэднюю цэнзуру. Яны маглі быць вызвалены ад яе толькі спецыяльным дазволам міністра ўнутраных спраў пры ўмове ўнясення вялікага грашовага закладу. Адсутнасць папярэдняй цэнзуры азначала судовую адказнасць выдаўца за змест перыядычнага выдання.
Для правінцыяльных масавых выданняў, у тым ліку і на тэрыторыі Беларусі, захоўвалася папярэдняя цэнзура. Дзяржаўныя ўлады ўтрымлівалі за сабой права накладваць штрафы, прыпыняць і нават закрываць выданні, якія займалі непажаданую пазіцыю. У 1873 г. міністру ўнутраных спраў было дазволена прыпыняць любое выданне. Праз 6 гадоў такія паўнамоцтвы атрымалі і генералгубернатары. Улады абмяжоўвалі выдачу дазволаў на адкрыццё новых перыядычных выданняў, перш за ўсё незалежных ад урадавых устаноў. Яшчэ доўгі час перыядычны друк абмяжоўваўся нешматлікімі афіцыйнымі выданнямі. Цэнзурная рэформа была найбольш непаслядоўнай з праведзеных у 6070я гг. XIX ст. пераўтварэнняў.
53
У1882 г. цэнзура становіцца больш жорсткай, што знайшло адлюстраванне ў новай рэдакцыі Часовых правіл аб друку. Паводле гэтых правіл, нарада ў складзе трох міністраў (унутраных спраў, асветы і юстыцыі) і оберпракурора Сінода магла забараніць выхад любога выдання. Пэўнае паслабленне цэнзуры адбылося толькі ў перыяд рэвалюцыйных падзей 19051907 гг. Цэнзурны статут забараняў крытыкаваць на старонках перыядычных выданняў асобу манарха і членаў яго сям’і, а таксама дзейнасць урада і мясцовых органаў улады.
ЗЕМСКАЯ РЭФОРМА
Земская рэформа была распаўсюджана на тэрыторыі Беларусі ў 1911 г. і закранула толькі Віцебскую, Мінскую і Магілёўскую губерні. Урад непакоіла магчымае ўзмацненне польскага ўплыву ў земскіх выбарных органах. Гэта стала прычынай адсутнасці земстваў у Віленскай і Гродзенскай губернях, дзе значнай была ўдзельная вага насельніцтва каталіцкага веравызнання. Земствы адыгралі пэўную ролю ў развіцці школьнай адукацыі, медыцынскага і ветэрынарнага абслугоўвання, гаспадарчага жыцця і г. д.
Рэалізацыя буржуазных рэформаў для Расійскай імперыі стала вельмі важнай вяхой на шляху да станаўлення грамадзянскай супольнасці, актывізацыі грамадзянскасці розных пластоў насельніцтва. Новымі чыннікамі грамадскапалітычнага жыцця былі міравыя пасрэднікі, гласныя гарадскіх дум, прысяжныя павераныя і інш. Прадстаўнікі мясцовых эліт беларускіх губерняў часцей за дваранскія асяродкі шэрагу іншых рэгіёнаў імперыі з надзеяй на лепшае ўспрымалі падрыхтоўку і правядзенне рэформаў. Многія са спаланізаванай грамадскасці хацелі бачыць у іх магчымасць вяртання да нядаўна страчаных палітычных традыцый, верылі ў наяўнасць агульных рыс з ранейшымі традыцыямі арганізацыі судовай сістэмы, гарадскога самакіравання і інш. Аднак урад Расійскай імперыі з вялікай перасцярогай ставіўся да памераў рэалізацыі буржуазных рэформаў у беларускіх губернях. Галоўны акцэнт быў зроблены ў канчатковым выніку не на інтэграцыйным змесце рэформаў, а на сегрэгацыі палякаў, беларусаўкаталікоў, яўрэяў.
Тэ м a 4
УРАДАВАЯ ПАЛІТЫКА
Урадавая палітыка на тэрыторыі беларускіх губерняў у наступныя пасля падаўлення паўстання 1863 г. дзесяцігоддзі знаходзілася пад уплывам неабходнасці вырашэння наспелага нацыянальнарэлігійнага пытання, умацавання «русскнх основ» на заходніх ускраінах Расійскай імперыі. Агульнай мэце былі падпарадкаваны практычна ўсе ўрадавыя мерапрыемствы, што абумовіла надзвычай цесную ўзаемасувязь розных кірункаў дзяржаўнай палітыкі.
АСАБАІВАСЦІ ЭКАНАМІЧНАЙ
I САСЛОЎНАЙ ПАЛІТЫКІ Ў БЕЛАРУСІ. АБМЕЖАВАННІ Ў ДАЧЫНЕННІ ДА ПАЛЯКАЎ, БЕЛАРУСАЎКАТАЛІКОЎ, ЯЎРЭЯЎ
Урадавая палітыкі на тэрыторыі Беларусі нярэдка вызначалася неадназначнасцю прынятых рашэнняў, наяўнасцю розных падыходаў і супярэчнасцяў паміж цэнтральнымі органамі і мясцовай адміністрацыяй. Нават у перыяд паўстання 1863 г. і адразу пасля яго, калі для расійскага ўрада стала зразумелай неабходнасць сістэмнай і паскоранай русіфікацыі заходніх ускраін, сярод вышэйшага чыноўніцтва сфарміраваліся дзве групоўкі. Першая атрымала сярод сучаснікаў назву «руская партыя» (віленскі генералгубернатар М. Мураўёў, ваенны міністр Д. Мілюцін, міністр дзяржаўных маёмасцяў А. Зялёны і інш.). Другая «партыя касмапалітаў» (міністр унутраных спраў П. Валуеў, вялікі князь Канстанцін Мікалаевіч, міністр народнай асветы А. Галаўнін, кіраўнік жандармаў князь В. Далгарукаў, пецярбургскі гене
55
ралгубернатар князь А. Сувораў і інш.). Для іх былі характэрны прынцыпова розныя падыходы да выпрацоўкі метадаў інтэграцыі беларускіх і літоўскіх губерняў з велікарускім цэнтрам. Віленскі генералгубернатар М. Мураўёў сумняваўся ў магчымасці сталага сацыяльнага супрацоўніцтва ўрадавых органаў з мясцовым польскім і каталіцкім дваранствам, рабіў стаўку на праваслаўнае сялянства і ў іх інтарэсах праводзіў аграрныя мерапрыемствы. Міністр унутраных спраў П. Валуеў, наадварот, зыходзіў з саслоўнага прынцыпу фарміравання ўнутранай палітыкі, лічыў, што беларускае і літоўскае спаланізаванае дваранства павінна разглядацца як сацыяльная апора самадзяржаўя. Аднак для магчымасці ўплыву ўрада на мясцовае дваранства П. Валуеў прапаноўваў выкарыстоўваць праваслаўнае сялянства ў якасці стрымліваючага фактару, умацоўваючы супярэчнасці іх з памешчыкамікаталікамі.
Рэалізацыя ўрадавай палітыкі ў дачыненні да Беларусі вызначалася ў большай ступені спецыфічнымі, чым агульнымі, рысамі з еўрапейскім цэнтрам Расійскай імперыі. Прычыны гэтага былі абумоўлены неабходнасцю змагання расійскага самадзяржаўя з польскімі нацыянальнапалітычнымі ўплывамі, а таксама ўсталяваннем рэжыму выключных законаў, асабліва ў дачыненні да каталіцкага і яўрэйскага насельніцтва. Гэта перш за ўсё абмежавальныя меры ўрада ў сферы землеўладання і землекарыстання, прынятыя ў час і адразу пасля падаўлення паўстання 1863 г.
Паводле закона ад 5 сакавіка 1864 г., «асобам польскага паходжання» і яўрэям у заходніх і паўднёвазаходніх губернях Расійскай імперыі было забаронена купляць казённыя і прыватныя землеўладанні, прададзеныя за даўгі. Ім не дазвалялася таксама набываць, прымаць у заклад здаваць у арэнду землі, купленыя на льготных умовах. Для набыцця прыватных зямельных уладанняў, якія прадаваліся на агульных умовах, абазначаныя ў прыведзеным законе асобы не мелі права карыстацца льготамі і пазыкамі. Такое права мелі пры набыцці канфіскаваных маёнткаў удзельнікаў паўстання 1863 г. прыезджыя памешчыкі і чыноўнікі з цэнтральных губерняў Расійскай імперыі і мясцовыя буйныя праваслаўныя землеўласнікі. Праводзілася мэтанакіраваная палітыка па скарачэнні памераў землеўладання памешчыкаўкаталікоў і пашырэнні рускага, пераважна буйнога, землеўладання. Адпаведна закону ад 10 ліпеня 1864 г., а таксама распараджэнню ад 5 жніўня 1864 г., яўрэі ў межах рысы аселасці наогул былі пазбаўлены права набываць зямлю. Законам ад 10 снежня 1865 г. «асобам польскага паходжання» таксама было забаронена набываць ва ўласнасць маёнткі.
56
Выключэнне складалі ўладанні, якія перадаваліся ў спадчыну. Абмежаванне ўводзілася да таго часу, пакуль у заходніх губернях не павялічыцца ў дастатковай ступені рускае землеўладанне. Да набыцця маёнткаў дапускаліся «асобырускагапаходжання, праваслаўнага ці пратэстанцкага веравызнання». Акрамя таго, усе высланыя з заходніх губерняў за ўдзел ці дачыненне да паўстання 1863 г. на працягу двух гадоў павінны былі прадаць ці абмяняць свае маёнткі на ўмовах, якія б іх задавальнялі.
Рэалізацыя абмежавальных мерапрыемстваў на практыцы мела шэраг складанасцяў. Вызначэнне ў дакументах тэрміна «асоба польскага паходжання» мела не заўсёды акрэслены змест, што дазволіла значнай колькасці польскіх арыстакратаў абысці закон, дзякуючы сувязям пры двары імператара ці ва ўрадавых структурах. Тыя рускія землеўласнікі, хто на льготных умовах набыў канфіскаваныя маёнткі ці казённыя землі, не мелі права заключаць іпатэчныя дамовы з палякамі і яўрэямі, аддаваць ім уладанні ў арэнду ці наймаць у якасці кіраўнікоў. Гэта ставіла рускіх землеўласнікаў, якія кепска ведалі мясцовыя ўмовы вядзення гаспадаркі, у нязручныя эканамічныя ўмовы. У выніку нямногія затрымліваліся надоўга ў сваіх новых уладаннях.
У мэтах пашырэння рускага землеўладання ў 1866 г. было заснавана таварыства пакупнікоў маёнткаў у заходніх губернях з устаўным капіталам 5 млн руб. Сваю задачу таварыства рэалізоўвала вельмі павольна, паколькі знаходзілася няшмат жадаючых з ліку асоб рускага паходжання набываць зямлю на публічных таргах. Секвестраваныя маёнткі ў заходніх губернях траплялі пад распараджэнне Міністэрства дзяржаўнай маёмасці, якое прадавала іх на льготных умовах без таргоў. Аднак ужо ў 1875 г. Камітэт міністраў Расійскай імперыі вымушаны быў прызнаць, што «маёнткі, набытыя рускімі, прыйшлі да заняпаду, таму што ўладальнікі іх часта мяняліся, весці гаспадарку самастойна не жадалі». Пасля таго як вычарпаны былі магчымасці льготнага распродажу земляў, Міністэрства дзяржаўнай маёмасці з 1887 г. перастала выдаваць пасведчанні на права атрымання льгот і пазык пры куплі зямлі на тэрыторыі заходніх губерняў. Адначасова было скасавана і таварыства пакупнікоў маёнткаў.
За наступныя некалькі дзесяцігоддзяў пасля прыняцця закона 1865 г. толькі невялікай колькасці дваранкаталікоў па асабістым рашэнні імператара было дазволена набыць зямлю. Абсалютная большасць з іх непасрэдна працавала на зямлі, некаторыя атрымалі дазвол за ўдзел у рускатурэцкай вайне 18771878 гг. Да канца XIX ст.
КНІГІ ОНЛАЙН
