Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
На рубяжы 7080х гг. XIX ст. урад зноў праявіў пэўную гібкасць у сялянскім пытанні і ўлічыў некаторыя бяскрыўдныя для памешчыкаў патрабаванні сялян. He парушаючы правоў памешчыкаў у канцы 70—80х гг. XIX ст. была зменена падатковая сістэма, устаноўлены абавязковы выкуп зямлі для ўсіх сялян. Пад выглядам мэты змяншэння малазямелля спрабавалі стварыць умовы для перасялення сялян на вольныя землі і арганізаваць крэдыт для набыцця зямлі. Акрамя таго, прадугледжвалася ліквідацыя сервітутаў і ўладкаванне зямельнага пытання для дробных катэгорый сельскага насельніцтва. У 1882 г. быў створаны Сялянскі пазямельны банк з мэтай арганізацыі крэдыту для сялян, аказання дапамогі ў набыцці зямлі. У 1886 г. у Мінску было адкрыта аддзяленне гэтага банка, піто з захапленнем сустрэлі ліберальныя колы мясцовага грамадства. Аднак не вельмі выгадна было карыстацца паслугамі банка нават заможным сельскім жыхарам. 3за вялікіх працэнтных ставак дорага абыходзілася зямля, купленая праз банк, у параўнанні з яе рыначным коштам.
Сяляне былі абцяжараны вялікімі выкупнымі плацяжамі і падаткамі. У сувязі з гэтым неаднаразова ўздымалася пытанне аб спісанні нядоімак. 21 лютага 1884 г. быў прыняты закон, паводле якога зніжаліся выкупныя плацяжы з сялян Магілёўскай і беларускіх паветаў Віцебскай губерняў. Па закону ад 18 мая 1882 г. у Расійскай імперыі паступова адмяняўся падушны падатак.
У 7090я гг. XIX ст. у адносінах да сялянства на карысць памешчыкаў праводзілася палітыка стрымлівання паўперызацыі вёскі, ускладнення адрыву ад зямлі сялянства, захавання сельскай грамады. На гэта былі нацэлены закон ад 14 снежня 1893 г. аб неадчужэнні сялянскіх надзельных зямель і закон аб сельскагаспадарчых рабочых ад 12 чэрвеня 1896 г., якія часткова аднавілі пазаэканамічную залежнасць сялян ад памешчыкаў.
Такім чынам, у залежнасці ад напружанасці польскага нацыянальнавызваленчага руху і палітычнай сітуацыі ў краіне змянілася
62
палітыка і адносіны ўрада ў дачыненні да розных сацыяльных груп, перш за ўсё сялянства і дваранства звычайна ў супрацьлеглай залежнасці. Аднак дваранства незалежна ад веравызнання заставалася ва ўрадавай палітыцы асноўнай сацыяльнай апорай.
ЗМЕНЫ ВА ЎРАДАВАЙ ПАЛІТЫЦЫ Ў БЕЛАРУСІ ПА НАЦЫЯНАЛЬНЫМ I РЭЛІПЙНЫМ ПЫТАННЯХ
Пасля падаўлення паўстання 1863 г. расійскі ўрад перайшоў да фарсіраванай уніфікацыі нацыянальных ускраін імперыі, у тым ліку ў сацыяльнасаслоўнай і этнакультурнай сферах. Гэтаму аб’ектыўна садзейнічала разгортванне паскоранай мадэрнізацыі, узмацненне працэсаў сацыяльнай і тэрытарыяльнай мабільнасці жыхароў, паглыбленне ўрбанізацыі грамадства.
На менталітэт і самасвядомасць мясцовага дваранства беларускіх губерняў істотны ўплыў аказвалі дзяржаўнапалітычныя традыцыі Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, вопыт ранейшай саслоўнакарпаратыўнай арганізацыі. Юрыдычна маючы аднолькавыя правы расійскага дваранства, але будучы больш арганізаваным і палітычна спрактыкаваным, спаланізаванае вышэйшае саслоўе беларускіх губерняў аказвала значны ўплыў на грамадскапалітычнае жыццё Расійскай імперыі. Нават у перыяд паўстання 1863 г. расійскія ўлады, абмяркоўваючы пытанне аб месцах высылкі ўдзельнікаў нацыянальнавызваленчага руху, непакоіліся з прычыны магчымага пашырэння ў месцах высылкі радыкальных ідэй, значнага ўплыву спаланізаваных пасяленцаў на мясцовае культурнаасветніцкае жыццё.
У сувязі з паўстаннем 1863 г. у беларускіх губернях была прыпынена дзейнасць дваранскіх сходаў саслоўных выбарных органаў, а таксама закрыты дваранскія вучылішчы, заканчэнне якіх давала права паступаць на дзяржаўную службу. У дваранскія вучылішчы паступалі пераважна дзеці маламаёмаснай шляхты, якая выклікала ва ўрадзе асаблівую заклапочанасць сваёй сацыяльнай актыўнасцю. Уведзены былі абмежаванні пры паступленні каталікоў у вышэйшыя і сярэднія навучальныя ўстановы. Дваранства Беларусі ў час дзеяння ваеннага становішча не мела права збірацца разам па некалькі чалавек, нават на сямейныя ўрачыстасці, без асобага дазволу мясцовых урад. 3 1863 г. на ўсе маёнткі заходніх губерняў быў накладзены кантрыбуцыйны збор у памеры 10 % ад прыбытку. У 1864 г. ён быў паменшаны да 5 %. Захоўваліся штрафы і кантрыбуцый
63
ныя зборы да 1897 г. Яны спачатку накладваліся бескантрольна і пераўтварыліся ў крыніцу дадатковых даходаў мясцовых улад, але па распараджэнні з 1866 г. накладваліся толькі са згоды губернатара і генералгубернатара.
Пасля падаўлення паўстання 1863 г. абвастрылася пытанне аб становішчы каталіцкай царквы ў Расійскай імперыі. Прымаецца шэраг мер па ўстанаўленні больш жорсткага кантролю за каталіцкім духавенствам і манастырамі ў заходніх губернях. Указамі імператара ад 27 кастрычніка 1864 г. і 14 снежня 1865 г. уводзіўся новы парадак прызначэння на пасады каталіцкіх святароў. Вызначаліся тры шляхі закрыцця манастыроў: калі ў іх было менш за восем манахаў; пры несумяшчальнасці дзейнасці манастыра з грамадскім парадкам; у выглядзе пакарання за злачынствы, зробленыя манахамі. У выніку колькасць каталіцкіх манастыроў значна скарацілася. Да канца 1867 г. у заходніх губернях было закрыта больш за 30 каталіцкіх манастыроў, каля 160 касцёлаў, 80 капліц. Былі накладзены абмежаванні на свабоду перамяшчэнняў ксяндзоў, забаронены іх імправізаваныя пропаведзі. На тэрыторыі беларускіх і літоўскіх губерняў за перыяд з 1863 па 1868 г. у праваслаўе было звернута больш за 70 тыс. каталікоў, аднак пазней такая практыка ў значных памерах ужо не прымянялася. У студзені 1864 г. быў выдадзены цыркуляр віленскага генералгубернатара, які забараняў выкарыстанне польскай мовы ў навучальных установах. Парушальнікам пагражалі вялікімі грашовымі штрафамі. У 1865 г. польская мова была заменена рускай у выкладанні каталіцкага Закона Божага ў народных школах.
Усё гэта стала нагодай для дыпламатычнай заявы 29 кастрычніка 1866 г. Папы Рымскага Пія IX аб цяжкасцях каталіцкай царквы ў Расійскай імперыі. У адказ на гэта Аляксандр II 22 лістапада 1866 г. падпісаў указ аб аб’яўленні канкардату 1847 г. страціўшым сілу, які рэгуляваў адносіны Ватыкана і Расійскай імперыі, і аб разрыве адносін са Святым прастолам. У выніку пашырыліся правы кантралюемай урадам Рымскакаталіцкай духоўнай калегіі як кіруючага органа каталіцкай царквы ў Расійскай імперыі. Супраць гэтага выступала Рымская курыя, паколькі такі стан звужаў правы каталіцкіх епіскапаў і ставіў іх у большую залежнасць ад расійскага ўрада. У 1875 г. у выніку перамоў з расійскім урадам Папа Рымскі прызнаў Духоўную калегію, але толькі як установу, якая займалася адміністрацыйнагаспадарчымі справамі каталіцкай царквы. Аднак пазней расійскі бок без узгаднення з Ватыканам скасаваў Мінскую епархію і правёў некаторыя іншыя перастаноўкі. Разглядаючы
64
такія дзеянні як незаконныя, тым не менш Папа Рымскі вымушаны быў даручыць весці справы былой Мінскай епархіі Магілёўскаму архіепіскапумітрапаліту. Расійскі ўрад умешваўся ў пытанні прызначэння епіскапаў, што нярэдка прыводзіла да разыходжанняў паміж Ватыканам і Пецярбургам адносна легітымнасці кіраўнікоў каталіцкай царквы на тэрыторыі Расійскай імперыі. Расійскі ўрад на працягу XIX ст. практычна імкнуўся стварыць на сваёй тэрыторыі каталіцкую царкву, якая б была максімальна незалежнай ад Рыма.
Адной з галоўных у гэты час становіцца ідэя аб «распалячванні каталіцызму». Яна прадугледжвала ўдзел свецкіх улад у адборы навучэнцаў для каталіцкіх навучальных устаноў, абавязковае ўвядзенне ў іх вывучэнне рускай мовы і гісторыі Расіі, а таксама правядзенне службы ў касцёлах на рускай мове. Хросныя ходы ў гарадах за межамі будынкаў касцёлаў і агароджаў храмаў у сельскай мясцовасці маглі праводзіць толькі праваслаўныя святары. Мерапрыемствы расійскіх улад, асабліва спробы ўвесці рускую мову ў богаслужэнне, выклікалі значнае супраціўленне з боку большасці каталіцкіх святароў.
У канцы 1869 г., пасля працяглай дыскусіі ва ўрадавых колах, было зацверджана палажэнне аб выкарыстанні рускай мовы ў богаслужэнні іншых канфесій. Кіраўніцтву беларускіх губерняў было прапанавана знайсці сярод каталіцкіх святароў тых, хто пагадзіўся б весці службу на рускай мове. Асаблівую актыўнасць у гэтым кірунку праявіў ксёндз Мінскай губерні Ф. Сенчыкоўскі, які ў 1874 г. быў прызначаны на пасаду візітатара прыходаў і атрымаў шырокія паўнамоцтвы па кантролі над дзейнасцю каталіцкай царквы. Аднак дадзенае мерапрыемства сустрэла моцнае супраціўленне сярод ксяндзоў і ігнаравалася каталіцкім насельніцтвам. Да канца 70х гг. XIX ст. рускамоўная служба захавалася толькі ў 10 касцёлах Мінскай губерні ў параўнанні з 30 у пачатку дзесяцігоддзя. Урадавыя колы, кіраўніцтва беларускіх губерняў вымушаны былі прызнаць бесперспектыўнасць дадзенага праекта і фактычна адмовіцца ад яго амаль да пачатку XX ст.
Праз два гады пасля аднаўлення адносін з Рымам у 1894 г. быў прыняты новы Статут духоўных спраў замежных веравызнанняў, якім замацоўвалася існаванне 12 каталіцкіх епархій на тэрыторыі Расійскай імперыі. Акрамя Магілёўскага архіепіскапства стваралася Варшаўскае, якому падпарадкоўваліся каталіцкія епархіі на этнічна польскіх тэрыторыях. Статутам агаворвалася, што каталікі Расійскай імперыі маглі мець зносіны з Рымскай курыяй толькі пры пасрэдніцтве Міністэрства ўнутраных спраў.
65
Адным з варыянтаў, шляхоў сацыяльнай мабільнасці ва ўмовах Беларусі, яе заходніх губерняў сталі канфесійныя пераходы з каталіцтва ў праваслаўе. Нават пры фармальна захаванай ранейшай саслоўнай прыналежнасці сацыяльныя правы асобы пры пераходзе ў праваслаўе фактычна пашыраліся. Яўрэі, якія прымалі хрысціянства, таксама ва ўмовах Расійскай імперыі пазбаўляліся многіх негатыўных момантаў сваёй прыналежнасці да іншародцаў.
Пасля падаўлення паўстання 1863 г. асаблівая ўвага ва ўрадавай палітыцы на тэрыторыі заходніх губерняў надавалася павелічэнню колькасці праваслаўных храмаў. На ўсёй тэрыторыі Беларусі будаваліся і рамантаваліся праваслаўныя цэрквы, пераводзіліся з унутраных губерняў святары. Грошы на гэтыя патрэбы выдзяляліся з ліку кантрыбуцыйных збораў, якімі былі абкладзены мясцовыя дваранеземлеўласнікі. Пад праваслаўныя цэрквы выкарыстоўвалі нярэдка будынкі зачыненых касцёлаў. У выніку рэалізацыі канфесійнай палітыкі расійскага ўрада на тэрыторыі Беларусі ў другой палове XIX ст. удалося значна павялічыць колькасць праваслаўных вернікаў. У першыя гады пасля паўстання ў праваслаўе пераходзілі нават цэлымі сем’ямі, а часам і прыходамі. Гэтаму садзейнічалі падараванні розных правоў, прывілеяў эканамічнага характару. У пачатку 60х гг. XIX ст. у беларускіх губернях налічвалася каля 2,5 млн праваслаўных і звыш 1,3 млн каталікоў. Паводле даных перапісу насельніцтва 1897 г., тут налічвалася ўжо звыш 5,1 млн праваслаўных і каля 1,9 млн каталікоў. Аднак многія з тых, хто перайшоў з каталіцтва ў праваслаўе, доўгі час захоўвалі каталіцкую абраднасць. Гэта датычылася і некаторых былых уніятаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
