Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
У 60я гг. XIX ст. адбылася рэформа навучальных устаноў праваслаўнага духоўнага ведамства. Паводле новага статута 1867 г., гэтыя ўстановы сталі ўсесаслоўнымі.
Пасля паўстання 1863 г. урадавыя колы звярнулі ўвагу на становішча, перш за ўсё матэрыяльнае, праваслаўнага духавенства ў заходніх губернях. У 1864 г. быў прыняты шэраг указаў і пастаноў у гэтым напрамку: выдадзена распараджэнне аб бясплатным выдзяленні казённага лесу для пабудоў і ацяплення дамоў свяшчэннаслужыцеляў; дазволена аддаваць у карыстанне некаторых прыходаў бліжэйшыя фермы і фальваркі; павялічана амаль удвая жалаванне мясцовага праваслаўнага духавенства. Гэта адбывалася ў той час, калі з 1861 г. у астатніх праваслаўных епархіях Расійскай імперыі было спынена выдзяленне дзяржаўных сродкаў на ўтрыманне духавенства. 3 канца 1860х гг. у Расійскай імперыі
66
скарачаліся штаты праваслаўных прычтаў, што ў нязначнай ступені закранула і беларускія губерні.
Да канца 60х гг. XIX ст. для ўрадавых колаў стала зразумелым, што правядзенне жорсткай палітыкі дэпаланізацыі не з’яўляецца эфектыўным. Патрэбна была карэкціроўка ўрадавага курсу, аднак яго рэалізацыя пасля паўстання 1863 г. істотна падарвала магчымасці польскіх культурнанацыянальных уплываў на тэрыторыі Беларусі.
Пасля канчатковай адмены ў 1870 г. ваеннага становішча ў заходніх губернях расійскі ўрад меў пэўныя хістанні ў рэалізацыі сваёй палітыкі ў дачыненні да мясцовага дваранства. Але ў выніку, адмовіўшыся штонебудзь змяніць у сферы абмежаванняў у адносінах да каталіцкай часткі дваранства, урад пайшоў па шляху выключэнняў з правіла, вызваляў ад дзеяння закона асобных дваран, прадстаўляючы гэта як акт асаблівай міласці. Такім чынам, улады стрымлівалі незадаволеных і задавальнялі тых, з кім былі зацікаўлены ў супрацоўніцтве, ці з тымі, хто ішоў на супольную працу. Праўда, спачатку на дробныя ўступкі ўрад пайшоў. У 1867 г. было дазволена замяніць прадвадзіцеляў дваранства, якія не мелі маёнткаў у краі, на мясцовых рускіх ці праваслаўных памешчыкаў. Акрамя таго, у 1867 г. былі спынены ўсе незавершаныя следчыя справы па ўдзеле ў паўстанні, а высланым у адміністрацыйным парадку з Царства Польскага і заходніх губерняў было дазволена вяртацца і пасяляцца ў Царстве Польскім.
Перыяд ад пачатку 1870х гг. і да канца XIX ст. вызначаўся пэўнай стабільнасцю ў правядзенні ўрадавай палітыкі. Захаваўся дэпаланізатарскі кірунак мерапрыемстваў, аднак прынцыпова новых канцэптуальных падыходаў яго рэалізацыі не было выяўлена. Адбылася ў значнай ступені руцінізацыя адміністрацыйнай дзейнасці.
Новая стратэгія рэалізацыі ўрадавых мерапрыемстваў была прынята пасля прызначэння віленскім генералгубернатарам А. Патапава (час кіравання ў Вільні 18681874 гг.). He маючы асаблівых сімпатый да палякаў, тым не менш А. Патапаў не быў вельмі актыўным прыхільнікам прыцясненняў прадстаўнікоў вышэйшага саслоўя, а таксама абмежавальных мерапрыемстваў у дачыненні да дваранскага землеўладання. Як правіла, у дзейнасці адміністрацый віленскіх генералгубернатараў пасля перыядаў узмацнення жорсткага курсу на русіфікацыю наступаў час спроб нерашучай лібералізацыі. Рашучымі прыхільнікамі метадаў М. Мураўёва праявілі сябе генералгубернатары I. Каханаў (час кіравання ў Вільні 18841893 гг.) і В. Троцкі (1897—1901 гг.). Прыхільнікам
67
усталявання пэўнага паразумення з польскім адукаваным грамадствам быў П. Альбядзінскі (18741880). Жорсткія русіфікатарскія мерапрыемствы ўзмацніліся ў час праўлення Аляксандра III.
3 канца 60х гг. XIX ст. урад палічыў магчымым змяніць адносіны ў дачыненні да каталіцкай царквы і выдання польскай літаратуры. У сярэдзіне 1869 г. у беларускіх губернях аднавілі выданне кніг на польскай мове. У 70я гг. XIX ст. з дазволу віленскага цэнзара былі апублікаваны 254 кнігі, галоўным чынам на рэлігійную тэматыку. У гэты час стала магчымым адкрываць губернскія сельскагаспадарчыя таварыствы, дзейнасць якіх абмяжоўвалася выключна эканамічнымі пытаннямі і ўносіла ўклад у падтрымку культурных традыцый дваранскіх сядзіб. Пры неабходнасці невялікія падачкі мясцоваму дваранству ўрадавымі коламі маглі быць вытлумачаны як першы крок да поўнага задавальнення іх памкненняў у замен на адмову змагацца за адраджэнне Польшчы.
He адмяняючы ўведзеных абмежаванняў, урад вырашыў пазбягаць дзеянняў, якія б маглі быць расцэнены як ганенні на каталіцкую царкву. Закрыццё касцёлаў і капліц адбывалася з вялікай перасцярогай. У мясцовым друку зменшыліся адкрытыя нападкі на каталікоў. Аднак мясцовая адміністрацыя не адмовілася ад пільнага нагляду за каталіцкімі святарамі і за зместам іх пропаведзяў. Паранейшаму не дазвалялася ксяндзам пакідаць свае прыходы без дазволу мясцовых улад, забараняліся духоўныя працэсіі, якія былі ўстаноўлены каталіцкай царквой. Праяўленне некаторай лаяльнасці ў канфесійным пытанні было выклікана ўзнікненнем зацікаўленасці ўрада ў саюзе з мясцовым каталіцкім дваранствам для ўмацавання сваёй сацыяльнай апоры.
У 70я гг. XIX ст., насуперак існуючым абмежаванням, у заходніх, асабліва беларускіх, губернях негалосна быў пашыраны доступ мясцовага каталіцкага дваранства да дзяржаўнай службы. Да пачатку 1880х гг. у дзяржаўных установах Віленскай губерні прадстаўнікі мясцовага дваранства складалі ўжо каля 30 %. У 1869 г. зпад юрысдыкцыі віленскага генералгубернатара былі выведзены Віцебская і Магілёўская губерні, аў 1870 г. Мінская, якія непасрэдна былі падпарадкаваны Пецярбургу. Такое адміністрацыйнатэрытарыяльнае пераўладкаванне падавалася як сведчанне ліквідацыі прамой пагрозы новага паўстання на тэрыторыі Беларусі, агульнага палітычнага пацяплення. Аднак у выведзеных зпад віленскага кіравання губернях не былі адменены абмежавальныя законы і распараджэнні ў дачыненні да каталікоў і
68
яўрэяў; яны паранейшаму знаходзіліся ў сферы ўплыву Віленскай навучальнай акругі.
У час палітычнай рэакцыі пачатку 80х гг. XIX ст. ва ўмовах узмацнення палітыкі вялікадзяржаўнага шавінізму ўрад і мясцовая адміністрацыя адыходзяць ад палітыкі мінулых гадоў. Каталіцкае дваранства зноў пачало ўспрымацца як ненадзейны саюзнік. Папярэдняя палітыка была аб’яўлена памылковай і расцэньвалася як здрада <<рускай справе» ў Беларусі. Па загадзе віленскага генералгубернатара I. Каханава ў 18841885 гг. большасць чыноўнікаў каталіцкага веравызнання зноў была звольнена і заменена на рускіх. Да 1888 г. былі зменены ўсе прадвадзіцелі дваранства з ліку мясцовых каталіцкіх землеўладальнікаў на рускіх дваран, многія з якіх не мелі зямельнай уласнасці ў Беларусі.
Былі спробы нават закрыць таварыствы сельскіх гаспадароў з прычыны таго, што там, на думку расійскіх улад, кіравалі справамі «польскія» землеўладальнікі. Мясцовыя ўлады ўзмацнілі дыскрымінацыйныя меры ў дачыненні да каталіцкага дваранства, не дапускалі парушэнняў абмежавальных законаў у сферы землеўладання і землекарыстання каталікоў і яўрэяў.
Адным з урадавых мерапрыемстваў, накіраваных на змаганне з польскімі ўплывамі, сталі ганенні супраць таемных школ, колькасць якіх павялічваецца з пачатку 80х гг. XIX ст. У такіх школах, як правіла, без дазволу і ведама ўлад дзяцей сялян навучалі польскай мове і асновам каталіцкай веры. У 1892 г. быў выдадзены закон, паводле якога за адкрыццё таемных школ, іх матэрыяльную падтрымку і выкладанне ў іх прадугледжваўся буйны грашовы штраф ці турэмнае зняволенне да трох месяцаў. Аднак прымяненне закона, без выразнага абазначэння на яго старонках мэты змагання супраць польскамоўнай адукацыі, мела нечаканыя вынікі. Пад яго дзеянне траплялі часам школы з выкладаннем на літоўскай, ідыш і нават на рускай мовах. У 1906 г. гэты заканадаўчы акт быў адменены.
Ацэньваючы вынікі ўрадавай палітыкі па сегрэгацыі «польскага элемента» міністр фінансаў Расійскай імперыі М. Бунге ў канцы XIX ст. адзначаў: «Вынікі, якіх дасягнуў урад прынятымі мерамі, былі вельмі нязначнымі. Само абмежаванне дзейнасці палякаў на ніве дзяржаўнай службы засяродзіла іх дзейнасць на гаспадарцы, якая бясспрэчна зрабіла вялікія поспехі і з нядбайнай, панскай пераўтварылася ў эканамічную памешчыцкую».
Асабліва недальнабачнай была нацыянальная палітыка расійскага ўрада пры імператарах Аляксандры III і Мікалаі II.
69
У ёй прысутнічаў факт дыскрымінацыі шэрагу народаў і спробы іх русіфікаваць. Ва ўмовах разгортвання мадэрнізацыі краіны такая палітыка садзейнічала росту нацыянальных рухаў. Аднак да пачатку XX ст. асноўнымі іх праграмнымі лозунгамі, за выключэннем польскага і фінскага рухаў, былі культурнааўтанамісцкія патрабаванні, барацьба за мясцовае самакіраванне і вырашэнне сацыяльных пытанняў.
Наогул, другая палова XIX ст. стала перыядам напружанай працы расійскіх уладных структур па выпрацоўцы і рэалізацыі сістэмнай урадавай палітыкі, накіраванай на ўніфікацыю беларускіх губерняў адпаведна ўзору сацыяльнаэканамічнай сістэмы цэнтральных губерняў Расійскай імперыі. Паваротным момантам стала паўстанне 1863 г., падаўленне якога патрабавала не толькі рэпрэсіўных мер, але і прэвентыўнай моцнай палітычнай волі па прадухіленні ў будучым абвастрэння нацыянальнапалітычнай сітуацыі. Менавіта падзеі паўстання 1863 г. прымусілі расійскі ўрад перайсці да рашучай і паслядоўнай палітыкі русіфікацыі, рэалізацыя якой была скарэкціравана разгортваннем мадэрнізацыйных працэсаў. Фактычна расійская ўрадавая палітыка на тэрыторыі беларускіх губерняў у другой палове XIX ст. вызначалася непараўнальна большай мэтанакіраванасцю, чым гэта адбывалася ў першай палове стагоддзя.
Тэ м a 5
СЕЛЬСКАЯ ГАСПАДАРКА
АСАБЛІВАСЦІ БУРЖУАЗНАЙ ЭВАЛЮЦЫІ СЕЛЬСКАЙ ГАСПАДАРКІ БЕЛАРУСІ
Галоўным кірункам сацыяльнаэканамічнага развіцця Беларусі ў другой палове XIX ст. было пашырэнне капіталістычных адносін. Першыя два парэформенныя дзесяцігоддзі адносяцца да ліку пераходных, калі адбывалася разбурэнне рэшткаў прыгонніцкай сістэмы ў сельскай гаспадарцы, завяршаўся працэс тэхнічнага перааснашчэння прамысловасці, ствараўся механізаваны транспарт і складаліся новыя, характэрныя для капіталістычнага грамадства сацыяльныя групы насельніцтва — пралетарыят і прамысловая буржуазія.
Зацвярджэнне капіталізму як дамінуючай сацыяльнаэканамічнай сістэмы адносіцца да канца XIX пачатку XX ст. Развіццё яго адбывалася ва ўмовах мадэрнізаванай, але, па сутнасці, старой палітычнай сістэмы, пры захаванні самадзяржаўнага і саслоўнага ладу. Гэта накладвала пэўны адбітак на сацыяльнаэканамічныя працэсы як у Беларусі, так і ў парэформеннай Расійскай імперыі ў цэлым, абумовіла іх цяжкасці і супярэчнасці.
КНІГІ ОНЛАЙН
