Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
57
вялікая колькасць хадайніцтваў на набыццё зямлі ад каталікоў беларускіх губерняў назбіралася ў канцылярыі імператара. 3 сакавіка 1899 г. міністру ўнутраных спраў было даручана непасрэдна прымаць станоўчыя рашэнні па такіх справах, але пры ўмове, што прасіцелі самі будуць гаспадарыць на зямлі. Аднак колькасць зямлі, што знаходзілася ва ўласнасці прасіцеля, разам з набываемай не павінна была перавышаць 60 дзесяцін на сям’ю.
Дваранекаталікі знаходзілі спосабы абысці забарону на набыццё зямлі. Нярэдка яны куплялі ўладанні на імя акцыянерных таварыстваў або падстаўных асоб, часам яны давалі пазыкі рускім землеўласнікам пад заклад маёнткаў і фактычна станавіліся іх уласнікамі. 3 мэтай недапушчэння такіх магчымасцяў былі прыняты новыя правілы ад 27 снежня 1884 г.
Пэўным адступленнем ад абмежавальных мерапрыемстваў у дачыненні да яўрэяў стаў указ ад 8 снежня 1867 г., паводле якога было дазволена яўрэям з’яўляцца арандатарамі або аканомамі млыноў і заводаў пры маёнтках у заходніх губернях. Гэта мера садзейнічала ажыўленню эканамічнага жыцця на тэрыторыі Беларусі. Аднак у пачатку 80х гг. XIX ст. урад вярнуўся да паслядоўнай палітыкі абмежаванняў. У маі 1882 г. было забаронена яўрэям у межах рысы аселасці пастаянна жыць паза межамі гарадоў і мястэчак, таксама арандаваць, прымаць у заклад і кіраваць нерухомай маёмасцю. У 1887 г. забарона на набыццё зямлі ў сельскай мясцовасці (за выключэннем Магілёўскай губерні) распаўсюджвалася на замежных грамадзян. Прынятыя меры былі скіраваны на прадухіленне канкурэнцыі для мясцовых памешчыкаў з боку яўрэйскай буржуазіі і іншаземцаў з мэтай захавання буйнога латыфундыяльнага землеўладання. Абмежавальныя законы ў дачыненні да рассялення яўрэяў прывялі таксама да штучнай канцэнтрацыі іх у гарадах і мястэчках Беларусі, колькаснай перавагі яўрэяў сярод гарадскога пралетарыяту і гандлёвапрамысловага насельніцтва, адбіліся на ўзроўні канцэнтрацыі прадпрыемстваў і дэфармавалі структуру прамысловай і гандлёвай буржуазіі, пралетарыяту, затрымлівалі іх кансалідацыю як сацыяльных груп. Яны перашкаджалі вольнай купліпродажу зямлі, садзейнічалі захаванню дваранскага землеўладання ў беларускіх губернях.
Увядзенне абмежаванняў для яўрэяў у межах рысы аселасці спалучалася з выданнем у 6070я гг. XIX ст. шэрагу законаў, якія дазвалялі вольны выбар месца жыхарства для іўдзеяў з вышэйшай адукацыяй, вучонымі ступенямі, а з 1879 г. — для памочнікаў аптэкараў, дантыстаў, фармацэўтаў і інш. Пазней гэтыя законы ня
58
рэдка парушаліся адміністрацыяй губерняў. У 1887 г. была ўведзена працэнтная норма для паступлення яўрэяў спачатку ў сярэднія, a потым і вышэйшыя навучальныя ўстановы ў памеры 10 % у межах рысы аселасці, 5 % паза яе межамі, 3 % у сталіцах. У пачатку 80х гг. XIX ст. актывізавалася яўрэйская эміграцыя з Расійскай імперыі, якая віталася ўрадам. Тым, хто пакідаў межы краіны, было забаронена вяртацца назад.
Кантынгент чыноўнікаў у Беларусі другой паловы XIX ст. фарміраваўся ў асноўным за кошт прысланых з унутраных губерняў Расіі дзяржаўных служачых. 3 1863 па 1865 г. у беларускіх губернях было прызначана на службу звыш 4600 новых чыноўнікаў. Пераважная большасць з іх з’яўлялася ўраджэнцамі велікарускіх губерняў. 3 мэтай «утрымання» запрошаных чыноўнікаў на новым месцы ім на льготных умовах прадаваліся казённыя і канфіскаваныя маёнткі, устанаўліваліся павышаныя аклады. Так, у 1866—1873 гг. у Віленскай, Мінскай і Гродзенскай губернях 300 чыноўнікаў купілі 320 зямельных уладанняў агульнай плошчай 146,3 тыс. дзесяцін. Наогул, служба ў заходняй частцы Расійскай імперыі лічылася найбольш выгаднай і прывілеяванай. Праўда, далёка не заўсёды прынятыя льготы апраўдваліся. Нярэдка губернатары скардзіліся на тое, што прыезджыя чыноўнікі часта не мелі высокіх маральных і прафесійных якасцей. Ахвочымі да прапанаваных прывілеяў былі чыноўнікі авантурыстычнага складу, што не стварала аўтарытэту расійскім уладам сярод мясцовага грамадства.
Да канца 60х гг. XIX ст. на тэрыторыі беларускіх губерняў больш паслядоўна, чым у Царстве Польскім, былі праведзены мерапрыемствы па звальненні ці пераводзе ў іншыя месцы «асоб польскага паходжання» з адміністрацыйных, судовых, навучальных устаноў.
Урадавая палітыка ў дачыненні да дваранства Беларусі змянялася ў залежнасці ад нацыянальнаканфесійнай прыналежнасці яго прадстаўнікоў, пашырэння польскага нацыянальнага і рэвалюцыйнадэмакратычнага руху ў Расійскай імперыі, змен у адносінах дваранства да ўрадавых мерапрыемстваў, а таксама стаўлення ўрада ў дачыненні да сялянства і асабліва рэалізацыі рэформы 1861 г. і аграрнага заканадаўства.
Першыя гады пасля падаўлення паўстання 1863 г. вызначаліся недаверам расійскай улады да каталіцкага дваранства, рэпрэсіўнымі мерамі, некаторым абмежаваннем саслоўных правоў. Мясцовае дваранства было як быццам бы падзелена ўрадам на часткі. Большасць дваранства каталіцкага веравызнання, палякі лічыліся нядобранадзейнымі ў палітычных адносінах, меншасць
59
праваслаўнага веравызнання, нямецкія памешчыкі, дваране прыбалтыйскага паходжання былі прызнаны апорай самадзяржаўя.
Імкненне ўрада пазбавіцца ад палітычна нядобранадзейнай і эканамічна беднай часткі вышэйшага саслоўя, выключыць дробную шляхту, прымусіць яе плаціць падаткі, выконваць рэкруцкую павіннасць прывяло да выдання ўказа 19 кастрычніка 1831 г. аб «разборы шляхты», паводле якога ўтвараліся ў пэўным сэнсе штучныя і, як аказалася, часовыя саслоўныя групы для незацверджанай у дваранстве шляхты аднадворцаў і грамадзян заходніх губерняў. У 1857 г. быў выдадзены ўказ «Аб уладкаванні быту асоб з былой шляхты, не зацверджаных у дваранстве і прапусціўшых тэрміны для запісу ў аклад », паводле якога абазначаныя асобы павінны былі быць прылічаны ў залежнасці ад месца пражывання да дзяржаўных сялян, ці да вольных людзей, ці да мяшчанскага саслоўя. Магчымасці прыпіскі да аднадворцаў ці грамадзян ужо не існавала.
Пасля падаўлення паўстання 1863 г. урад вярнуўся да палітыкі прыпіскі да падатковых саслоўяў беззямельнай і неаселай шляхты, якая праявіла актыўнасць у нацыянальным руху. У новых правілах 1864 г. былі ўскладнены шляхі пацвярджэння шляхтай сваёй дваранскай годнасці, што выклікала некаторае скарачэнне колькасці прадстаўнікоў вышэйшага саслоўя. У 1868 г. катэгорыі аднадворцаў і грамадзян былі ліквідаваны і ўключаны ў склад сялянскага і мяшчанскага саслоўяў. Яны былі пазбаўлены асобага прававога статусу. Рэалізацыя палітыкі «разбору шляхты» ўкладвалася ў агульную ўрадавую лінію на павышэнне патрабаванняў да атрымання дваранскай годнасці асобамі недваранскага паходжання, якая выразна акрэслілася пачынаючы з 1845 г. «Разбор шляхты» практычна не закрануў дробную шляхту татарскага паходжання. Яна пакідалася ў дваранскіх спісах, калі нават не была зацверджана Герольдыяй, захоўвала прывілей дваранскага саслоўя. Гэта тлумачыцца перш за ўсё тым, што татарская шляхта захоўвала лаяльнасць да ўрада, не ўдзельнічала ў польскім нацыянальнавызваленчым руху.
Мерапрыемствы па «разборы шляхты» аказаліся недастаткова эфектыўнымі, рэалізацыя гэтай палітыкі расцягнулася на дзесяцігоддзі і выклікала супраціўленне з боку шляхты, масавую падробку дакументаў, злоўжыванні ў дваранскіх сходах. Нават у 1864 г. у Віленскай губерні налічвалася 20 019 дваран, якія валодалі нейкай уласнасцю, і 32 611 дваран, якія не валодалі ніякай нерухомай маёмасцю, гэта значыць прадстаўнікоў дробнай шляхты.
Даволі часта прадстаўнікі малазямельнай і беззямельнай шляхты зараблялі сродкі для ўласнага існавання праз службу
60
ў дзяржаўных установах. Паступова гэта шляхта страчвала сувязі са сваім асяродкам і традыцыямі, пераходзячы па сваім сацыяльным становішчы ў разрад разначынцаў. 3 гэтай групы ў значнай меры фарміравалася мясцовая інтэлігенцыя. Чыноўніцкая і вайсковая служба былі папулярнымі менавіта сярод дробнай шляхты, якая бачыла ў ёй шлях да захавання свайго сацыяльнага статусу і паляпшэння становішча. Сярод заможнай шляхты дзяржаўная служба была непапулярнай.
Паказчыкамі эфектыўнасці ўрадавай палітыкі па ўмацаванні «рускай справы» да канца XIX ст. стала пашырэнне ўдзельнай вагі праваслаўнага землеўладання на тэрыторыі беларускіх губерняў да 45 %, скарачэнне каталіцкага прыкладна да 50 %. Сярод уладальнікаў маёнткаў памерам больш за 200 дзесяцін праваслаўныя колькасна пераважалі ў Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай губернях. У Віленскай губерні землеўласнікікаталікі захоўвалі пераважную большасць, ім належала 73 % зямлі. Якасны склад «рускага элемента» сярод землеўласнікаў выклікаў клопат у мясцовай адміністрацыі. Нямногія з рускіх уладальнікаў маёнткаў стала займаліся ўласнай гаспадаркай. Звычайнай справай было парушэнне імі забароны на перадачу маёнткаў у арэнду каталікам і яўрэям. У сваю чаргу, рэзкі рост цэн на зямлю ў апошнія дзесяцігоддзі XIX ст. дазволіў многім буйным землеўласнікамкаталікам захаваць сваё становішча і прэстыж.
У залежнасці ад змен адносін улад да дваранства Беларусі адбываліся перамены ва ўрадавай палітыцы ў дачыненні да сялянства. Адмена ва ўмовах паўстання 1863 г. часоваабавязаных адносін сялянства і перавод яго ў разрад уласнікаў прымусілі ўрад тэрмінова вырашаць пытанні забеспячэння сялян палівам, размежавання памешчыцкіх і сялянскіх угоддзяў, а таксама сервітутнае пытанне. Памешчыкі пасля адмены часоваабавязанага стану нярэдка пераставалі забяспечваць сялян і лічылі, што апошнія трацілі права на сервітуты. У 1863 г. урад быў зацікаўлены ў спакоі вёскі і ў сувязі з гэтым пайшоў на ўступкі сялянству. Адпаведна распараджэнню віленскага генералгубернатара за сялянамі захоўвалася права атрымання паліва ад памешчыкаў па ўстаноўленай плаце ці за павіннасці. Урад забараніў таксама ў Беларусі і Літве абавязковае размежаванне ўгоддзяў па жаданні аднаго толькі памешчыка і захаваў за сялянамі права на сервітуты. Пасля 1864 г., калі паўстанне станавілася ўсё больш аддаленай гістарычнай падзеяй, урад спыніў уступкі сялянству. Ужо ў канцы 60х гг. XIX ст. мясцовая адміністрацыя прапаноўвала ў выпадках несупадзення памераў
61
надзелаў сялян у сапраўднасці і паводле выкупнога акта браць за аснову памер падзелу адпаведнага выкупнога акта, што фактычна пазбаўляла беларускіх сялян права на іх дарэформенны надзел. Сялянам прапаноўвалася заключаць пагадненні з памешчыкамі аб перадачы ім лішкаў зямлі супраць выкупных дакументаў за дадатковыя выкупныя плацяжы. У такім выпадку складаўся дадатковы акт. Калі ж землеўладальнік не пагаджаўся на вяртанне зямлі, то яе адразалі ў карысць памешчыка.
КНІГІ ОНЛАЙН
