Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
За дзяржаўнымі сялянамі Беларусі захоўвалася зямля, якая знаходзілася ў іх карыстанні да часу правядзення рэформы 1867 г. Велічыню надзельных зямельных участкаў і суму выкупных плацяжоў вызначалі люстрацыйныя камісіі. Для складання і зацвярджэння люстрацыйных актаў у Віленскай і Гродзенскай губернях устанаўліваўся тэрмін 3 гады, у Мінскай 4, у Віцебскай і Магілёўскай 6 гадоў. Штогадовыя выкупныя плацяжы вызначаліся зыходзячы з памераў павялічанага на 10 % аброчнага падатку. Тэрмін пагашэння выкупнога доўгу складаў 46 гадоў. Ніякай пазыкі ад казны дзяржаўныя сяляне не атрымлівалі. Выкупныя плацяжы адпавядалі мясцовым рыначным цэнам на зямлю і былі прыкметна ніжэй, чым у былых памешчыцкіх сялян. На захадзе і ў цэнтры Беларусі вызначэнне велічыні і меж надзелаў, выкупу дзяржаўных сялян было завершана ў пачатку 1870х гг. У Віцебскай і Магілёўскай губернях рэалізацыя рэформы была завершана ў сярэдзіне 1870х гг.
44
Асобную катэгорыю прыгонных складалі ўдзельныя сяляне. У канцы 50х гг. XIX ст. яны налічвалі ва ўсходняй частцы Беларусі 0,7 % вясковых жыхароў. У сувязі з паўстаннем расійскі ўрад у чэрвені 1863 г. вымушаны быў удзельных сялян перавесці на абавязковы выкуп. Выкупная сума ў іх вызначалася аналагічна, як і ў былых памешчыцкіх людзей, аднак удзельныя сяляне атрымалі некалькі большыя надзелы, якія каштавалі ім танней.
У ліпені 1864 г. быў апублікаваны ўказ аб пазямельным уладкаванні вольных людзей, якія былі асабіста свабодныя, але абавязаны плаціць падушны аброк ці адпрацоўваць за зямлю. Яны жылі ў Віленскай, Гродзенскай, Віцебскай і Мінскай губернях і складалі каля 0,6 % сельскага насельніцтва. Напярэдадні адмены прыгоннага права многія з вольных людзей былі абеззямелены. У гэту катэгорыю без зямлі было пераведзена мноства прыгонных сялян. Паводле ўказа 1864 г., вольныя людзі, абеззямеленыя памешчыкамі пасля лістапада 1857 г., надзяляліся зямлёй з правам выкупу на тых жа ўмовах, што і памешчыцкія сяляне; пазбаўленыя зямлі да 1857 г. пакідаліся на 12 гадоў у якасці арандатараў. Апошнія ў 1882 г. атрымалі права выкупіць зямлю ці заключыць новыя арэндныя дагаворы.
Згодна з законам ад 9 чэрвеня 1886 г., на тэрыторыі Беларусі, Правабярэжнай Украіны і Літвы была праведзена чыншавая рэформа. Чыншавікоў пераводзілі на абавязковы выкуп. Да іх ліку адносіліся тыя, хто карыстаўся памешчыцкай зямлёй на ўмовах бестэрміноваспадчыннай арэнды з фіксаванай грашовай платай. Для доказу права спадчыннай арэнды чыншавікі павінны былі падаць пэўныя дакументы. Рэалізацыя рэформы зацягнулася, у пачатку XX ст. разгляд чыншавых спраў быў далёкі да завяршэння. Законам 1893 г. было дадзена права выкупіць зямлю праваслаўным арандатарам.
Вызваленне сялян ад прыгону, правядзенне аграрных пераўтварэнняў, нягледзячы на сваю пэўную абмежаванасць, адкрылі шлях для капіталістычнай мадэрнізацыі вёскі. Адчувальным фактарам, які паўплываў на іх змест і кірунак, стала актывізацыя нацыянальнавызваленчага руху ў пачатку 1860х гг. Перавод на выкуп памешчыцкіх, а затым і дзяржаўных сялян Беларусі, у адрозненне ад унутраных і некаторых іншых рэгіёнаў еўрапейскай Расіі, стварыў больш спрыяльныя ўмовы для сацыяльнаэканамічнай трансфармацыі беларускай вёскі.
45
СУДОВАЯ РЭФОРМА
Адмена прыгоннага права, буржуазнае развіццё Расійскай імперыі абумовілі неабходнасць правядзення шэрагу рэформаў: земскай (1864), судовай (1864), гарадскога самакіравання (1870), вайсковай (1862, 1874), школьнай (1864), а таксама некаторых пераўтварэнняў у галіне фінансаў, цэнзуры. У Беларусі гэтыя рэформы былі праведзены пазней і да таго ж са значнымі адхіленнямі ў параўнанні з агульнарасійскімі нормамі.
3 усіх буржуазных рэформаў 186080х гг. найбольш паслядоўнай была судовая. У аснову яе былі пакладзены: бессаслоўнасць суда, спаборніцтва бакоў, галоснасць судаводства і незалежнасць суддзяў. Быў створаны спецыяльны інстытут прысяжных павераных (адвакатаў), інстытут прысяжных засядацеляў (суддзяўнепрафесіяналаў), якія ўдзельнічалі ў крымінальных працэсах і выносілі канчатковае рашэнне аб вінаватасці ці невінаватасці падсуднага. Аснову судовай рэформы склалі чатыры законы, якія былі зацверджаны 20 лістапада 1864 г.: «Заснаванне судовых устанаўленняў», «Статут грамадзянскага судаводства», «Статут крымінальнага судаводства», «Статут аб пакараннях, якія накладваюцца міравымі суддзямі». Паводле судовай рэформы дакладна вызначаліся судовыя інстанцыі і размяжоўваліся іх функцыі. Сама сістэма судоў была ў значнай ступені спрошчана. Для разгляду дробных злачынстваў і нязначных іскаў быў створаны міравы суд са спрошчаным судаводствам. Міравыя суддзі выбіраліся на сходах земскіх і гарадскіх гласных. Рашэнні міравых суддзяў маглі быць абскарджаны ў павятовым міравым судзе. Стваралася стройная сістэма судовых устаноў: акруговыя суды, судовыя палаты, сенат. Для ўсіх саслоўяў уводзіўся адзіны акруговы суд.
Пачатак судовай рэформы ў Расійскай імперыі на тэрыторыі Беларусі быў сустрэты з большым энтузіязмам, чым у іншым рэгіёнах. Гэта праявілася ў шматлікіх допісах, накіраваных мясцовымі пракурорамі, судовымі работнікамі ў Пецярбург. Трэба ўлічваць, што тут каля 250 гадоў дзейнічаў Статут 1588 г. ВКЛ, які меў пэўны ўплыў на падрыхтоўку новых судовых уставаў 1864 г. і абвяшчаў амаль тыя ж прынцыпы права. Дваранства беларускіх губерняў прапаноўвала ўвесці тут судаводства па правілах Статута 1588 г. Аднак у Пецярбургу, а таксама ў акружэнні віленскага генералгубернатара ў сувязі з падзеямі паўстання 1863 г. і ўвядзеннем ваеннага становішча перавагу атрымаў погляд аб несвоечасовасці пашырэння нормаў судовай рэформы на тэрыторыю беларускіх губерняў. Ваеннае становішча на ўсёй тэрыторыі Беларусі было адменена ў 1870 г.,
46
пасля гэтага стала магчымай рэалізацыя рэформы. На думку генералгубернатара А. Патапава, судовая рэформа павінна была зблізіць заходнія губерні з астатняй часткай імперыі, выклікаць у мясцовага насельніцтва пачуццё павагі да законаў Расійскай імперыі. Указам імператара ў чэрвені 1871 г. было загадана сенату пачаць увядзенне міравых судовых устаноў у заходніх губернях.
У беларускіх губернях рэалізацыя судовай рэформы пачалася ў 1872 г. з увядзення міравых судоў. Аднак паколькі тут адсутнічалі земствы, якія выбіралі суддзяў, то прэтэндэнты на гэту пасаду прызначаліся міністрам юстыцыі з ліку лаяльных да ўрада памешчыкаў; прычым у Беларусі, у параўнанні з цэнтральнымі расійскімі губернямі, быў паніжаны маёмасны і адукацыйны цэнз. У беларускіх губернях міравыя суддзі зацвярджаліся тэрмінам на тры гады. Для адбору кандыдатаў у міравыя суддзі складаліся спецыяльныя часовыя камісіі. Займаць пасады суддзяў забаранялася асобам «польскага» паходжання. Такім чынам, Беларусь адразу была пазбаўлена адной з галоўных рыс рэформы выбарнасці суддзяў. Дзейнасць міравых судоў тут у пэўнай ступені насіла палітычны характар, што было звязана з разглядам спраў аб забароне навучання сялян польскай грамаце, выкарыстоўваць польскія нацыянальныя сімвалы і інш.
Вышэйшыя судовыя інстанцыі акруговыя суды, судовыя палаты, а таксама пракуратура, інстытуты прысяжных павераных і засядацеляў у Беларусі былі ўведзены ўказам імператара ад 9 лістапада 1882 г. Акруговыя суды былі створаны тут у лістападзе 1883 г. Яны засноўваліся ў губернскіх гарадах і складаліся з крымінальнага і грамадзянскага аддзяленняў.
Старшыні і члены судоў вышэйшай інстанцыі прызначаліся імператарам па прапанове міністра юстыцыі. Больш высокай апеляцыйнай інстанцыяй для Гродзенскага і Мінскага акруговых судоў была Віленская судовая палата, для Віцебскага — Пецярбургская, Магілёўскага Кіеўская судовая палата. Аднак не абышлося без выключных нормаў для заходніх губерняў. Іх адміністрацыям было дадзена права выкрэсліваць са спісаў прысяжных засядацеляў асоб, якія іх не задавальнялі. Для яўрэйскага прадстаўніцтва былі ўведзены працэнтныя нормы. Да гэтага часу ўрад звузіў межы судовай рэформы, асабліва адносна незалежнасці суддзяў. У 1878 г. разгляд спраў аб дзяржаўных (палітычных) злачынствах быў перададзены з суда прысяжных у судовыя палаты і ваенныя суды.
У працэсе рэалізацыі рэформы дзейнасць некаторых міравых суддзяў выклікала незадаволенасць улад. У 1889 г. быў уведзены
47
інстытут земскіх начальнікаў, якія прызначаліся губернатарамі, міністрам унутраных спраў. Зацвярджэнню гэтага інстытута папярэднічалі шматлікія скаргі памешчыкаў на міравыя суды і органы сялянскага самакіравання. Землеўласнікаў не задавальняла зацягнутасць прыняцця рашэнняў міравымі і валаснымі судамі па іх скаргах у дачыненні да сялян. Земскім начальнікам, якія павінны былі быць дваранамі, падпарадкоўвалася ўсё сялянскае самакіраванне. Яны мелі права прыпыняць рашэнні сельскіх і валасных сходаў, маглі выносіць штрафы, аддаваць на кароткі тэрмін пад арышт. Пасады земскіх начальнікаў былі ўведзены на тэрыторыі Беларусі не адразу, а пасля атрымання першага вопыту дзейнасці новай улады на вёсцы. У Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай губернях яны з’явіліся ў 1900 г., у Віленскай і Гродзенскай у 1904 г.
Судовая сістэма з самага пачатку правядзення рэформы захоўвала і некаторыя рысы папярэдняй эпохі. Побач з агульнасаслоўнымі судамі дзейнічалі сялянскія валасныя суды, святары ў шэрагу выпадкаў судзіліся ў асобным парадку і г. д.
ВАЙСКОВАЯ РЭФОРМА
Адной з першых пачалася рэалізацыя вайсковай рэформы. У 1862 г. тэрмін службы ў рэгулярных падраздзяленнях расійскай арміі быў скарочаны да 78 гадоў. Гэта адкрывала магчымасці для амаладжэння войска і стварэння рэзерву для мабілізацыі з ліку звольненых у запас, але захоўваўся саслоўны характар яго фарміравання. У 1864 г. Расійская імперыя была падзелена на вайсковыя акругі. Беларускія губерні былі ўключаны ў склад Віленскай акругі. Змянялася і пашыралася сетка ваенных навучальных устаноў, замест кадэцкіх карпусоў ствараліся ваенныя гімназіі, з 1864 г. юнкерскія вучылішчы.
3 1874 г. уводзілася ўсеагульная вайсковая павіннасць, аднак адбор прызыўнікоў вёўся, як правіла, па жэрабю, і на службу трапляла прыкладна трэцяя частка мужчын адпаведнага ўзросту. Тыя, хто пазбягаў службы, залічаліся ў апалчэнне. Прызыву належалі мужчыны не маладзейшыя 20 гадоў. Афіцыйна ад службы ў войску вызваляўся старэйшы сын галавы сям’і. Тэрмін праходжання службы ў арміі скарачаўся, у сухапутных войсках складаў шэсць гадоў, на флоце сем. Пры наяўнасці пэўнага ўзроўню адукацыі маладыя людзі служылі менш. Пасля заканчэння вышэйшых навучальных устаноў тэрмін службы зніжаўся да шасці месяцаў, гімназій — да
КНІГІ ОНЛАЙН
