Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
7
датычыўся пераважна ўплыву капіталістычных адносін на вёску і горад Беларусі, пытанняў станаўлення пралетарыяту і сацыяльнага разлажэння сялянства, а таксама эвалюцыі і формаў рабочага, сялянскага, рэвалюцыйнадэмакратычнага і нацыянальнавызваленчага рухаў, палітыкі царызму ў Беларусі. У гэты час з’явіўся шэраг прац М. Біча, М. Болбаса, К. Шабуні, В. Панюціча, Л. Ліпінскага, X. Бейлькіна, С. Самбук і інш. Каштоўным здабыткам гэтага перыяду для вывучэння гісторыі Беларусі стала выданне калектыўных абагульняючых прац: «Гісторыя Беларускай ССР» (1972. Т. 2), «Нсторня рабочего класса Белорусской ССР» (1984. Т. 1).
Упершыню ў айчыннай гістарыяграфіі сабраў і сістэматызаваў вялікі гістарычны матэрыял па пытаннях развіцця прамысловасці, крыніцах фарміравання, складзе пралетарыяту Беларусі 3. Абезгаўз у сваёй манаграфіі «Развнтне промышленностн н формнрованне пролетарната Белорусснн во второй половнне XIX века» (1971). Разгортванне рабочага руху, станаўленне сацыялдэмакратычных арганізацый у Беларусі, аналіз фарміравання пралетарыяту і буржуазіі ў Беларусі сталі прадметам разгляду ў манаграфічных даследаваннях М. Біча «Развнтне соцналдемократнческого двнження в Белорусснн в 18831903 гг.» (1973), «Рабочее двнженне в Белоруссннв 18611904 гг.» (1983).
Сацыяльная трансфармацыя беларускага сялянства, развіццё сельскай гаспадаркі, уплыў эвалюцыі капіталістычных адносін на стан памешчыцкай гаспадаркі, урадавая палітыка ў сферы землеўладання і землекарыстання дэталёва прааналізаваны ў працах В. Панюціча «Нз нсторнн формнровання пролетарната Белорусснн. 1861—1914 ггл (1969), «Соцнальноэкономнческое развнтне белорусской деревнн в 18611900 гг.» (1990)іінш. Даследчыкумежах фармацыйнай парадыгмы сабраў і перапрацаваў вялікі аб’ём статыстычнага матэрыялу, неапублікаваных крыніц.
У манаграфіі М. Болбаса «Промышленность Белорусснн. 18601900» (1978) на аснове вялікага масіву эмпірычнага матэрыялу даследавана развіццё прамысловай вытворчасці, станаўленне прамысловага пралетарыяту і буржуазіі. Значную цікавасць уяўляюць статыстычныя табліцы, якія змешчаны ў дадатку да манаграфіі і сфарміраваны з улікам вялікай колькасці першасных даных. Даследчык у адпаведнасці з традыцыяй беларускай савецкай гістарыяграфіі імкнуўся паказаць працэсы прамысловага развіцця ў Беларусі і выйшаў нават за рамкі характарыстыкі ў межах 35 паветаў і тэрытарыяльна наблізіў разгляд да сённяшніх дзяржаўных меж Беларусі.
8
М. Болбас падрыхтаваў таксама даведнік «Прамысловыя прадпрыемствы дарэвалюцыйнай Беларусі» (1988). Пачатак прамысловага перавароту ў Беларусі даследчык адносіў да канца 50х гг. XIX ст. насуперак агульнапрынятаму ў большасці айчынных калектыўных і манаграфічных прац сцвярджэнню, што зыходным момантам гэтага працэсу былі 3040я гг. XIX ст. Шмат увагі М. Болбас надаваў аналізу сацыяльнаэканамічных перадумоў і наступстваў прамысловага развіцця ў Беларусі. Асобныя пытанні фарміравання некаторых груп рабочых, іх матэрыяльнага дабрабыту адлюстраваны ў працах А. Бараноўскага, В. Іванова, У. Цітка і інш. Саслоўная ўрадавая палітыка ў другой палове XIX ст., рэжым выключных законаў у дачыненні да католікаў, яўрэяў, сферы землеўладання і землекарыстання, іх уплыў на сацыяльныя працэсы ў горадзе і вёсцы Беларусі прааналізаваны ў манаграфіі С. Самбук «Полнтнка царнзма в Белорусснн во второй половнне XIX века» (1980).
Фрагменты сацыяльнадэмаграфічных працэсаў у Беларусі разглядала ў сваіх працах 3. Тальвірская, пытанні працоўнай міграцыі сялянства, у асноўным на ўсход Расійскай імперыі, П. Верашчагіна, развіцця сельскагаспадарчага рынку — X. Бейлькіна і інш.
Перыяд 6090х гг. XIX ст. не адносіўся да ліку прыярытэтных у шматграннай навуковай дзейнасці па вывучэнні гісторыі Беларусі выдатным гісторыкам, выпускніком БДУ М. Улашчыкам. Аднак ён пакінуў шэраг прац, якія актыўна цытуюцца даследчыкамі да сённяшняга часу. У іх знайшлі асэнсаванне пытанні пашырэння пісьменнасці сярод насельніцтва Беларусі на мяжы ХІХХХ стст., сацыяльнаэканамічнага развіцця заходнебеларускай вёскі напярэдадні адмены прыгоннага права, трансфармацыйных працэсаў у асяроддзі беларускага сялянства на прыкладзе вёскі Віцкаўшчына.
Цікавыя даныя і характарыстыка сацыяльных працэсаў у беларускіх губернях, якія часцей за ўсё больш шырокія па тэрытарыяльных межах прадмета разгляду, прыведзены ў працах шматлікіх расійскіх даследчыкаў: А. Анфімава, М. Дружыніна, А. Карэліна, I. Кавальчанкі, В. ЛейкінайСвірскай, П. Рындзюнскага і інш.
У 6080я гг. XX ст. даследчыкамі было зроблена вельмі шмат для вывучэння развіцця культуры, станаўлення навуковых ведаў у Беларусі другой паловы XIX ст. Фактычна на гэтым этапе сфарміравана і прааналізавана інфармацыйная база вывучэння дадзеных працэсаў, праведзена сістэмнае вывучэнне кірункаў эвалюцыі і зместу грамадскакультурнага жыцця. Узнавіць многія забытыя старонкі гісторыі беларускай літаратуры, фарміравання пісьменніцкага асяродку дазваляюць даследаванні С. Александровіча, А. Мальдзіса, А. Лойкі,
9
Г. Кісялёва. Апошні стаў адным з пачынальнікаў літаратурнага крыніцазнаўства XIX ст. Агульныя абрысы эвалюцыі грамадскапалітычнай думкі Беларусі, асабліва рэвалюцыйнадэмакратычнага яе кірунку, знайшлі сваю распрацоўку і адлюстраванне ў працах В. Шалькевіча, А. Майхровіча, С. Самбук і інш. Станаўленне беларусазнаўства, навуковых ведаў па археалогіі, археаграфіі, фалькларыстыцы, этнаграфіі Беларусі ўсебакова, на аснове вялікай базы архіўных крыніц разгледжана ў працах В. Бандарчыка, У. Васілевіча, Г. Каханоўскага, А. Фядосіка, М. Улашчыка, I. Цішчанкі і інш. Пэўным падсумаваннем даследавання складананага шляху этнакультурных працэсаў на тэрыторыі Беларусі, станаўлення беларускай нацыі з’явілася выданне «Этнаграфія беларусаў: гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя» (1985). Адным з пачынальнікаў вывучэння гісторыі выяўленчага мастацтва Беларусі XIX ст. стаў Л. Дробаў. Вынікам даследчыцкіх намаганняў гэтага вучонага, а таксама А. Кулагіна, В. Шматава, Я. Сахуты, В. Церашчатавай і інш. стала выданне трэцяга тома «Гісторыі беларускага мастацтва» (1989), другая глава якога прысвечана мастацтву 6090х гг. XIX ст. Значным быў уклад у вывучэнне гісторыі архітэктуры Беларусі У. Чантурыя.
Цяпер, у параўнанні з папярэднімі перыядамі, для айчыннай гістарычнай навукі адным з прыярытэтаў вывучэння развіцця Беларусі ў другой палове XIX ст. сталі пытанні сацыяльнай гісторыі, у прыватнасці даследаванне гісторыі дваранства, купецтва, інтэлігенцыі, сацыяльнай трансфармацыі беларускай вёскі, структуры гарадскога насельніцтва, комплекснага асэнсавання развіцця беларускага нацыянальнага руху і яго ідэалогіі і інш. Гэтай тэматыцы прысвечаны працы А. Жытко, 3. Шыбекі, Н. Палятаевай, В. Насевіча і інш. У манаграфіі 3. ІПыбекі «Гарады Беларусі (60я гг. XIX пачатак XX ст.)» (1997) з прымяненнем матэматыкастатыстычных метадаў вызначаны крыніцы фарміравання, дынаміка росту, месца гараджан у структуры насельніцтва Беларусі. Упершыню ў айчыннай гістарыяграфіі аўтар уздымае праблему сацыяльнай і тэрытарыяльнай мабільнасці жыхароў беларускіх гарадоў і мястэчак, характарызуе палітыку расійскага ўрада ў дачыненні да працэсаў горадаўтварэння.
Даследаванне А. Жытко «Дваранства Беларусі перыяду капіталізму. 18611914 гг.» (2003) з’яўляецца першай у айчыннай гістарыяграфіі манаграфіяй, прысвечанай гісторыі вышэйшага саслоўя ў Беларусі на этапе станаўлення і развіцця капіталістычных адносін. Аўтар зрабіў аналіз дынамікі складу дваранства, крыніц яго
10
папаўнення, ролі ў эканамічным жыцці. У манаграфіі Н. Палятаевай разгледжаны дынаміка, склад, прававое становішча, гандлёвапрамысловая дзейнасць купецтва Беларусі ў другой палове XIX ст.
У апошняе дзесяцігоддзе ў айчыннай гістарыяграфіі адбываюцца спробы пошуку новых метадалагічных падыходаў, выкарыстання мадэрнізацыйнай парадыгмы для аналізу трансфармацыі беларускага грамадства. Этапы і асаблівасці разгортвання мадэрнізацыйных працэсаў у Беларусі, іх змест, уплыў на сацыяльныя змены ў другой палове XIX пачатку XX ст. даследуе А. Каханоўскі. Сацыяльнакультурныя, гаспадарчыя, дэмаграфічныя змены ў традыцыйнай беларускай вёсцы, у тым ліку і ў другой палове XIX — пачатку XX ст. прааналізаваў на мікраўзроўні В. Насевіч, які узяў за прыклад невялікі рэгіён на тэрыторыі сучаснага Лагойскага раёна. Вучоны С. Токць мае метадалагічнай асновай мадэрнізацыйную парадыгму. Ён даследуе кірунак і характар сацыяльнакультурных працэсаў, якія адбываліся ў традыцыйным жыцці заходнебеларускай вёскі ў другой палове XIX першай трэці XX ст. Аўтар акцэнтуе ўвагу на эвалюцыі сацыяльнай і этнаканфесійнай свядомасці сярод сялян, пашырэнні пісьменнасці. С. Токць разглядае перш за ўсё лакальны рэгіён Гродзеншчыну, у асобных выпадках выходзячы за яго межы.
На сучасным этапе беларускімі гісторыкамі значна менш надавалася ўвагі традыцыйным у айчыннай гістарыяграфіі пытанням развіцця прамысловасці, сельскай гаспадаркі, фарміравання рабочага класа, сацыяльнага разлажэння сялянства і інш. Аднак выключэннем у гэтым сэнсе стаў выхад другога тома «Гісторыі сялянства Беларусі са старажытных часоў да нашых дзён» (2002), дзе на аснове вялікага пласта архіўных крыніц і абагульнення вопыту ранейшых спецыяльных даследаванняў дадзены панарамны разгляд эвалюцыі сацыяльнаэканамічнага, прававога становішча, побыту беларускага сялянства ў 6090я гг. XIX ст., яго месца ва ўрадавай палітыцы, аграрных пераўтварэннях, удзелу ў міграцыйных працэсах і сацыяльных рухах.
У сучасных даследаваннях айчынных гісторыкаў актыўна распрацоўваюцца пытанні эвалюцыі ўрадавай палітыкі, нацыянальных рухаў, канфесійнай гісторыі, на іншы ўзровень асэнсавання выведзены аналіз развіцця культуры і інш. Гэтыя пытанні сталі прадметам навуковых работ В. Цяпловай, праз якія акадэмічнай грамадскасці вернуты многія цікавыя імёны, падзеі грамадскакультурнага і канфесійнага жыцця Беларусі другой паловы XIX ст. У манаграфіі В. Яноўскай «Хрысціянская царква ў Беларусі
11
ў 18631914 гг.» (2002) зроблены аналіз змен у стане хрысціянскіх канфесій Беларусі ў 18631914 гг., іх узаемадачыненняў, уплыву на грамадства. Эвалюцыя польскага грамадскапалітычнага руху на тэрыторыі Беларусі, яго суадносіны з беларускім нацыянальным асяроддзем, станаўленне краёўства як плыні ў грамадскім жыцці знайшлі адлюстраванне ў манаграфічных даследаваннях А. Смалянчука. Спецыфічны абрыс этнічнай гісторыі Беларусі XIX пачатку XX ст. на падставе параўнальнага аналізу з аналагічнымі працэсамі ў народаў ЦэнтральнаУсходняй Еўропы стаў прадметам разгляду ў манаграфіі П. Церашковіча.
КНІГІ ОНЛАЙН
