Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
20
ры на беларускай мове. Першымі з іх сталі ўспаміны А. Абуховіча «3 папер Альгерда Абуховіча». У гэты час побач з дваранамі мемуары пачалі пісаць выхадцы з сялянства (Л. Корхаў, А. Крылоў) і рабочых (Я. Гурвіч, М. Макарэвіч і інш.). На мяжы ХІХХХ стст. узнікаюць новыя разнавіднасці крыніц фотаматэрыялы, машынапісныя дакументы і г. д.
Шматлікія крыніцы апублікаваны на старонках зборнікаў дакументаў і матэрыялаў: пяцітомнага «Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі (1772—1903 гг.)» (1940. Т. 2); «Революцнонный подьем в Лнтве н Белорусснн в 18611862 гг.» (1964); «Восстанне в Лнтве н Белорусснн 18631864» (1965); «Пачынальнікі. 3 гісторыкалітаратурных матэрыялаў XIX ст.» (1977); двухтомнага зборніка «Белорусснявэпохукапнталнзма» (1983; 1990); «Публнцнстнкабелорусскнх народннков» (1993) і інш.
Наогул крыніцы па беларускай гісторыі другой паловы XIX ст. разнапланавыя і багатыя, што дазваляе гісторыкам праводзіць маштабныя даследаванні. Аднак яны далёка не поўна выкарыстаны навукоўцамі, у тым ліку і іх апублікаваныя выданні. Ёсць перспектывы выяўлення новых дакументаў у архівасховішчах Беларусі, Расіі, Літвы, Польшчы, Украіны і іншых краін, аналіз якіх дазволіць канкрэтызаваць і ўдакладніць уяўленне даследчыкаў аб тых працэсах, што адбываліся на тэрыторыі Беларусі ў разглядаемы перыяд.
Тэ м a 2
МАДЭРНІЗАЦЫЙНЫЯ ПРАЦЭСЫ Ў БЕЛАРУСІ
На працягу XIX пачатку XX ст. у Беларусі адбываліся істотныя трансфармацыйныя змены, якія склалі важны этап пераходу ад традыцыйнага (аграрнага) да індустрыяльнага (сучаснага) грамадства. Для абазначэння і вывучэння гэтых сістэмных змен параўнальна эфектыўным з’яўляецца выкарыстанне мадэрнізацыйнай парадыгмы.
ВЫЗНАЧЭННЕ МАДЭРНІЗАЦЫІ
Мадэрнізацыя працяглы гістарычны працэс, які часта меў хвалепадобны, цыклічны характар. Безумоўна, не бывае ідэальнага тыпу мадэрнізацыі, і для кожнай краіны і рэгіёна характэрны свой шлях. Аднак агульны змест мадэрнізацыйных працэсаў укладваецца ў шэраг узаемазвязаных кірункаў: высокі ўзровень дыферэнцыяцыі сацыяльнай структуры грамадства, замацаванне адкрытай сістэмы стратыфікацыі з высокім узроўнем сацыяльнай мабільнасці, калі сацыяльны статус і роля асобы вызначаюцца не праз прыпісванне, прымацаванне да пэўнай саслоўнай, статуснай групы, але праз механізмы дасягнення; рацыяналізацыя і секулярызацыя грамадскай свядомасці; значныя тэмпы ўрбанізацыі; пераход да выкарыстання машынных тэхналогій, тэхналагічны рост і шырокае выкарыстанне навуковых ведаў, прафесіяналізацыя розных відаў дзейнасці; станаўленне грамадзянскай супольнасці, пашырэнне пісьменнасці і рост ролі свецкай культуры пры адначасовай дыферэнцыяцыі яе галоўных элементаў, распаўсюджванне сродкаў
22
камунікацыі. Для асобы істотным становіцца індывідуалізм, вера ў навуку і прагрэс, пазітыўнае ўспрыманне каштоўнасці асабістай кар’еры і мабільнасці. Мадэрнізацыя ўключае працэсы нацыянальнай ідэнтыфікацыі, станаўлення нацыі сучаснага тыпу, зніжэння ролі і ўплыву рэлігіі, дэмаграфічнай рэвалюцыі і г. д. Гэта былі змены рознага ўзроўню, хуткасці і накіраванасці.
Для Беларусі другой паловы XIX пачатку XX ст. была характэрна парцыяльная (фрагментарная) мадэрнізацыя. Для дадзенага тыпу мадэрнізацыі ўласціва перапляценне мадэрнізаваных і традыцыйных элементаў, суіснаванне ўстойлівых формаў разнародных сацыяльных структур.
ЭТАПЫ МАДЭРНІЗАЦЫЙНЫХ ПРАЦЭСАЎ У БЕЛАРУСІ
Вытокі протамадэрнізацыі можна назіраць у XVI ст., калі Беларусь знаходзілася пад прыкметным уплывам ідэй Адраджэння і Рэфармацыі, новых ідэалаў і каштоўнасцей. Пратэстанцкая этыка і рэлігія садзейнічалі станаўленню капіталістычнай сістэмы. У XVI ст. у гарадах Беларусі фарміравалася новая працоўная этыка, стаўленне да працы як да каштоўнасці, пазітыўныя адносіны да прадпрымальнасці і ашчаднасці, імкненне да атрымання прыбытку, у тым ліку праз ліхвярскую дзейнасць, якія ахапілі як шляхту, так і заможных гараджан. Гэтыя змены адбываліся, як вядома, насуперак сярэдневяковым стэрэатыпам грахоўнасці атрымання прыбытку, але ў Беларусі новыя ідэі не знайшлі свайго ўкаранення. Некалькі дзесяцігоддзяў імклівага развіцця рэфармацыйнага руху змяніліся інтэнсіўнай контррэфармацыяй. Зацвярджэнне пратэстанцкіх ідэалаў засталося нерэалізаванай гістарычнай альтэрнатывай развіцця беларускага грамадства. Эвалюцыя трэцяга саслоўя, якое выявіла свой эканамічны патэнцыял у гарадах Беларусі ў XVI ст., была стрымана ўвядзеннем грабежніцкіх мытных тарыфаў у інтарэсах шляхты і магнатаў.
У пачатку XVIII ст. у Беларусі адкрываюцца першыя мануфактуры, са з’яўленнем якіх у краінах Захаду часам звязвалі даіндустрыяльную мадэрнізацыю. Эканамічныя поспехі другой паловы XVIII ст. не былі падмацаваны трывалай дзяржаўнай воляй да рэфармавання грамадства. Падзелы Рэчы Паспалітай, змена геапалітычных рэалій, уваходжанне ў склад Расійскай імперыі
23
істотна паўплывалі на кірунак і тэмпы працэсаў. У краіне, дзе паступова адбываліся змены, цяжка вызначыць момант пачатку мадэрнізацыі. Гэта заўвага тычыцца Расійскай імперыі, усіх яе рэгіёнаў. У 20я гг. XIX ст. Беларусь са з’яўленнем першых фабрык і заводаў уступае на шлях да прамысловага перавароту, аб якім у гэты час можна ўзгадваць з вялікай доляй умоўнасці. Узнікненне мануфактурнафабрычнай сістэмы ў Беларусі, таксама як і ў краінах Заходняй Еўропы, адбылося ў мястэчках і невялікіх населеных пунктах, дзе не было рамесніцкай карпаратыўнай арганізацыі. Мануфактуры ў Беларусі адкрываліся перш за ўсё ў магнацкіх рэзідэнцыях, і іх з’яўленне выклікала супраціўленне з боку рамесніцкіх цэхаў. Першыя мясцовыя фабрыкі былі таксама адкрыты ў дваранскіх маёнтках.
Буржуазныя рэформы 6070х гг. XIX ст. сталі вехавай падзеяй развіцця мадэрнізацыйных працэсаў. Вызваленне сялян стымулявала пераход ад сістэмы прымусовай працы да вольнай. У Расійскай імперыі рэформы праніклі ў глыбокія слаі традыцыйнай сацыяльнай рэчаіснасці, таму што гэта было падрыхтавана выяўленнем змен у сістэме каштоўнасцей, ментальнымі пераменамі, якія закранулі найперш інтэлектуальную і бюракратычную эліты. Беларусь лічылася найбольш падрыхтаванай часткай імперыі да рэформаў і выкарыстоўвалася ў якасці своеасаблівага палігона для іх выпрабаванняў (напрыклад, падрыхтоўка да адмены прыгоннага права), а з другога боку уплыў рэформаў тут быў больш абмежаваны зза асаблівасцей рэалізацыі ўрадавай палітыкі. Паралельна правядзенню рэформаў у Беларусі быў уведзены рэжым абмежавальных законаў у дачыненні да католікаў, яўрэяў, замежных грамадзян, ішло змаганне з польскімі ўплывамі. Рэформы ў Беларусі былі скіраваны ў значнай ступені на ўніфікацыю беларускіх губерняў з велікарускім цэнтрам.
Пачатак XX ст. у гісторыі Беларусі вызначаўся прамысловым крызісам, рэвалюцыйнымі падзеямі 19051907 гг., правядзеннем аграрнай і земскай рэформаў, нацыянальнакультурным і гаспадарчым уздымам пасля рэвалюцыі, пры адначасовым росце матэрыяльнага дабрабыту насельніцтва і інш. У гэты перыяд узмацнілася канцэнтрацыя вытворчасці, адчувальны ўплыў на эканоміку пачалі аказваць манапалістычныя аб’яднанні, а таксама павялічылася колькасць людзей, якія ў сваёй дзейнасці не былі непасрэдна заняты ў вытворчай сферы. Названыя працэсы садзейнічалі пашырэнню прасторы мадэрнізацыі Беларусі.
24
МАДЭРНІЗАЦЫЯ I ІНДУСТРЫЯЛІЗАЦЫЯ
Гэтыя працэсы вельмі цесна паміж сабой звязаны, але яны не падмяняюць адзін аднаго. У краінах Заходняй Еўропы на пачатковых этапах мадэрнізацыі індустрыялізацыя выступала галоўным стрыжнем пераходу ад традыцыйнага да сучаснага грамадства. Аднак у розных краінах і рэгіёнах уплыў індустрыялізацыі быў неаднолькавым. Далёка не заўсёды яна з’яўлялася рашаючым фактарам, перадумовай мадэрнізацыі. У беларускіх губернях уплыў індустрыялізацыі запазніўся. Фабрычназаводская вытворчасць Беларусі была сканцэнтравана пераважна на дробных прадпрыемствах і была заснавана на выкарыстанні мясцовай сыравіны.
Пад індустрыялізацыяй звычайна разумеюць працэс замяшчэння ручной рабочай сілы тэхналогіямі, заснаванымі на выкарыстанні неадушаўлёных крыніц энергіі. Аб узроўні разгортвання працэсаў індустрыялізацыі можна меркаваць паводле змены суадносін удзельнай вагі рабочай сілы, занятай у сельскай гаспадарцы, з аднаго боку, і ў прамысловай вытворчасці з другога. Індустрыялізацыя суправаджалася дыферэнцыяцыяй і ўскладненнем сацыяльнапрафесійнай структуры грамадства, з’яўленнем і пашырэннем колькасці асоб, занятых у сферы паслуг. Усё гэта патрабавала больш высокага ўзроўню адукацыі працоўнай сілы, пашырэння пісьменнасці, развіцця сістэмы адукацыі.
Рабочы клас Беларусі другой паловы XIX ст. у значнай ступені складаўся не са спадчынных рабочых, а з учарашніх сялян ці збяднелых рамеснікаў, гандляроў. Індустрыяльнае развіццё Беларусі на пачатковых этапах мадэрнізацыі было скарэліравана з натуральнымі патрэбамі рэгіёна, заснавана на традыцыйнай структуры эканамічнага жыцця. Узровень развіцця прамысловасці ў Беларусі быў ніжэйшы, чым у сярэднім на еўрапейскай частцы Расійскай імперыі. Яе тэхнічнае пераўзбраенне да канца XIX ст. не завяршылася. У той жа час паралельнае існаванне рамесніцкіх майстэрняў, мануфактур і фабрык не сведчыла аб адсталасці прамысловага развіцця Беларусі. Яно было абумоўлена арыентацыяй на выкарыстанне пераважна сельскагаспадарчай сыравіны, перапрацоўка якой не патрабавала стварэння вялікіх прамысловых магутнасцяў, а таксама структурай мясцовых працоўных рэсурсаў, наяўнасцю вялікай колькасці танных працоўных рук. Тут адсутнічалі буйныя прамысловыя цэнтры, значныя прадпрыемствы па вырабе сродкаў вытворчасці. Попыт на прамысловую прадукцыю ў першыя дзесяцігоддзі пасля адмены прыгоннага права быў не вельмі высокі.
25
МАДЭРНІЗАЦЫЯ I ЎРБАНІЗАЦЫЯ
Адным з магістральных працэсаў мадэрнізацыі, што падштурхоўваўся прамысловым развіццём, стала ўрбанізацыя. Горад павінен быў далучаць да адпаведнай цывілізацыі навакольны сельскі асяродак. Павелічэнне ўдзельнай вагі гарадскога насельніцтва ў Беларусі адбывалася нязначнымі тэмпамі. Рост гарадоў Беларусі стрымлівалі асаблівасці тэрытарыяльнага размяшчэння і спецыялізацыі мясцовай прамысловасці, а таксама кірунак урадавай палітыкі (умацаванне мяжы рысы аселасці яўрэяў, штучнае абмежаванне надання афіцыйнага статусу горада населеным пунктам і інш.). У Беларусі менш адчувальна праявіўся ўплыў сялянства на сацыяльную мабільнасць гарадскіх груп жыхароў. На мяжы XIX—XX стст. істотнай была раз’яднанасць сацыяльных працэсаў у горадзе і вёсцы Беларусі.
КНІГІ ОНЛАЙН
