Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
ТРАНСФАРМАЦЫІ САЦЫЯАЬНАЙ СТРУКТУРЫ
1 САЦЫЯЛЬНАЙ СТРАТЫФІКАЦЫІ БЕААРУСКАГА ГРАМАДСТВА
Пад уплывам мадэрнізацыі адбываўся працэс трансфармацыі сацыяльнай структуры і сацыяльнай стратыфікацыі беларускага грамадства. Фарміраваліся класы буржуазнага грамадства, павялічваўся ўзровень тэрытарыяльнай і сацыяльнай мабільнасці насельніцтва. У 6090я гг. XIX ст. склад насельніцтва Беларусі ўяўляў складанае перапляценне элементаў, характэрных для сацыяльнай структуры індустрыяльнага грамадства і элементаў саслоўнай іерархіі мінулай эпохі. На працэс буржуазнай эвалюцыі сацыяльнай структуры насельніцтва Беларусі, які да канца XIX ст. не завяршыўся, стрымліваючае ўздзеянне аказаў агульны кірунак урадавай палітыкі.
У 6090я гг. XIX ст. на тэрыторыі Беларусі адбываўся значны рост колькасці насельніцтва. Гэты працэс быў звязаны з пачаткам дэмаграфічнага пераходу, які суправаджаў працэсы мадэрнізацыі. Традыцыйны спосаб рэпрадукцыі насельніцтва (высокая нараджальнасць пры вялікай смяротнасці) змяніўся на сучасны з нізкімі нараджальнасцю і смяротнасцю. Пераходны перыяд характарызаваўся разрывам у тэмпах зніжэння абодвух паказчыкаў. Удасканаленне медыцынскага абслугоўвання, вызваленне сялян ад прыгону паступова прывяло да зніжэння смяротнасці, а нараджальнасць пэўны час заставалася яшчэ на дастаткова высокім узроўні. Паказчыкі
26
ўзроўню і інтэнсіўнасці дэмаграфічнага пераходу на тэрыторыі беларускіх губерняў былі прамежкавымі для еўрапейскай часткі Расійскай імперыі, але бліжэй да прыбалтыйскіх губерняў, дзе назіраўся большы прырост насельніцтва, чым да ўсходу Еўрапейскай Расіі з больш нізкімі паказчыкамі павелічэння колькасці жыхароў. Напрыклад, у 18961900 гг. сярэдні каэфіцыент нараджальнасці па еўрапейскай частцы Расійскай імперыі складаў 49,5; каэфіцыент смяротнасці 32,1. Для Мінскай губерні гэтыя паказчыкі мелі адпаведна значэнні 45,5 і 25,3. Курляндская губерня, якая мела найменшую для еўрапейскай часткі Расійскай імперыі нараджальнасць і смяротнасць, адпаведна займала лідзіруючае становішча па названых паказчыках 27,8 і 17,7.
Колькасць насельніцтва Беларусі ў 1858 г. у сучасных межах краіны склала 3273,9 тыс. жыхароў, а паводле перапісу насельніцтва 1897 г. — 6387 тыс. чалавек. Удзельная вага саслоўных груп насельніцтва Беларусі колькасна за 6090я гг. XIX ст. змянілася нязначна. Саслоўны склад жыхароў Беларусі дастаткова кансерватыўна адлюстроўваў структуру насельніцтва і напярэдадні рэформы 1861 г. выглядаў наступным чынам: дваране (спадчынныя і асабістыя) складалі 5,1 % насельніцтва пяці беларускіх губерняў, хрысціянскія святары 0,6, ганаровыя грамадзяне 0,012, купцы 0,4, мяіпчане 12,3, цэхавыя 0,9, сяляне 77, ваенныя саслоўі (за выключэннем рэгулярных войскаў) 1,6 %. Дваранства складала 2,4 % ад агульнай колькасці жыхароў пяці беларускіх губерняў, духавенства — 0,3, ганаровыя грамадзяне 0,2, купцы 0,22, мяшчане 20,9, сяляне 75,3 %.
Саслоўная арганізацыя складала аснову сацыяльнай сістэмы Расійскай імперыі ў XIX пачатку XX ст. Гэта быў асноўны прыярытэт для захавання стабільнасці пануючага рэжыму і лаяльнасці нярускіх падданых у дачыненні да дынастыі. Саслоўны прынцып дазваляў уратаваць цэласнасць шматнацыянальнай імперыі і вызначаў сацыяльныя сувязі. Гэтую функцыю саслоўных інстытутаў не магла замяніць нацыянальная ці канфесійная ідэалогія. Прыярытэт дынастычных і саслоўных прынцыпаў над этнічнымі і моўнымі быў агульным для Расійскай імперыі і іншых шматнацыянальных дзяржаў. Беларускія землі, як і іншыя заходнія вобласці, да часу ўваходжання ў склад Расійскай імперыі ў канцы XVIII ст. мелі адметную і больш развітую саслоўнакарпаратыўную арганізацыю, чым цэнтралыіыя губерні. На працягу большай часткі XIX ст. расійскі ўрад імкнуўся ўніфікаваць, наблізіць сацыяльную арганізацыю беларускага грамадства да стандарту велікарускіх губерняў.
27
Традыцыйна даледчыкамі вылучаюцца наступныя прыкметы саслоўя: заканадаўчае афармленне і замацаванне саслоўных абавязкаў і правоў, сацыяльных функцый і заняткаў; перадача прыналежнасці да пэўнага саслоўя ў спадчыну; наяўнасць саслоўных карпаратыўных арганізацый; адметны менталітэт і самасвядомасць саслоўяў. Адпаведна расійскаму заканадаўству, асобы, якія не належалі ні да аднаго з саслоўяў, павінны былі прыпісацца да падатковых саслоўяў. Атрыманне саслоўнага звання адбывалася праз перадачу ў спадчыну ці шляхам падаравання, выслугі, прыпіскі (для падатковых саслоўяў), паляпшэння асабістага адукацыйнага ўзроўню.
Разбурэнню ранейшых саслоўных інстытутаў, пашырэнню ўніфікацыйных працэсаў і ў канчатковым выніку пераходу да адкрытай грамадскай структуры, якая не стрымлівала сацыяльную мабільнасць насельніцтва, перашкаджалі створаныя на працягу стагоддзяў традыцыі ў сацыяльнапсіхалагічнай сферы, маральныя каштоўнасці. Апошнія былі падмацаваны настальгічнымі настроямі шляхты па страчанай дзяржаўнасці Рэчы Паспалітай, разгортваннем нацыянальнавызваленчай барацьбы пад лозунгамі аднаўлення былых вольнасцяў і краіны. Шляхта ў Расійскай імперыі захавала свае эканамічныя і сацыяльныя пазіцыі, частка нават умацавала іх. Але шляхта да падзелаў Рэчы Паспалітай у параўнанні з дваранствам іншых краін і народаў Цэнтральнай і ПаўднёваУсходняй Еўропы валодала значна большымі палітычнымі правамі і мела адпаведныя традыцыі. Атрымаўшы меншыя магчымасці для выяўлення сацыяльнай актыўнасці, шляхта праявіла цікавасць да нацыянальнавызваленчага руху. Гэты фактар аказваў значны ўплыў на трансфармацыю шляхты ў дваранскае саслоўе Расійскай імперыі. Нават працэсы маргіналізацыі шляхты, пераводу часткі яе ў падатковыя саслоўі закранулі перш за ўсё сацыяльнаэканамічную сферу, маёмаснае і прававое становішча.
Нівеліроўка саслоўных абмежаванняў адбывалася перш за ўсё праз гандлёвапрамысловае расійскае заканадаўства, якое ў другой палове XIX — пачатку XX ст. насіла шмат у чым усесаслоўны характар. Пацвярджэннем дадзенай тэндэнцыі стала выданне палажэнняў: ад 1 студзеня 1863 г. і 9 лютага 1865 г. «Аб пошлінах за права гандлю і іншых промыслаў» і інш. Статут гандлёвы 1893 г., Статут аб прамысловасці 1893 г. дазвалялі займацца гандлем і засноўваць прамысловыя прадпрыемствы расійскім грамадзянам незалежна ад саслоўнай прыналежнасці. Гэта значна паўплывала на дынаміку колькасці купецкага саслоўя ў пачатку XX ст., зрабіла менш пры
28
вабным выкуп гільдзейскіх пасведчанняў. Тым не менш прыналежнасць да купецкага саслоўя заставалася прыцягальнай для яўрэяў беларускіх губерняў, якія ў выніку набыцця адпаведных дакументаў маглі пражываць паза межамі рысы аселасці. Мяшчане і сяляне часам прылічалі сябе да складу купецтва і тым самым атрымлівалі права на валоданне бестэрміновымі пашпартамі, вольнае перамяшчэнне па тэрыторыі краіны. Купецтва было адзіным саслоўем, уступленне ў шэрагі якога цалкам залежала ад штогадовай уплаты пэўнага грашовага ўзносу. Кошт гільдзейскіх дакументаў разам з прамысловымі пасведчаннямі і іншымі зборамі дасягаў дастаткова значнай сумы і быў даступны толькі заможным асобам.
Эвалюцыя саслоўнага заканадаўства Расійскай імперыі сведчыла аб паступовым фарміраванні грамадзянскай супольнасці, пераходзе да грамадзянскай роўнасці. Асновай станаўлення такой супольнасці выступала саслоўе мяшчан. У прававым сэнсе праналежнасць да яго не вызначалася пэўнымі ўмовамі. Кожны, хто не належаў да якоганебудзь саслоўя, адпаведна расійскаму заканадаўству, абавязкова прылічаўся да мяшчанства. У той жа час прыпісацца да сялянства можна было толькі са згоды сельскай грамады. Прыналежнасць да мяшчанскага саслоўя была пажыццёвай і перадавалася ў спадчыну, а таксама выключала магчымасць адначасова знаходзіцца ў іншым саслоўным званні. Атрыманне мяшчанскага стану адбывалася толькі праз прыпіску да грамады якоганебудзь горада.
Адпаведна заканадаўству Расійскай імперыі, дваране ў залежнасці ад іх паходжання, заслуг і пасады на вайсковай ці грамадзянскай службе падзяляліся на спадчынных (дваранскі тытул якіх перадаваўся з пакалення ў пакаленне) і асабістых (пажыццёвае дваранства). Спадчыннае дваранства падзялялася на шэсць разрадаў: нададзенае; вайсковае; дваранства, атрыманае ў выніку выслугі пэўнага чыну на грамадзянскай службе ці ўзнагароджання ордэнам; замежныя дваранскія роды; тытулаванае дваранства; старажытныя шляхецкія роды. Першыя тры разрады складалі роды, якія атрымлівалі дваранскі тытул дзякуючы якімнебудзь заслугам (асноўная крыніца папаўнення родаў дваранства ў Расійскай імперыі). Сярод 1371 дваранскага роду Магілёўскай губерні ў пачатку XX ст. налічвалася 273 фаміліі (19,9 %) нададзенага дваранства, 170 фамілій (12,4 %), якія набылі тытул у выніку адзнакі на вайсковай службе, 270 фамілій (19,7 %), якія атрымалі дваранства за заслугі на грамадзянскай службе ці праз узнагароджанне ордэнам, 3 (0,2 %) замежныя роды, 14 (1 %) — тытулаванае дваранства, 691 фамілія (46,8 %) старажытныя роды.
29
За чатыры парэформенныя дзесяцігоддзі амаль на 150 % павялічылася ў беларускіх губернях колькасць асабістага дваранства і класных чыноўнікаў — з 22,6 тыс. у 1863 да 36 тыс. у 1897 г. Пасля падаўлення паўстання 1863 г. асобам каталіцкага веравызнання было вельмі цяжка трапіць на дзяржаўную службу, каб мець магчымасць праз пэўную выслугу атрымаць асабістае дваранства. У сувязі з гэтым інстытут асабістага дваранства выкарыстоўваўся ў Беларусі для ўзмацнення пазіцый рускага элемента ў вышэйшым саслоўі за кошт прызыву на службу прысланых з унутраных губерняў Расіі чыноўнікаў і вайскоўцаў.
У пачатку 60х гг. XIX ст. асноўную частку дваран Беларусі складалі тыя, хто фігураваў ва ўрадавых дакументах таго часу як шляхта. Яна вызначалася тым, што не валодала зямельнай уласнасцю ці мела зямлю, не населеную сялянамі. Сродкі свайго існавання шляхта часта вымушана была здабываць арэндай зямлі, прадпрыемстваў у памешчыкаў, службай, працай па найме. Па эканамічным становішчы беззямельная і малазямельная (да 20 дзес.) яе частка істотна не адрознівалася ад асноўнай масы сельскага насельніцтва. Характарызуючы дробнае дваранства Гродзенскай губерні, афіцэр Генеральнага штаба П. Баброўскі пісаў, што яно расселена «па гарадах, мястэчках і сёлах. Некаторыя трымаюць у арэндзе фермы, памешчыцкія маёнткі і розныя чыншавыя стацці; іншыя служаць у памешчыкаў, займаючы пасады эканомаў, кіраўнікоў, канторшчыкаў, пісараў і г. д.; нарэшце, трэція, і бадай што гэта ці не найбольшая колькасць дваран, займаюцца сельскай гаспадаркай, утвараючы цэлыя дваранскія аколіцы, і сваім бытам і спосабам жыцця стаяць на адной прыступцы з сялянамі». Аднак сацыяльныя ўстаноўкі, арыентацыя, псіхалагічны бар’ер у стасунках з навакольным вясковым насельніцтвам, звязаныя з асэнсаваннем сваёй прыналежнасці да вышэйшага саслоўя, перашкаджалі размыванню шляхты сярод іншых катэгорый жыхароў. 3 гэтай нагоды магілёўскі губернатар А. Дамбавецкі адзначаў: «У характары шляхціца адметныя рысы: запал і выхвальства ў адносінах да роўных, уніжэнне і рабалепства перад вышэйшымі. Запал і выхвальства выяўляюцца ў шляхты не толькі перад сялянамі, але і адзін перад другім, што часта даводзіла шляхту да судовых разбораў».
КНІГІ ОНЛАЙН
