Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
34
Дваране і чыноўнікі па стане авалодання граматай займалі другую пазіцыю пасля духавенства. Узроўнем пісьменнасці вылучаліся прадстаўнікі вышэйшага саслоўя Гродзенскай (91,5 %) і Віцебскай (79,2 %) губерняў. Нечакана нізкім аналагічны паказчык аказаўся ў дваран і чыноўнікаў Віленскай (66,4 %) і Мінскай (63,9 %) губерняў. Дастаткова аднароднымі лічбамі зафіксаваны стан пісьменнасці ганаровых грамадзян, купцоў, мяшчан і прадстаўнікоў іншых гарадскіх саслоўяў. Сярэднія паказчыкі іх па беларускіх губернях вар’іраваліся ў межах ад 57,2 (Гродзенская губерня) да 47,8 % (Мінская губерня). Адчувальна больш адрозніваліся даныя стану пісьменнасці жаночай часткі гарадскіх саслоўяў: ад 45,3 у паветах Гродзенскай губерні да 28,4 % у Мінскай.
Сярод людзей розных веравызнанняў самы высокі паказчык адукаванасці быў характэрны для пратэстантаў. Для гэтай групы была ўласціва практычна роўная велічыня працэнта пісьменных як для мужчын, так і для жанчын. Найбольш высокая ўдзельная вага пісьменных была ў пратэстантаў Віленскай губерні (76,3 %), мінімальны ўзровень у Мінскай (57,8 %). Дастаткова значнымі былі паказчыкі адукаванасці ў іўдзеяў. Максімальнае і мінімальнае значэнні іх знаходзіліся ў дыяпазоне ад 54,3 (Віленская губерня) да 50,7 % (Мінская губерня) у мужчын і ад 35,3 (Віцебская губерня) да 29,7 % (Мінская губерня) у жанчын. У мусульман Беларусі ўдзельная вага пісьменных вар’іравалася ў межах лічбавых паказчыкаўад 41,5 (Віленскаягуберня)да 34,1 % (Магілёўская губерня) сярод мужчын і ад 50,7 (Гродзенская губерня) да 20 % (Магілёўская губерня) сярод жанчын. Працэнт пісьменных у каталікоў быў некалькі ніжэйшы, чым у названых вышэй канфесійных груп. У мужчын ён знаходзіўся ў межах ад 41,7 (Гродзенская губерня) да 33,5 % (Віленская і Мінская губерні). Для каталічак была характэрна наступная дыстанцыя паміж максімальным і мінімальным паказчыкамі адукаванасці: 41,4 % (Віцебская губерня) і 23,4 % (Мінская). У самай шматлікай канфесійнай групы праваслаўных, варыятыўнасць даных аб узроўні адукаванасці была значнай. Істотна адрозніваўся працэнт пісьменных у мужчын і жанчын. Удзельная вага адукаваных сярод апошніх была у тры пяць разоў меншая, чым у мужчынправаслаўных. Напрыклад, у Гродзенскай губерні паказчык пісьменнасці ў мужчын складаў 32,6 %, у жанчын 7,1 % . Аналагічныя даныя па Мінскай губерні, дзе быў найменшы ўзровень пісьменнасці праваслаўных, былі зафіксаваны ў наступных межах: адпаведна 18,9 % і 3,7 % . Самым нізкім узроўнем пашырэн
35
ня пісьменнасці вызначаліся стараабрадцы, асабліва жанчыны гэтай канфесійнай групы. Выключэнне складала Гродзенская губерня, дзе адзначаны ўнікальна высокі паказчык адукаванасці: 59,3 % у мужчын і 33,3 % у жанчын. Ва ўсіх астатніх губернях удзельная вага пісьменных стараабрадцаў знаходзілася ў межах паміж 25,6 % (Магілёўская губерня) і 13,9 % (Мінская губерня) у мужчын; 5,4 % (Магілёўская губерня) і 1,5 % (Мінская губерня) у жанчын.
Сістэмная мадэрнізацыя суправаджалася абуджэннем этнакультурных працэсаў. Рэформы зрабілі актуальным пытанне аб прыродзе нацыянальнага. Менавіта ў 60—70я гг. XIX ст. пад непасрэдным уплывам паўстання 1863 г. з’явіўся рускі нацыяналізм. Паралельна адбывалася пашырэнне ў Беларусі «заходнерусізму» як ідэалогіі і формы этнічнай самасвядомасці часткі гарадскога насельніцтва. Пад уплывам спрэчак аб гістарычным шляху і месцы Беларусі, актывізаваных не без удзелу прыхільнікаў «заходнерусізму», фарміравалася беларуская нацыянальная ідэалогія.
Русіфікацыя і этнакультурная ўніфікацыя ўспрымаліся ўрадавымі коламі Расійскай імперыі ў 6090я гг. XIX ст. як неабходны элемент мадэрнізацыі. У перыяд пасля вызвалення сялян і рэформаў 6070х гг. XIX ст. павялічыліся памеры добраахвотнай русіфікацыі. Чыгуначнае будаўніцтва, развіццё прамысловасці і ўнутранага рынку, удасканаленне камунікацый, пашырэнне перспектыў прафесійнага росту і сацыяльнай мабільнасці стваралі перавагі не толькі для рускіх, але і для прадстаўнікоў іншых народаў. У той жа час эмансіпацыя сялянства, індустрыялізацыя і ўрбанізацыя садзейнічалі фарміраванню сярэдняга слоя ў горадзе і вёсцы, які стаў сацыяльнай базай абуджэння і пашырэння нацыянальных рухаў. Для некаторых этнічных ускраін (найперш, Польшчы) была характэрна ў параўнанні з расійскім цэнтрам апераджальная мадэрнізацыя, якая прывяла да стварэння тут новых нацый, што разгарнулі барацьбу не пад саслоўнымі ці тэрытарыяльнымі сцягамі, а пад нацыянальнымі.
Расійская рэпрэсіўная палітыка, выразна аформленая пасля падаўлення паўстання 1863 г., значна запаволіла беларускую культурнаасветніцкую дзейнасць, фарміраванне палітычных сіл і арганізацый. Гэты супярэчлівы перыяд адкрыў у той жа час магчымасці разняволення чалавечай асобы, да якога б саслоўя чалавек не адносіўся. У гэты перыяд набыла свае абрысы ідэя беларускай нацыі, змяніўся характар нацыянальнай самасвядомасці. Пашырэнне беларускай па сваім сённяшнім змесце свядомасці звязана ў значнай ступені з дзейнасцю мясцовай народніцкай, а затым
36
марксісцкай моладзі. Яна не прымала ранейшую «ліцвінскую», «краёвую» ідэалогію, звязаную са шляхецтвам, а больш арыентавалася на сялянства.
Трансфармацыя грамадства адбываецца дзякуючы таму, што змяняецца сацыяльная псіхалогія людзей. Мадэрнізацыя гэта таксама зрухі ў менталітэце насельніцтва, яго здольнасць адаптавацца да змен, мабільнасць. Пад уплывам мадэрнізацыйных працэсаў адбываецца трансфармацыя грамады ў грамадства. Невялікая па памерах традыцыйная грамада з уласцівымі ёй блізкімі даверлівымі чалавечымі адносінамі змяняецца вялікім урбаністычным, індустрыяльным грамадствам, дзе адносіны паміж людзьмі набываюць безасабовы, індывідуалістычны, прагматычны характар. У працэсе мадэрнізацыі адбываецца трансфармацыя сям’і — пераход ад пашыранай да невялікай, нуклеарнай (муж, жонка, дзеці). Слабее таксама кантроль над асобай з боку бацькоў і сваякоў. Акрамя таго, эканамічная дзейнасць паступова страчвае сувязь з сямейнымі, сваяцкімі адносінамі, хатнімі гаспадаркамі. Члены сям’і пакідаюць хатнюю гаспадарку ў пошуках працаўладкавання. У традыцыйным грамадстве функцыя вытворчасці рэалізуецца пераважна ў сваяцкіх калектывах. Функцыя навучання паступова пераходзіць ад сям’і да школы. Традыцыя і сучаснасць не толькі суіснуюць у грамадствах, якія мадэрнізуюцца, але і пранікаюць адзін у аднаго і змешваюцца паміж сабой. Па меры станаўлення індустрыяльнага грамадства адбываецца эмансіпацыя жанчыны, ураўноўвання яе ў правах з мужчынам. Для вялікай колькасці жанчын становіцца неабходным пошук самастойнага занятку, працы. Яны набываюць медыцынскія, юрыдычныя, выкладчыцкія прафесіі, займаюць многія з тых пасад, якія раней займалі мужчыны. Жыццё становіцца больш практычным, напружаным, абцяжараным клопатамі. Справа, заробак, пытанні матэрыяльнага дабрабыту вылучаюцца на першы план для многіх груп насельніцтва. Святкаванне, адпачынак, вольны час амаль зніклі з іх побыту.
АСАБЛІВАСЦІ МАДЭРНІЗАЦЫЙНЫХ ПРАЦЭСАЎ У БЕЛАРУСІ
Яны выявіліся ў XIX — пачатку XX ст. Папершае, авангардам мадэрнізацыі ў краінах Еўропы былі гарады, дзе канцэнтравалася прамысловасць, а ў Беларусі значная частка прадпрыемстваў знаходзілася ў сельскай мясцовасці. Падругое, рухавіком мадэрнізацыі ў краінах Еўропы былі буржуазія, купцы, а ў Беларусі у ас
37
ноўным дваранства, якому належала вялікая частка прамысловых прадпрыемстваў, права сацыяльнаэканамічнай ініцыятывы. Гандлёвая і прамысловая буржуазія недваранскага паходжання была пераважна іншаэтнічнага і іншаканфесійнага паходжання ў параўнанні з большасцю насельніцтва. Акрамя таго, адмоўна адбіліся на разгортванні мадэрнізацыйных працэсаў у Беларусі, асабліва на ранніх этапах, адсутнасць уласнай дзяржаўнасці і звязанай з гэтым пратэкцыянісцкай палітыкі. Напрыклад, чыгуначнае будаўніцтва не ўлічвала прыярытэтаў развіцця Беларусі, змяніла традыцыйную структуру гарадскіх паселішчаў Беларусі. Адным з вынікаў працэсу, які спадарожнічаў мадэрнізацыі, было развіццё нацыі і з’яўленне нацыяналізму. У Беларусі нацыянальная ідэалогія і рух былі аслабленымі.
Тэ м a 3
АДМЕНА ПРЫГОННАГА ПРАВА. БУРЖУАЗНЫЯ РЭФОРМЫ 6070х гг. XIX ст
АГРАРНАЯ РЭФОРМА 1861 г.
Да сярэдзіны XIX ст. у Расійскай імперыі вызначыліся прыкметы разлажэння прыгонніцкай сістэмы. Яна перашкаджала развіццю буржуазных адносін, мадэрнізацыйным працэсам у гаспадарцы і грамадстве. Сяляне не мелі нармальных умоў для жыцця, выканання павіннасцяў на карысць дзяржавы і сваіх уладальнікаў. Значная частка памешчыцкіх гаспадарак была нерэнтабельнай. Каб павялічыць даходнасць сваіх маёнткаў, памешчыкі памяншалі сялянскія надзелы, абеззямельвалі прыгонных. Імкненне павялічыць даходнасць гаспадарак праз узмацненне эксплуатацыі сялянства сустракала яго супраціўленне. Да канца 50х гг. XIX ст. сялянскі рух узрастае. У 185860 гг. у Беларусі адбыліся 42 хваляванні, з якіх 11 былі падаўлены з данамогай вайсковай сілы. Спецыфічнай формай сялянскага руху напярэдадні адмены прыгоннага права стаў «цвярозы рух». Ён разгарнуўся на тэрыторыі Беларусі, Літвы і некаторых іншых частак Расійскай імперыі. Сяляне адмаўляліся набываць у сваіх памешчыкаў гарэлку гэта было дадатковай і даволі цяжкай павіннасцю. Штогод селянін абавязаны быў выкупіць у свайго гаспадара вызначаную колькасць вёдраў гарэлкі, нават калі ён гэты напой не спажываў. Каталіцкія святары выкарысталі «цвярозы рух» у мэтах антырасійскай прапаганды напярэдадні паўстання 1863 г. Яны даводзілі сялянам, што расійскі ўрад вельмі зацікаўлены ў спойванні працоўнага люду.
39
Расійскі ўрад вымушаны быў стаць на шлях практычнага ажыццяўлення адмены прыгоннага права. У студзені 1857 г. пад кіраўніцтвам Аляксандра II быў створаны Сакрэтны камітэт для абмеркавання мерапрыемстваў, звязаных з падрыхтоўкай і правядзеннем сялянскай рэформы. Упершыню аб сваім жаданні адмяніць прыгоннае права Аляксандр II заявіў у час сустрэчы з прадстаўнікамі маскоўскага дваранства: «...існуючы парадак валодання душамі не можа заставацца нязменным. Лепш адмяніць прыгоннае права зверху, чым дачакацца таго часу, калі яно само сабой пачне адмяняцца знізу». Яшчэ летам 1856 г. Аляксандр II у размове з віленскім генералгубернатарам У. Назімавым выказаў неабходнасць унушэння дваранству адказнасці за справу вызвалення сялянства. У. Назімаву ўдалося арганізаваць выступленне віленскага, ковенскага, гродзенскага дваранства з ініцыятывай адмены прыгоннага права. Такі пачатак выклікаў стрымананегатыўную рэакцыю з боку прадстаўнікоў дваранства шэрагу цэнтральных і паўднёвых губерняў Расійскай імперыі.
КНІГІ ОНЛАЙН
