КНІГІ ОНЛАЙН

Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.

Аляксандр Каханоўскі

Выдавец: Выдавецтва БДУ

Памер: 151с.

Мінск 2012

66.85 МБ

Увасабленне эклектыкі ў архітэктуры Беларусі другой паловы XIX ст. стала прадметам разгляду ў даследаваннях А. Кулагіна. Шэраг манаграфій і артыкулаў С. Снапкоўскай прысвечаны развіццю адукацыі на тэрыторыі Беларусі. Развіццё рынку, прадпрымальніцтва ў Беларусі разглядаецца ў шматлікіх навуковых артыкулах А. Кіштымава. Метадалагічныя праблемы вывучэння грамадскіх рухаў, іх класіфікацыя і перыядызацыя сталі сферай даследаванняў М. Сакаловай. Разгляд станаўлення сацыяльнай работы, дабрачыннасці ў Беларусі дадзены ў працах А. Грыгор’ева, С. Шымуковіча і інш. Развіццё асобных этнаканфесійных груп насельніцтва Беларусі ў больш шырокім, чым разглядаемы перыяд, гістарычным кантэксце стала прадметам спецыяльнага аналізу ў манаграфічных даследаваннях А. Гарбацкага (стараабрадцы), У. Тугая (латышы). Пытанні гістарыяграфіі гісторыі Беларусі другой паловы XIX ст., развіццё гістарычнай думкі ў Беларусі вывучае Д. Караў; працэсы рэалізацыі буржуазных рэформаў на тэрыторыі беларускіх губерняў  А. Загорнаў.
Першай спробай ў Рэспубліцы Беларусь абагульніць гістарыяграфічны матэрыял і стварыць канцэптуальнае бачанне развіцця Беларусі ў другой палове XIX ст. з’яўляецца выданне першай часткі «Нарысаў гісторыі Беларусі» (1994). Раздзел «Станаўленне буржуазнага грамадства (60—90я гг. XIX ст.)» прысутнічае ў чацвёртым томе шасцітомнага навуковага выдання «Гісторыя Беларусі» (2005), падрыхтаванага супрацоўнікамі Інстытута гісторыі НАН Беларусі. Аўтары акцэнтуюць увагу на разглядзе асаблівасцей урадавай палітыкі, правядзення рэформаў на тэрыторыі Беларусі, капіталістычнай трансфармацыі эканамічнага жыцця, эвалюцыі асноўных плыняў грамадскага руху, здабыткаў культуры. Стан, дыскусійныя пытанні, перспектывы айчыннай гістарыяграфіі гісторыі Беларусі другой паловы XIX ст. у больш шырокім храналагічным і праблемным кантэксце разгледжаны ў другім калектыўным
12
даследаванні супрацоўнікаў Інстытута гісторыі НАН Беларусі «Гістарыяграфія гісторыі Беларусі канца XVIII  пачатку XX ст.: праблемы, здабыткі, перспектывы» (2006).
Навуковая, літаратурная, творчая дзейнасць прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі, пытанні фарміравання культурнаасветніцкіх асяродкаў знайшлі адлюстраванне на старонках даведачных выданняў «Мысліцелі і асветнікі Беларусі» (1995), шасцітомнага «Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны даведнік» (19921995) іінш.
Асобныя кірункі і этапы ўрадавай палітыкі на тэрыторыі Беларусі ў другой палове XIX ст., эвалюцыя грамадскакультурнага жыцця, сацыяльных, этнаканфесійных працэсаў сталі прадметам разгляду ў манаграфічных даследаваннях шэрагу сучасных замежных гісторыкаў  Р. Лінднэр (Германія), Д. Сталюнас (Літва), Л. Бародкін, Б. Міронаў, М. Далбілаў, Г. Камзолава, Л. Гарызонтаў (Расія), Я. Мірановіч, А. Латышонак, Р. Радзік, С. Ланец (Польшча) і інш.
У апошні час, у параўнанні з папярэднімі этапамі развіцця айчыннай гістарыяграфіі, гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст. стала прадметам дастаткова актыўнага разгляду на старонках навучальных дапаможнікаў для сярэдняй школы, абітурыентаў, студэнтаў вышэйшых навучальных устаноў. У гэтым кірунку найбольшыя здабыткі зроблены супрацоўнікамі профільных кафедраў Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка, Гродзенскага і Магілёўскага ўніверсітэтаў, Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта інфарматыкі і радыёэлектронікі, Беларускага дзяржаўнага эканамічнага ўніверсітэта.
КРЫНІЦЫ ПА ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСІ 6090х ГГ. XIX СТ.
Корпус даных разнастайны і складаны. У значнай ступені яны апрацаваны і апублікаваны, асабліва статыстыка і заканадаўчыя акты. Але большасць дакументаў знаходзіцца ў архівасховішчах і рукапісных аддзелах бібліятэк Мінска, Гродна, Вільнюса, Масквы, СанктПецярбурга, Варшавы, Кракава і інш. Узнікае праблема іх выяўлення і выкарыстання. Як архіўныя, так і апублікаваныя крыніцы адрозніваюцца па сваім фарміраванні і ступені рэпрэзентатыўнасці. Часта гістарычныя крыніцы не супаставімыя паміж сабой зза адрозненняў па паходжанні, тэхніцы і праграме збору звестак. 3 прычыны існуючага разрыву паміж задачамі, якія стаялі
13
перад складальнікам дакумента, і навуковымі мэтамі даследчыкаў, нярэдка паўстае праблема выяўлення падтэкставай, скрытай інфармацыі.
У апошнія дзесяцігоддзі XIX — пачатку XX ст. у параўнанні з папярэднім перыядам новых відаў крыніц практычна не ўзнікла, але з’явілася вялікая колькасць іх разнавіднасцяў. У той жа час праявіла сябе тэндэнцыя да ўніфікацыі формы і зместу многіх відаў пісьмовых крыніц  матэрыялаў справаводства, перыядычнага друку і інш. Істотна павялічыўся аб’ём і інфармацыйны рэсурс крыніц, у тым ліку прызначаных да друку. Гэта прывяло да сітуацыі, калі даследчык гістарычных працэсаў другой паловы XIX ст. у параўнанні са спецыялістамі па сярэднявечнай гісторыі ўжо не ў стане вывучыць усе крыніцы, а павінен мэтанакіравана іх адбіраць у адпаведнасці са сваёй навуковай гіпотэзай. Колькасны рост крыніц ставіць перад даследчыкам праблему карэктнасці выбаркі інфармацыі, перш за ўсё на матэматыкастатыстычнай аснове.
Змяненне характару дзяржаўнага кіравання прывяло да ўзнікнення такой групы крыніц, як статыстыка. Прызначэнне яе  рэалізацыя зваротнай сувязі ў сістэме кіравання, збор і аналіз інфармацыі для прыняцця адэкватных кіраўнічых рашэнняў. Пачатак іх фарміравання як сістэмы даных у Расійскай імперыі традыцыйна звязваюць з 1860і гг., калі быў створаны Цэнтральны статыстычны камітэт (ЦСК) Міністэрства ўнутраных спраў. Да гэтага часу статыстыка была прадстаўлена галоўным чынам статыстычнымі дадаткамі да справаздач губернатараў. Цэнтральным і губернскімі статыстычнымі камітэтамі за гады дзейнасці быў назапашаны агромністы масіў даных, значная частка якога апублікавана на старонках спецыялізаваных выданняў таго часу «Статнстнческнй Временннк Росснйской нмпернн» (1866—1890), «СтатнстнкаРосснйской нмпернн» (18871917) і «Временннк Центральногостатнстнческого комнтета» (18881903).
Статыстычныя крыніцы ўяўляюць значны і складаны корпус гістарычных дакументаў. Сярод іх вылучаюць матэрыялы дэмаграфічнай, аграрнай, прамысловай статыстыкі, а таксама статыстыкі працы, якая пераважна звязана з дзейнасцю фабрычназаводскіх інспектараў. У статыстыцы ў паслярэформенны перыяд перавагу мелі перапісы як спосаб атрымання даных.
Асаблівасцю статыстычнага ўліку ў Расійскай імперыі была адсутнасць адзінай сістэмы збору і апрацоўкі звестак. Да канца XIX ст. у беларускіх губернях сфарміраваліся два асноўныя яго тыпы: першы быў звязаны з дзейнасцю ЦСК і быў яму падкантрольны, другі
14
праводзіўся асобнымі міністэрствамі і ведамствамі. Земская статыстыка ў беларускіх губернях у разглядаемы час адсутнічала. 3 разрозненасцю спосабаў атрымання даных звязана тое, што статыстычныя матэрыялы вельмі разнастайныя па сваім паходжанні, праграме і тэхніцы збору звестак, што ў сваю чаргу стала прычынай часам несупаставімасці інфармацыі крыніц. 3 прычыны існуючых адрозненняў у задачах, якія стаялі перад складальнікамі крыніц у мінулым, і навуковымі мэтамі сённяшніх даследчыкаў даныя статыстыкі маюць нярэдка ўскоснае дачыненне да прадмета вывучэння, у прыватнасці да сацыяльнай структуры, сацыяльнай стратыфікацыі насельніцтва і інш. Пры працы са статыстычнымі крыніцамі трэба ўлічваць таксама, што на іх надзейнасць паўплывала тое, што статыстычныя даныя закраналі непасрэдна інтарэсы людзей, сацыяльнаэканамічную сферу іх дзейнасці. Гэтым выклікана нярэдка наўмысная фальсіфікацыя крыніц рэспандэнтамі. Часам такое адбывалася ад простага няведання, неразумення сутнасці запытваемых паказчыкаў.
Улік насельніцтва ў Расійскай імперыі да 1860х гг. вёўся інтуітыўна, ацэначна. Пасля арганізацыі ЦСК пачынаюць публікавацца даныя аб колькасці насельніцтва і яго зменах. Асноўнымі формамі ўліку жыхароўу 6090х гг. XIX ст. былі адміністрацыйнапаліцэйскі і царкоўны перапісы. Неўпарадкаванасць на месцах, слабы кантроль дакладнасці збіраемых звестак, адсутнасць спецыяльнай падрыхтоўкі ў зборшчыкаў даных, ведамасная раз’яднанасць і ў сувязі з гэтым часта розныя праграма і методыка збору дэмаграфічных паказчыкаў з’яўляліся характэрнымі рысамі адміністрацыйнапаліцэйскага ўліку насельніцтва. Напрыклад, аб дваранстве звесткі назапашваліся ў губернскіх і павятовых дваранскіх сходах, аб мяшчанах — у гарадской думе, аб святарах  у духоўнай кансісторыі і г. д. Розныя даныя аб саслоўным складзе жыхароў, характары іх заняткаў, маёмасным становішчы праз мясцовыя органы збіраліся ў дэпартаментах міністэрстваў унутраных спраў, фінансаў, дзяржаўных маёмасцяў, герольдыі і інш. Матэрыялы для статыстыкі дасылаліся праз павятовую паліцыю. Інфармацыю яна давала нярэдка па сваім разуменні, не абцяжарваючы сябе ўдакладненнем і кантролем звестак. Царкоўны ўлік праводзіўся праваслаўным, каталіцкім, іўдзейскім, мусульманскім, пратэстанцкім духавенствам адпаведна веравызнанню насельніцтва. Тут фіксаваліся дата нараджэння і смерці чалавека, яго саслоўная прыналежнасць.
Найбольш каштоўныя, разнастайныя, адносна дакладныя звесткі ўтрымліваюць матэрыялы першага ўсеагульнага перапісу
15
насельніцтва Расійскай імперыі 28 студзеня 1897 г. Да яго правядзення неаднаразова ў розных частках Беларусі рабіліся спробы арганізацыі дэмаграфічных перапісаў. У 1874 г. ПаўночнаЗаходні аддзел Рускага геаграфічнага таварыства вёў падрыхтоўку перапісу жыхароў гарадоў Віленскай губерні. Магілеўскі губернатар у 1886 г. ставіў пытанне аб перапісе насельніцтва ў губерні з мэтай удакладнення адбывання вайсковай павіннасці.
Праведзены перапіс насельніцтва 1897 г. быў грандыёзны па задуме, але недастаткова падрыхтаваны. Жыхары не мелі дакладнага ўяўлення аб яго мэтах і задачах. Малалікім быў кантынгент прафесійных статыстыкаў, не хапала перапісчыкаў. Апрацаваная частка матэрыялаў дэмаграфічнага абследавання апублікавана ў пагубернскіх выданнях і спецыяльных зборніках. Падчас перапісу фіксаваліся звесткі аб усіх жыхарах, незалежна ад полу, узросту, нацыянальнасці. У лісты для апытання ўносіліся даныя аб саслоўнай прыналежнасці ці стане жыхароў, месцы нараджэння, прапісцы і пастаянным пражыванні, адносінах да гаспадара і главы сям’і (сваяк, прыслуга, наёмны работнік і інш.), занятках (асноўных і дадатковых), пісьменнасці, роднай мове. Перапіс улічваў гаспадаркі і прадпрыемствы, дзе прымянялася наёмная праца, а таксама асобна людзей, занятых працай па найме. Даныя абследавання падчас публікацыі былі разнесены па 25 табліцах, але яны не ўтрымлівалі поўнай інфармацыі, якая трапіла ў перапісныя лісты. Выдадзеныя па асобных губернях матэрыялы перапісу пры іх аднолькавай праграме публікацыі ўсё ж у дачыненні да некаторых табліц нераўнацэнныя. Напрыклад, у выданнях па Гродзенскай, Мінскай і Магілёўскай губернях звесткі аб размеркаванні насельніцтва па месцы нараджэння дадзены па зводных саслоўных групах, а ў публікацыях па Віленскай і Віцебскай губернях гэта інфармацыя больш падрабязная — па асобных саслоўях. Тым не менш матэрыялы перапісу ўяўляюць, у параўнанні са статыстыкай XIX ст., найбольш дакладныя звесткі, якія дазваляюць характарызаваць сацыяльнасаслоўную, полаўзроставую, а таксама структуру занятасці насельніцтва Беларусі.