Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
Па крэдытных аперацыях у сярэдзіне XIX ст. Беларусь залежала ад Германіі і яе пасрэдніцы Польшчы. У апошняй чвэрці XIX ст. асноўны кірунак уплыву ў крэдытнай сферы перамясціўся з захаду на ўсход. У гэты час ужо склалася агульнарасійская крэдытная сістэма. Да канца XIX ст. прамысловае развіццё Беларусі стала ў значнай ступені падтрымлівацца за кошт выкарыстання крэдытных сродкаў з іншых рэгіёнаў Расійскай імперыі.
У 90я гг. XIX ст. у гарадах Беларусі пачалі працаваць аддзяленні Маскоўскага міжнароднага гандлёвага банка (Віцебск, Брэст), ПецярбургскаАзоўскага (Мінск), Арлоўскага (Гомель, Орша, Бабруйск), ПаўднёваРускага (Магілёў), Віленскага (Бабруйск), Паўднёвага (Гродна) камерцыйных банкаў. Усе беларускія губерні былі ўключаны ў раён дзейнасці Віленскага зямельнага банка. Акрамя таго, Віцебская, Магілёўская і Мінская губерні ўваходзілі ў сферу ўплыву Маскоўскага, а Віленская і Гродзенская трапілі пад уплыў
102
ПецярбургскаТульскага зямельных банкаў. У беларускіх губернях недахоп камерцыйных банкаў паспяхова замянілі банкірскія дамы і канторы.
У другой палове XIX ст. характар і змест гандлёвапрамысловага развіцця Беларусі, станаўленне яе фінансавакрэдытнай сістэмы вызначаліся перш за ўсё ўплывам і запатрабаваннямі традыцыйных рыс мясцовага эканамічнага жыцця. Уздзеянне замежнага капіталу і пранікненне фінансавапрамысловых груп з цэнтральных губерняў і індустрыяльных цэнтраў Расійскай імперыі, адчувальныя к канцу XIX ст., не ўнеслі радыкальных змен у кірунак гаспадарчага развіцця беларускіх губерняў. Хутчэй, наадварот, выхадцы з іх увайшлі ў шэраг буйнейшых прадпрымальнікаў Расійскай імперыі, удзельнічалі ў фарміраванні культуры дзелавых адносін і выпрацоўцы спосабаў і прыёмаў вядзення камерцыйнай дзейнасці.
Тэ м a 7
ПАЎСТАННЕ 1863 г. ГРАМАДСКАПАЛІТЫЧНАЕ ЖЫЦЦЁ
ПАЎСТАННЕ 1863 г.
Канец 50 пачатак 60х гг. XIX ст. вызначыліся новым уздымам польскага нацыянальнавызваленчага руху, які ахапіў Польшчу, Беларусь і Літву. Кульмінацыяй яго стала паўстанне 1863 г. Напярэдадні ў патрыятычным асяродку аформіліся два крылы, за якімі замацаваліся назвы «белыя» і «чырвоныя». «Белыя» выступалі супраць паўстання як сродку вырашэння задач нацыянальнага руху, разлічвалі дасягнуць асноўнай мэты аднаўлення Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. з уключэннем у яе склад Беларусі, Літвы і Правабярэжнай Украіны шляхам дыпламатычнага націску заходнееўрапейскіх краін на расійскі ўрад. У адрозненне ад Польшчы, дзе «белыя» складаліся з шляхты і буйных прадпрымальнікаў, у Беларусі ў гэты лагер уваходзілі амаль выключна землеўласнікі. Сярод «белых» у Беларусі вылучаліся постаці Я. Гейштара, А. Аскеркі, В. Стажэнскага, А. Яленскага і інш. Прадстаўнікі гэтага лагера выступалі за рэфарматарскія меры вырашэння сялянскага пытання.
У адрозненнеад «белых» «чырвоныя» імкнуліся да ўздыму нацыянальнавызваленчага паўстання. Яны ўяўлялі стракаты ў сацыяльных і палітычных адносінах блок. Па метадах дасягнення мэты і праграмных разыходжаннях «чырвоныя» падзяляліся на памяркоўных (правых) і радыкальных (левых). Памяркоўныя вядучую ролю ў паўстанні адводзілі шляхце і вырашэнню нацыянальнага пытання. Аграрную праблему яны прапаноўвалі вырашыць шляхам надзялення сялян зямлёй праз канфіскацыю часткі зямлі ў памешчыкаў
104
з адпаведнай грашовай кампенсацыяй за кошт дзяржавы. Радыкальныя «чырвоныя» прызнавалі вядучую ролю сялян у паўстанні і права на нацыянальнае самавызначэнне беларусаў, літоўцаў, украінцаў. Падзел на «белых» і «чырвоных» быў характэрны для тагачаснага грамадскапалітычнага жыцця Беларусі і Літвы.
3 мэтай падрыхтоўкі і кіраўніцтва паўстаннем «чырвоныя» вясной 1862 г. стварылі ў Варшаве Цэнтральны нацыянальны камітэт (ЦНК). Летам 1862 г. у Вільні быў арганізаваны Літоўскі правінцыяльны камітэт (ЛПК), які непасрэдна займаўся падрыхтоўкай паўстання ў Беларусі і Літве і фармальна быў падначалены ЦНК. ЛПК быў створаны на аснове Камітэта руху, які ўзнік яшчэ восенню 1861 г. на чале з капітанам Генеральнага штаба расійскай арміі Л. Звяждоўскім. У склад ЛПК уваходзілі Л. Звяждоўскі, Я. КозелПаклеўскі, Б. Длускі, 3. Чаховіч, К. Каліноўскі і інш. У пачатку 1860х гг. былі створаны мясцовыя рэвалюцыйныя арганізацыі: гродзенская, мінская, навагрудская і інш.
Левую частку паўстанцаў у Беларусі ўзначальваў Кастусь Каліноўскі (18381864). У час вучобы у Пецярбургскім універсітэце ён з’яўляўся актыўным членам тайнага гуртка 3. Серакоўскага. Разам з В. Урублеўскім і Ф. Ражанскім К. Каліноўскі ў 18621863 гг. выдаваў на беларускай мове лацінскім шрыфтам газету «Мужыцкая праўда» (усяго выйшла 7 нумароў). Газета растлумачвала сялянам характар адмены прыгоннага права, заклікала іх не верыць цару і «з мужыкамі зпад Варшавы... і ўсёй Расіі» са зброяй у руках ісці здабываць «сапраўдную волю і зямлю». Разам з тым газета заклікала сялян вярнуцца ў грэкакаталіцкую (уніяцкую) веру, якая была скасавана на Полацкім царкоўным саборы ў лютым 1839 г. Фактычна «Мужыцкая праўда» выступала ў якасці неафіцыйнага друкаванага органа ЛПК. 3 кастрычніка 1862 г. К. Каліноўскі ўзначаліў ЛПК. Актыўна адстойваў ён інтарэсы Беларусі і Літвы перад кіраўніцтвам ЦНК, марыў аб стварэнні БеларускаЛітоўскай рэспублікі.
Нагодай для пачатку паўстання на тэрыторыі Царства Польскага стала распараджэнне намесніка імператара аб правядзенні тут чарговага рэкруцкага набору. Насуперак закону, які прадугледжваў набор у рэкруты па жэрабю, у Царстве Польскім было вырашана забіраць у войска па папярэдне вызначанаму спісу, куды ўвайшлі толькі гараджане, на якіх абапіраліся ў сваёй барацьбе «чырвоныя». Адразу ж ЦНК выступіў з пагрозай прымяніць сілу для супраціўлення правядзенню рэкруцкага набору.
105
Паўстанне было для ўлад нечаканым. Тактыка баявых дзеянняў, прынятая паўстанцамі, была непадобнай да падзей 18301831 гг., калі расійскія войскі мелі справу з рэгулярнай арміяй, сфарміраванай польскім паўстанцкім урадам. У час паўстання 1863 г. расійскія ўзброеныя сілы сутыкнуліся з тактыкай партызанскай вайны. Асноўнай баявой адзінкай паўстанцаў выступаў невялікі атрад, выяўленне і знішчэнне якога ва ўмовах лясістай і балоцістай мясцовасці беларускіх губерняў было дастаткова складанай задачай. Заклапочанасць выклікалі і дыверсіі паўстанцаў у тыле расійскай рэгулярнай арміі. Занепакоенасць дапаўнялася верагоднасцю новай еўрапейскай вайны.
У самым пачатку Аляксандр II і яго акружэнне недаацанілі памеры паўстання. ЦНК, нягледзячы на недахоп зброі і невялікі вопыт арганізацыі баявых дзеянняў, меў надзейную агентуру, у тым ліку на пошце і чыгунцы, валодаў значнымі грашовымі сродкамі. Вялікі князь Канстанцін, намеснік Царства Польскага, некалькі пазней вымушаны быў прызнаць: «Рэвалюцыя, мяцеж і змова ахапілі ўсю нацыю. Яна ўся ў змове...». На тэрыторыі беларускіх губерняў удзельная вага шляхты сярод удзельнікаў паўстанцкага руху была прыкметна больш высокай, чым у Царстве Польскім.
Часовы паўстанцкі ўрад у Польшчы абвясціў волю і роўнасць усіх грамадзян, незалежна ад веравызнання і сацыяльнага паходжання. Сялянам было абяцана права на зямлю, якую яны апрацоўвалі, і пазбаўленне ад павіннасцяў на карысць землеўласнікаў. У асобных зваротах да сельскага насельніцтва Беларусі, Літвы, Правабярэжнай Украіны размова ішла аб поўным іх вызваленні і надзяленні зямлёй, да яўрэяў аб добрасуседстве. Кіраўніцтвам паўстанцаў была зроблена спроба яднання шырокіх слаёў насельніцтва.
Паўстанне пачалося раней вызначанага патрыятычнымі арганізацыямі тэрміну, у студзені 1863 г. у Варшаве, што стала нечаканасцю таксама для рэвалюцыянераў Беларусі і Літвы. У спецыяльнай адозве ЦНК заклікаў насельніцтва Беларусі і Літвы далучыцца да руху. Паўстанне па сваіх задачах стала перш за ўсё нацыянальнавызваленчым. 3 яго разгортваннем Англія, Францыя і Аўстрыя пачалі рыхтаваць дыпламатычную агрэсію супраць Расіі. Для папярэджання дыпламатычнага дэмаршу гэтых дзяржаў 12 красавіка 1863 г. былі выдадзены 2 царскія маніфесты аб амністыі ў Польшчы, Беларусі і Літве. Праз некалькі дзён, 17 красавіка, расійскаму ўраду былі ўручаны ноты, у якіх прысутнічаў заклік змяніць палітыку ў «польскім пытанні». Да гэтага дэмаршу далучыліся Іспанія, Партугалія, Англія, Швецыя, Нідэрланды, Данія, Турцыя
106
і Папа Рымскі. 27 чэрвеня расійскаму ўраду былі ўручаны ноты ў больш рэзкай форме. Ва ўрадавых колах Расіі ноты расцэньваліся як папярэднікі новай вайны. 3 улікам гэтага ў раёне паўстання пачалася канцэнтрацыя расійскіх войскаў. Іх тут было сабрана значна больш, чым саміх паўстанцаў. Аднак дапамогаеўрапейскіх дзяржаў аказалася вельмі ілюзорнай.
1 лютага 1863 г. ЛПК пасля дзесяцідзённага роздуму і ацэнкі сітуацыі звярнуўся да насельніцтва Беларусі і Літвы з заклікам узняцца на ўзброеную барацьбу і падтрымаць паўстанне ў Польшчы. У сваім маніфесце ён прадубліраваў праграмныя дакументы польскага кіраўніцтва. Усе жыхары абвяшчаліся вольнымі і раўнапраўнымі. Ва ўласнасць сялян бязвыплатна перадавалі зямельныя надзелы, якімі яны карысталіся. 3 памешчыкамі за страту зямлі разлічвалася дзяржава. Беззямельныя сяляне надзяляліся трыма моргамі зямлі (2,1 га) пры умове, што яны прымуць удзел ва ўзброенай барацьбе. Рэкруцкая павіннасць замянялася 3гадовай усеагульнай вайсковай службай, аднаўлялася ўніяцкая царква. Аднак гэтыя меры паўстанцкага кіраўніцтва не задаволілі большасць сялянства. ЛПК абвясціў сябе Часовым урадам Літвы і Беларусі на чале з К. Каліноўскім, у кожную губерню прызначыў паўстанцкага ваеннага кіраўніка і імкнуўся разгарнуць узброеную барацьбу з апорай на сялянства.
Першыя паўстанцкія атрады ў заходніх паветах Беларусі з’явіліся ў канцы студзеня 1863 г. з Царства Польскага. Некаторыя камандзіры, якія імкнуліся пашырыць паўстанне на ўсход, спрабавалі прайсці праз Гродзенскую і Мінскую губерні. Самым буйным атрадам, які паспяхова рухаўся на ўсход, было злучэнне Р. Рагінскага.
Мясцовыя фарміраванні пачалі стварацца ў сакавіку красавіку. Найбольш актыўна дзейнічалі паўстанцы на тэрыторыі Гродзенскай і Віленскай губерняў. У раёне Белавежскай пушчы паўстанцкі атрад стварыў В. Урублеўскі, які стаў военачальнікам Гродзенскай губерні. У Кобрынскім павеце ўзняў узброеную барацьбу Р. Траўгут будучы дыктатар паўстанцаў у Польшчы. У Навагрудскім павеце дзейнічаў атрад У. Борзабагатага, на Міншчыне А. Трусава і г. д. Аднак агульнага плана дзеяння ў паўстанцаў не было, адсутнічалі ўзаемадзеянне і ўзаемадапамога паміж атрадамі. Частка іх была знішчана царскімі войскамі яшчэ на стадыі фарміравання, іншыя — бяздзейнічалі, не хапала зброі і г. д. Найбольшага поспеху дамогся атрад Л. Звяждоўскага, які ў ноч на 24 красавіка захапіў г. Горкі. Яго падтрымалі студэнты ГорыГорацкага земляробчага інстытута. Атрад захапіў зброю, грошы і днём пакінуў горад. Пазней быў закрыты ГорыГорацкі земляробчы інстытут зза таго, што студэнты дапамагалі паўстанцам.
КНІГІ ОНЛАЙН
