Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
3 вялікай урачыстасцю ў 1879 г. у Кракаве адбылося святкаванне 50гадовага юбілею літаратурнай творчасці I. Крашэўскага. Яно ператварылася ў патрыятычную маніфестацыю. На ім прысутнічалі, акрамя іншых, дэлегацыі Віленскай, Магілёўскай і Мінскай губерняў. Паказальным было выступленне вядомага юрыста, грамадскага
120
дзеяча У. Спасовіча, які заклікаў да пашырэння ў расійскім грамадстве ўсведамлення неабходнасці канстытуцыйнай рэформы. Ён быў выхадцам з Беларусі, адным з пачынальнікаў ліберальнага руху ў Расіі, прафесарам права. На працягу жыцця У. Спасовіч не парываў сувязі з грамадскім жыццём Беларусі і Польшчы.
Наогул у канцы 6080х гг. XIX ст., калі ў польскім грамадстве на першы план выходзяць эканамічныя задачы, у беларускім грамадстве ва ўмовах узмоцненай русіфікатарскай палітыкі пашыраюцца рускія грамадскакультурныя ўплывы, фарміруецца беларускі нацыянальнакультурны рух. Аднак апошні ў 186090я гг. рос пераважна ў межах і пад уплывам рэвалюцыйнадэмакратычнай плыні. Лібералізм у Беларусі не стаў у той час канструктыўным рухам, часткай грамадскага жыцця, які б аб’яднаў нацыянальную інтэлігенцыю, прадпрымальнікаў, па рэфарматарску настроеных чыноўнікаў і інш.
КАНСЕРВАТЫЎНАЯ ПЛЫНЬ ГРАМАДСКАГА ЖЫЦЦЯ
У 1860—90я гг. кансерватыўная плынь у Беларусі знайшла праяўленне галоўным чынам у грамадскай думцы, публіцыстыцы. Яе прадстаўнікі не лічылі грамадскапалітычную дзейнасць сродкам дасягнення сваіх мэт, выказвалі самадастатковасць уласных зваротаў з прапановамі да ўрада. Акрамя таго, у Беларусі пасля падаўлення паўстання 1863 г. адсутнічалі дваранскія сходы, якія ў Расійскай імперыі традыцыйна выступалі ў якасці асяродкаў кансерватыўна настроенага дваранства. Для яго важным было захаванне саслоўнакарпаратыўных формаў арганізацыі грамадскага жыцця. Кансерватары крытыкавалі змест ліберальных канцэпцый, заснаваных на прынцыпах натуральнага права, грамадскага дагавору, ставілі пад сумненне ідэі суверэннасці правоўчалавека. У другой палове XIX ст. яны адмовіліся ад рэлігійнага абскурантызму, але ў той жа час разглядалі рэлігію як інструмент захавання ў грамадстве пэўнага маральнага стану. Парадак і стабільнасць вызначаліся як асноўныя каштоўнасці кансерватызму.
У той жа час кансерватары, як і лібералы, выступалі за правядзенне шырокай культурнаасветніцкай працы сярод сялянства, пашырэнне перадавога вопыту вядзення гаспадарак. Яны прапаноўвалі лічыць сялянскі надзел недатыкальнай і неадчужальнай маёмасцю сельскай грамады, імкнуліся прадухіліць стварэнне абеззямеленага пралетарыяту, бескантрольныя міграцыі сельскіх жыхароў,
121
затрымаць капіталістычную эвалюцыю паслярэформеннай вёскі, выказваліся за захаванне патрыярхальных адносін у сялянскай сям’і, а таксама дваранскай апекі над сельскімі жыхарамі. Апошнія настроі былі асабліва моцнымі ў кансерватыўных колах грамадскасці беларускіх губерняў.
У другой палове 1860х гг. кансерватыўнае дваранства Беларусі выступала за ануляванне аграрных цыркуляраў віленскага генералгубернатара М. Мураўёва, ліквідацыю інстытута міравых пасрэднікаў. Прагматычна, у мэтах аптымізацыі мясцовага эканамічнага жыцця прадстаўнікі кансерватыўных колаў Беларусі нярэдка выказваліся за пашырэнне правоў яўрэяў і каталікоў. Яны выступалі прыхільнікамі шырокага мясцовага самакіравання, дзе галоўную ролю павінны былі мець заможныя і адукаваныя слаі грамадства. Характэрнай рысай кансерватыўнай ідэалогіі заставалася рэлігійнасць. Перавага надавалася праваслаўнай царкве, аднак кансерватыўныя колы ўстрымліваліся ад рэзкіх выпадаў супраць каталіцтва.
Беларусь у 6090я гг. XIX ст. стала арэнай вострага нацыянальнапалітычнага супрацьстаяння, актыўнага пошуку і выпрабавання расійскімі ўладамі сродкаў вырашэння «польскага» і «яўрэйскага» пытанняў. Менавіта гэты фактар вызначыў шмат у чым характар і змест грамадскапалітычнага жыцця на тэрыторыі беларускіх губерняў, а таксама ролю мясцовых арганізацый у агульнарасійскім рэвалюцыйнадэмакратычным руху. Апошні напрамак мясцовага грамадскапалітычнага жыцця стаў найбольш дынамічным, стымулюючым матывам змен сацыяльнапалітычных настрояў розных пластоў насельніцтва беларускіх губерняў, станаўлення пачаткаў грамадзянскай супольнасці.
Тэ м a 8
КУЛЬТУРА БЕЛАРУСІ Ў 6090я гг. XIX ст.
ФАРМІРАВАННЕ БЕЛАРУСКАЙ НАЦЫІ
6090я гг. XIX ст. сталі новым этапам у развіцці культуры Беларусі. Яго адметныя рысы вызначылі змены ў грамадскапалітычных умовах, перш за ўсё пераход да разгорнутай русіфікацыі, актывізацыю мадэрнізацыі ўсіх бакоў жыцця, якую суправаджалі інтэнсіўныя нацыянальнакультурныя працэсы, фарміраванне сучаснай беларускай нацыі, а таксама з’яўленне элементаў грамадзянскай супольнасці.
АСВЕТА I АДУКАЦЫЯ
Змена прыярытэтаў ва ўрадавай палітыцы пасля падаўлення паўстання 1863 г. у першую чаргу адбілася на развіцці асветы і адукацыі. У 1863 г. былі прыняты «Часовыя правілы для народных школ у губернях Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай», паводле якіх прадугледжвалася выкладанне ўсіх дысцыплін у народных вучылішчах толькі на рускай мове. Русіфікатарскі кірунак, кантроль пачатковай школы з боку праваслаўнай царквы прадугледжвала рэалізацыя на тэрыторыі беларускіх губерняў школьнай рэформы 1864 г. У1866 г. на тэрыторыі Віленскай навучальнай акругі дзейнічала 1251 навучальная ўстанова, з іх 130 падпарадкоўвалася Міністэрству народнай асветы, 956 духоўнаму ведамству. Да канца XIX ст. колькасць школ значна павялічылася. Паводле даных на 1899 г., на тэрыторыі Беларусі налічвалася 989 народных вучылішчаў, 5814 царкоўнапрыходскіх школ. Колькасць навучэнцаў у іх узрасла больш як у 7 разоў. Тут не
123
ўлічаны тайныя польскія і беларускія школы, рэпрэзентатыўныя звесткі аб якіх адсутнічаюць, а таксама яўрэйскія школы.
Аснову сістэмы адукацыі Беларусі ў 186090я гг. складала пачатковая школа, якая ў сельскай мясцовасці была прадстаўлена народнымі вучылішчамі, царкоўнапрыходскімі школамі і школамі граматы, у гарадах прыходскімі павятовымі і гарадскімі вучылішчамі. Ад 60 да 85 % усіх навучальных устаноў у беларускіх губернях складалі царкоўнапрыходскія школы і школы граматы. Вучобай у вясковых пачатковых школах было ахоплена каля 44 % дзяцей школьнага ўзросту. Падрыхтоўка настаўнікаў для іх ажыццяўлялася ў настаўніцкіх семінарыях. Першая ў Расійскай імперыі семінарыя пачала дзейнічаць у Маладзечне (1864), затым у Полацку(1872), Нясвіжы (1875), Свіслачы (1876). Навучальнавыхаваўчы працэс у іх быў арганізаваны ў мэтах падрыхтоўкі адданых дзяржаве і манархіі вясковых настаўнікаў, здольных пашыраць і папулярызаваць русіфікатарскую палітыку ў народзе. На самай справе рэальнае значэнне настаўніцкіх семінарый далёка не заўсёды ўкладвалася ў афіцыйны кірунак і было значна шырэй. Сярод выкладчыкаў семінарый было дастаткова шмат даследчыкаў і папулярызатараў матэрыяльнай і духоўнай спадчыны беларускага народа, такіх як М. Нікіфароўскі, Ю. Крачкоўскі і інш., а многія выпускнікі адзначыліся актыўным удзелам у рэвалюцыйным і нацыянальнавызваленчым руху.
Сетка сярэдніх навучальных устаноў у беларускіх губернях павялічылася з 21 у 1863 г. да 45 у 1899 г. За гэты перыяд колькасць вучняў у іх узрасла з 3,4 тыс. да 10,4 тыс. чалавек. Практычна ўсе сярэднія навучальныя ўстановы Беларусі былі сканцэнтраваны ў гарадах. У 60—90я гг. XIX ст. на тэрыторыі Беларусі ва ўсіх губернскіх цэнтрах, а таксама ў Брэсце, Гомелі і Слуцку дзейнічалі мужчынскія гімназіі. У Бабруйску і Мазыры працавалі прагімназіі, рэальныя вучылішчы у Мінску, Магілёве, Пінску, жаночая гімназія у Гомелі. Пашырылася сетка прыватных навучальных устаноў, у тым ліку жаночых. Да канца стагоддзя яны з’явіліся ў Брэсце, Бабруйску, Віцебску, Гомелі, Магілёве, Мазыры, Слоніме, Слуцку.
Пасля закрыцця ў 1864 г. ГорыГорацкага земляробчага інстытута расійскі ўрад больш не дапускаў адкрыцця вышэйшых навучальных устаноў на тэрыторыі Беларусі. He звяртаючы ўвагі на шматлікія хадайніцтвы мясцовай грамадскасці аб адкрыцці ў тым ці іншым горадзе ўніверсітэта ці інстытута, урадавыя колы непакоіліся аб патэнцыяльнай магчымасці пераўтварэння вышэйшай навучальнай установы ў цэнтр нацыянальнавызваленчага руху.
124
Моладзь Беларусі атрымлівала вышэйшую адукацыю пераважна ва ўніверсітэтах і інстытутах Пецярбурга, Масквы, Кіева, Харкава, Дэрпта, Варшавы і інш.
Паскарэнне мадэрнізацыі эканамічнага жыцця ў другой палове XIX ст. выклікала неабходнасць станаўлення сістэмы прафесійнатэхнічнай адукацыі. У 1860я гг. на тэрыторыі Беларусі ў 21 народным вучылішчы ў элементарным выглядзе было арганізавана навучанне рамёствам. Згодна з «Палажэннем» ад 31 мая 1872 г. пры гарадскіх вучылішчах маглі стварацца рамесныя класы. У 1872 г. было адкрыта Горацкае рамеснае вучылішча пры механічным заводзе, у 1878 г. Гомельскае тэхнічнае чыгуначнае вучылішча. 3 1878 г. пачала падрыхтоўку земляробаў і жывёлаводаў Мар’інагорская казённая сельскагаспадарчая школа. Найбольш актыўна рамесныя класы і вучылішчы пачалі стварацца ў 1890я гг.
Адукацыйнаасветніцкім цэнтрам Беларусі і Літвы выступала Вільня. Тут у 1864 г. адчынілася адна з буйнейшых у Расійскай імперыі публічная бібліятэка. Яе кніжны фонд дасягаў 200 тыс. кніг, які папаўняўся за кошт бібліятэк канфіскаваных уладанняў удзельнікаў паўстання 1863 г., навучальных устаноў, зачыненых касцёлаў і манастыроў і г. д. Агульнадаступныя бібліятэкі былі створаны ў Гродне (1863) і Мінску (1900), музеі у Магілёве (1867 і 1899) і Віцебску (1895). Унікальныя музейныя калекцыі, сямейныя архівы, карцінныя галерэі і бібліятэкі захоўваліся ў сотнях землеўласніцкіх рэзідэнцый Беларусі. Пазней скарбы пераважнай часткі іх трапілі паза межы Беларусі, у тым ліку намаганнямі саміх уладальнікаў і іх нашчадкаў.
РАЗВІЦЦЁ НАВУКОВАЙ ДУМКІ
У Беларусі ў другой палове XIX ст. развіццё навуковай думкі насіла супярэчлівы і складаны характар. У сярэдзіне 1860х гг. адбылася змена пакаленняў вучоных. Шмат у чым гэта было абумоўлена зменай прыярытэтаў у грамадскакультурным развіцці Беларусі пасля падаўлення паўстання 1863 г., асабістымі абставінамі даследчыкаў.
Пазітыўны ўплыў на вывучэнне старажытнасцяў у Беларусі аказала дзейнасць Маскоўскага археалагічнага таварыства, створанага ў 1867 г. Па ініцыятыве заснавальніка таварыства графа А. Уварава сталі праводзіцца археалагічныя з’езды, арганізацыя якіх безумоўна стымулявала і кансалідавала палявыя навуковыя даследаванні, садзейнічала іх прафесіяналізацыі. Асаблівую
КНІГІ ОНЛАЙН
