КНІГІ ОНЛАЙН

Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.

Аляксандр Каханоўскі

Выдавец: Выдавецтва БДУ

Памер: 151с.

Мінск 2012

66.85 МБ

134
пачатку XX ст. значна паскорыўся і выйшаў на стадыю станаўлення нацыі сучаснага тыпу.
Пасля падаўлення паўстання 1863 г. царызм канчаткова пазбавіўся ілюзій наконт польскіх культурнапалітычных уплываў на тэрыторыі Беларусі і перайшоў на шлях інтэнсіўнай русіфікацыі. Асноўныя прынцыпы гэтай палітыкі на новым этапе былі закладзены ў 18631865 гг. віленскім генералгубернатарам М. Мураўёвым, з якім звязана жорсткае падаўленне паўстання 1863 г. Стваралася сацыяльная база новай палітыкі  пашыралася расійскае землеўласніцтва. Спрыяльнай глебай для русіфікацыі ў афіцыйных колах лічылася таксама шматлікае беларускае праваслаўнае сялянства. У грамадскакультурным жыцці на тэрыторыі Беларусі месца польскай мовы паступова займала руская. Гэты працэс падмацоўваўся рэпрэсіўнымі мерапрыемствамі ўрада супраць шляхты, прадстаўнікоў польскага нацыянальнага руху, а таксама зменамі у самім польскім грамадстве пад уплывам інтэнсіўнага росту буржуазных адносін. Школа цалкам была пераведзена на рускую мову навучання. Вышэйшыя навучальныя ўстановы і беларускамоўны друк адсутнічалі. Выкарыстанне беларускай мовы не дапускалася ні ў школе, ні ў дзяржаўных установах, ні ў друку, за выключэннем толькі этнаграфічных публікацый. Прычым і настаўнік, і праваслаўны святар, і дзяржаўны чыноўнік, і афіцыйная газета настойліва і паслядоўна даказвалі беларусам, што яны  рускія і не маюць ніякіх адрозненняў, акрамя лакальнадыялектных. Адпаведным чынам пісалася і беларуская гісторыя.
Станаўленне буржуазнага грамадства другой паловы XIX ст. мела ў Беларусі шэраг спецыфічных рыс. Забарона яўрэям сяліцца паза межамі гарадоў і мястэчак, эканамічная слабасць гарадоў, немагчымасць знайсці ў іх працу для вялікай колькасці беззямельных і малазямельных сялян, стрымліванне разлажэння памешчыцкага землеўладання адмоўна адбіліся на працэсах фарміравання сацыяльнай структуры буржуазнага грамадства, дэфармавалі нацыянальны склад гарадскога насельніцтва і ў канчатковым выніку стрымлівалі станаўленне беларускай нацыі. Прычым беларуская нацыянальная буржуазія знаходзілася яшчэ на стадыі станаўлення і ўяўляла найбольш нязначную частку мясцовай шматнацыянальнай буржуазіі. Асноўныя капіталы края знаходзіліся ў распараджэнні польскіх і рускіх памешчыкаў, яўрэйскіх купцоў і прамыслоўцаў. Беларуская аграрная буржуазія, падзеленая па веравызнанні на праваслаўных і каталікоў, да канца не ўсвядоміла свайго нацыянальнага адзінства і часта індыферэнтна ставілася да праяў беларускага нацыянальнага руху.
135
Слабасць эканамічнай эліты, буржуазіі і дваранства, стала прычынай нешматлікасці і маруднага сталення нацыянальнай інтэлігенцыі. Эліта беларускага грамадства фактычна не дарасла да асэнсавання сваіх уласных дзяржаўнапалітычных ідэалаў. Адна з асаблівасцей працэсаў фарміравання беларускай інтэлігенцыі  гэта страта пераемнасці паміж рознымі пакаленнямі зза прычын перш за ўсё палітычнага характару (рэпрэсіі ў сувязі з актыўным удзелам яе прадстаўнікоў у вызваленчых паўстаннях, дзейнасці нелегальных арганізацый і г. д.). Неспрыяльныя ўмовы развіцця нацыянальнай культуры абумовілі наяўнасць яшчэ адной спецыфічнай рысы інтэлігенцыі Беларусі — яна стала донарам узбагачэння кульТУР суседніх народаў, прычым гэта функцыя прывяла фактычна да страты пераважнай часткі ўласнай культурнай эліты, збяднення інтэлектуальнага жыцця. Донарская функцыя інтэлігенцыі гэта шмат у чым нерэалізаваная магчымасць растучай сацыяльнай мабільнасці на радзіме, шанс павысіць свой сацыяльны статус на чужбіне. Беларуская інтэлігенцыя была двух, а нярэдка і трохмоўнай. Да пачатку XX ст. працы беларускіх даследчыкаў і публіцыстаў выдаваліся перш за ўсё на польскай ці рускай мове, і толькі ў «нашаніўскі» перыяд з’яўляюцца работы, напісаныя пабеларуску.
Адным з істотных фактараў станаўлення беларускай нацыі былі міграцыйныя працэсы. Яны ахапілі ў канцы XIX  пачатку XX ст. у значнай ступені сялянства. Гэта і сезонныя перамяшчэнні з мэтай знайсці заробак, і больш сталая працоўная дзейнасць на прамысловых прадпрыемствах цэнтральнай часткі Расіі, шахтах і рудніках Данбаса, партах Рыгі і Адэсы і г. д. У працэсе працоўнай дзейнасці ажыццяўляўся пастаянны абмен этнакультурнай інфармацыяй. У канцы XIX ст. за межамі кампактнага рассялення беларусаў пражывала звыш 540 тыс. чалавек. Тут не ўлічаны тыя, хто выехаў для працы на прамысловыя і сельскагаспадарчыя прадпрыемствы Амерыкі, Заходняй Еўропы і Аўстраліі. У Пецярбургу беларусы на мяжы ХІХХХ стст. і пазней складалі найбуйнейшую групу іншаэтнічнага насельніцтва. Звыш 30 тыс. рабочых (без уліку членаў іх сямей) працавала на прадпрыемствах Масквы і Адэсы. Уплывовай была знешняя міграцыя ў Беларусь чыноўнікаў, ваеннаслужачых, памешчыкаў, прадстаўнікоў вольных прафесій і г. д. У канцы XIX ст. яны складалі больш за 2 % насельніцтва і былі выхадцамі пераважна з цэнтральных губерняў Расіі, Прыбалтыкі, Украіны.
Складванню нацыі аб’ектыўна садзейнічала стварэнне адзінага эканамічнага рэгіёна ў межах этнагенетычных працэсаў. Пашы
136
рэнне гандлёваэканамічных сувязяў паміж рознымі часткамі Беларусі дазволіла прадстаўнікам карэннай нацыянальнасці лепш самаўсвядоміць сваю этнічную агульнасць. Паскарэнне тэмпаў эканамічнага развіцця, пашырэнне капіталістычнага прадпрымальніцтва ў прамысловасці, пераарыентацыя памешчыцкіх гаспадарак на рынак, развіццё гандлю і шляхоў зносін, інтэнсіўнае чыгуначнае будаўніцтва спрыялі стварэнню на тэрыторыі Беларусі адзінага эканамічнага рэгіёна. Аднак гэты аб’ектыўны працэс стрымліваўся агульным кірункам палітыкі ўрада.
Сацыяльнай асновай станаўлення беларускай нацыі ў сучасным яе разуменні сталі тыя колы грамадства, якія ўзняліся да неабходнасці разумення сваёй саматоеснасці і ўжо разумелі і падкрэслівалі сваю адметнасць ад палякаў, насуперак часам старашляхецкай традыцыі. Гэтыя памкненні знаходзілі падтрымку ў некаторых выпадках з боку асобных расійскіх чыноўнікаў, якія бачылі неабходнасць пашырэння сярод беларусаў разумення асобнасці ад палякаў, але ў якасці сродку вырашэння гэтай задачы бачылі невысокую эфектыўнасць гвалтоўнай русіфікацыі. Тут паўплывала таксама і агітацыя з боку мясцовай дэмакратычнай інтэлігенцыі, сацыялістычнай моладзі, якія імкнуліся адасобіць сябе ад старашляхецкай традыцыі. Аб’ектыўнае і ў пэўнай ступені суб’ектыўнае адыгралі ролю ў вызначэнні ў якасці прыярытэтнага шляху станаўлення беларускай нацыі ў другой палове XIX  пачатку XX ст., які быў заснаваны на этнапалітычнай эмансіпацыі беларускага сялянства, выкарыстанні традыцыйных пластоў народнай кулыуры.
Істотнае ўзмацненне русіфікацыі пасля падаўлення паўстання 1863 г. стала штуршком для пошукаў самаідэнтыфікацыі сярод інтэлігенцыі Беларусі. Нават мясцовыя праваслаўныя чыноўнікі, сутыкнуўшыся з калегамі, прыбыўшымі з велікарускіх губерняў, успрымалі сваю этнічную адметнасць. У апошнія дзесяцігоддзі XIX ст. сярод беларускай інтэлігенцыі ішла работа па фарміраванні беларускай нацыянальнай ідэі як асновы развіцця нацыянальнакультурнага руху, ідэалагічнай асновы нацыятворчых працэсаў. У той жа час на мяжы ХІХХХ стст. вызначэнне этнічнай прыналежнасці беларускім сялянствам ускладнялася наяўнасцю некаторых стэрэатыпаў, звязаных з неабходнасцю засваення рускай ці польскай мовы, з якімі звязвалася магчымасць сацыяльнага поспеху. Для многіх сялян уяўлялася бясспрэчнай перавага рускай і польскай культур над іх вясковай культурай і простай мовай. Гэта часам выклікала насмешлівае стаўленне да ўсяго свай
137
го, вясковага, асабліва сярод тых, хто змог узняцца па сацыяльнай лесвіцы. У той жа час дзеячы беларускага нацыянальнага руху апелявалі да этнічнай культуры, мовы простага народа як важнейшых каштоўнасцей, абгрунтоўвалі неабходнасць адраджэння іх высокага статусу. Нацыянальная агітацыя ўскладнялася таксама недастатковай развітасцю сродкаў камунікацыі.
ТЭРЫТОРЫЯ ФАРМІРАВАННЯ БЕЛАРУСКАЙ НАЦЫІ
Тэрыторыя ўкладвалася ў асноўным у межы пяці губерняў: Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілёўскай і Мінскай. Атлас А. Рыціхіна і складзеная ім «Этнаграфічная карта Еўрапейскай Расіі» акрэслівалі тэрыторыю рассялення беларусаў: «на захадзе ад Сувалак і Беластока далей па рэках Нараў, Ясельда, Прыпяць да яе ўпадзення ў Днепр, на поўнач і ўсход паўночней Вільні, далей на Свянцяны, Люцын, Вялікія Лукі на захад ад Вязьмы і Мгліна, далей па Дняпры да вусця Прыпяці». Я. Карскі, М. ДоўнарЗапольскі, члены Маскоўскай дыялекталагічнай камісіі на аснове этналінгвістычных прыкмет пашыралі этнічную тэрыторыю беларусаў на правабярэжжа Прыпяці, а на ўсходзе  да Ржэва і Бранска.
Галоўным арэалам кансалідацыі беларускай нацыі былі цэнтральная і паўночназаходняя часткі Беларусі. Тут быў найвышэйшы працэнт пісьменнага насельніцтва (да 70 % у 1913 г. сярод мужчын) і пражывала каля 70 % карэспандэнтаў газеты «Наша ніва». Этнакансалідацыйны працэс марудна адбываўся ў паўночнаўсходняй і ўсходняй частках Беларусі. Значнай доля беларусаў была (паводле даных перапісу насельніцтва 1897 г. аб роднай мове) у Веліжскім (87,5 %), Невельскім (84,0 %), Себежскім (47,1 %) паветах Віцебскай губерні, Красненскім (90,0 %) павеце Смаленскай губерні, Суражскім (каля 70 %) павеце Чарнігаўскай губерні і некаторых іншых, што знаходзяцца паза межамі тэрыторыі сучаснай беларускай дзяржавы. На прасторы апошняй удзельная вага прадстаўнікоў карэннай нацыяльнасці перавышала 73 %.
У канцы XIX  пачатку XX ст. тэрмін «Беларусь», этнонім «беларусы» замацоўваліся за ўсёй этнічнай тэрыторыяй беларусаў і паступова выцеснілі ўсе іншыя агульныя для Беларусі назвы. Аднак гэты працэс быў супярэчлівым і незавершаным. Саманазва беларусаў не набыла ў той час выразнага адзінага агульнацыянальнага зместу. Поруч з ёй ужываліся канфесіяналізмы «рускія» і «палякі», адпаведна падзелу на праваслаўных і каталікоў, а частка насельніцтва
138
Беларусі называла сябе тутэйшымі. Яшчэ нярэдка ўжываўся тэрмін «ліцвіны», асабліва ў заходніх раёнах Беларусі. У некаторых мясцовасцях існавалі рэгіягальныя назвы, якія адносіліся да значных тэрыторый  «палешукі» для ўсяго Палесся, «пінчукі», «брашчане» — для яго асобных частак. Тым не менш адбыліся істотныя зрухі ў этнічнай самасвядомасці беларусаў. Паводле даных перапісу 1897 г. аб роднай мове, 51,8 % агульнай колькасці прадстаўнікоў спадчыннага дваранства прызнавалі сябе беларусамі. 3 ліку асабістых дваран 25,9 % назвалі сваёй роднай мовай беларускую. Каля 20 % урачоў і 21 % настаўнікаў таксама лічылі сваёй роднай мовай беларускую. Сялянства, пралетарыят і паўпралетарскія слаі грамадства ў Беларусі складаліся пераважна з прадстаўнікоў карэннага этнасу. Але адной са спецыфічных рыс станаўлення беларускай нацыі з’яўлялася тое, што каля 90 % яе прадстаўнікоў пражывала ў сельскай мясцовасці. Горад па этнічным складзе жыхароў быў пераважна небеларускім  прыкладна 4050 % і нярэдка нават вышэй гарадскога і местачковага насельніцтва скаладалі яўрэі, што стала вынікам існавання мяжы рысы аселасці. Каля 20 % гараджан былі рускімі, 17,1 % — беларусамі. У другой палове XIX  пачатку XX ст. формай этнічнай самасвядомасці некаторай часткі гарадскога насельніцтва, асабліва ва ўсходняй Беларусі, быў «заходнерусізм».