Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
3 узнікненнем у Пецярбургу ў 1876 г. агульнарасійскай арганізацыі «Зямля і воля» народніцкі рух у Беларусі стаў развівацца пад яе непасрэдным уплывам. Праграмныя ўстаноўкі землявольцаў перанялі члены віленскага гуртка I. Вітарта і А. Жангаловіча, горыгорацкага гуртка М. Выржыкоўскага, мінскага гуртка Я. Хургіна (18751877), магілёўскіх вучнёўскіх гурткоў (18771879). У 1877 г. у Мінску ўзнік гурток М. Велера. Адным з актывістаў створанага ў гэты час гуртка ў Магілёве быў Р. Ісаеў, які пазней стаў відным дзеячам народніцкага руху ў Пецярбургу. Рэпрэсіі ўрада супраць «Зямлі і волі» прымусілі народнікаў перагледзець тактыку барацьбы з самадзяржаўем. У 1879 г. адбыўся раскол арганізацыі на дзве «Чорны перадзел» і «Народную волю». Чорнаперадзельцы выступілі прыхільнікамі старой тактыкі, мелі галоўнай мэтай перадзел зямлі памешчыкаў паміж сялянамі. «Народная воля» адстойвала неабходнасць узмацнення палітычнай барацьбы супраць самадзяржаўя і прытрымлівалася тактыкі індывідуальнага тэрору.
Большасць народніцкіх гурткоў у Беларусі падтрымала першапачаткова праграму «Чорнага перадзелу». Мінск стаў адным з цэнтраў гэтай арганізацыі не толькі ў Беларусі, але і ва ўсёй Расійскай імперыі. Сюды двойчы прыязджаў лідэр «Чорнага перадзелу» Г. Пляханаў. У Мінску ў 1881 г. працавала падпольная друкарня, дзе былі выдадзены некалькі нумароў цэнтральнага органа гэтай арганізацыі. Пагроза правалу друкарні прывяла яе да самаліквідацыі. У пачатку 1882 г. «Чорны перадзел» распаўся. Большая частка прыхільнікаў гэтай арганізацыі перайшла на пазіцыі «Народнай волі». Значны аўтарытэт гэтая партыя атрымала пасля
112
1 сакавіка 1881 г., калі ўраджэнец Мінскай губерні I. Грынявіцкі забіў імператара Аляксандра II і сам пры гэтым загінуў.
У канцы 1881 пачатку 1882 г. з разрозненых народніцкіх гурткоў была створана адзіная рэгіянальная арганізацыя Беларусі і Літвы. Яна атрымала назву «ПаўночнаЗаходняя арганізацыя “Народнай волі”». Яе кіруючая Цэнтральная група знаходзілася ў Вільні. Аднак шматлікія правалы хутка паралізавалі яе дзейнасць. Да канца 1882 г. Цэнтральная група фактычна перастала існаваць. Засталіся асобныя гурткі, якія разгарнулі сваю дзейнасць сярод рабочай моладзі і навучэнцаў.
У пачатку 80х гг. XIX ст. узнікла беларуская народніцкая арганізацыя ў Пецярбургу. Ініцыятарам выступіла беларускае зямляцтва пры ўніверсітэце. У 1881 г. ім быў падрыхтаваны зварот «Да беларускай моладзі», у якім інтэлігенцыя і студэнцтва заклікаліся да шырокай грамадскай дзейнасці на карысць Беларусі. 3 ліберальнанародніцкіх пазіцый былі падрыхтаваны і надрукаваны на гектографе пад псеўданімам Даніла Баравік «Лісты аб Беларусі» (снежань 1882 г.). Даніла Баравік лічыў, што інтэлігенцыя павінна быць рухавіком народа на шляху яго прагрэсіўнага развіцця пры дапамозе сродкаў, якія адпавядалі ўмовам жыцця людзей і дапамагалі хуткаму фарміраванню самасвядомасці і грамадзянскай волі. 3 гэтага сцвярджэння ён выводзіў асноўную задачу інтэлігенцыі Беларусі культурнаасветніцкую: перш за ўсё, вывучэнне быту, звычаяў, традыцый, культуры, гісторыі беларускага народа. У адказ на іх з’явілася ў студзені 1884 г. «Пасланне да землякоўбеларусаў», падпісанае псеўданімам Шчыры беларус, дзе ставілася задача барацьбы за звяржэнне самадзяржаўя. На думку аўтара гэтага публіцыстычнага твора, неабходна пазбавіцца ад усіх перашкод, якія стварае расійскае самаўладства на шляху новых ідэй, нацыянальнага і сацыяльнага вызвалення Беларусі. У гэты час з ініцыятывай аб’яднання ўсіх народніцкіх гурткоў Беларусі выступіла група « Гоман» у Пецярбургу, якая выпусціла два нумары аднайменнага перыядычнага органа. Арганізацыя ўтварылася па ініцыятыве і пад кіраўніцтвам былых удзельнікаў Віцебскага рэвалюцыйнага гуртка А. Марчанкі і X. Ратнера. У склад групы ўваходзілі М. Стацкевіч, У. Крупскі і інш. Яны падтрымлівалі сувязі з гурткамі Мінска, Магілёва, Віцебска і Гродна.
Гоманаўцы ўпершыню заявілі аб асобнасці беларускай нацыі і самастойных задачах беларускага нацыянальнага руху. Аўтарамівыдаўцамі «Гомана» ў якасці цэнтральнай аб’яднальнай ідэі была прызнана задача абуджэння этнічнай самасвядомасці, нацыяналь
113
нага і сацыяльнага вызвалення народа. «Вялікая і святая задача беларускай інтэлігенцыі, — адзначалася ў першым нумары “Гомана”, разварушыць магутныя сілы свайго народа, накіраваць прыпыненае прагрэсіўнае развіццё яго, даць яму магчымасць праявіць свой нацыянальны геній...».
У другой палове 80 пачатку 90х гг. XIX ст. галоўнае месца ў народніцкім руху заняла ліберальная яго плынь, праграма якой мела рэфармісцкі характар і была разлічана на паляпшэнне становішча дробных вытворцаў пры захаванні асноў дзяржаўнага і грамадскага ладу. У той жа час сярод сацыялістаў народніцкага кірунку ў канцы 1880х гг. вылучыліся дзве плыні: сацыяльнарэвалюцыйная (былыя нарадавольцы Я. Хургін, А. БончАсмалоўскі, Я. Гальперын) і сацыялдэмакратычная (I. Гурвіч, В. Сяліцкі, С. Трусевіч). Аднак гэта размежаванне на тым этапе не прывяло да выпрацоўкі новых праграм ці стварэння арганізацый.
РАБОЧЫ РУХ.
РАСПАЎСЮДЖВАННЕ МАРКСІЗМУ
Першыя выступленні наёмных работнікаў у Беларусі адбыліся на будаўніцтве чыгунак у 60я гг. XIX ст. Некалькі пазней, на мяжы 7080х гг. XIX ст., рабочыя Беларусі пачалі выкарыстоўваць новую, па сутнасці пралетарскую, форму барацьбы — забастоўкі, арганізаваныя зноў жа найперш чыгуначнікамі. Цяжкое становішча рабочых, працяглы працоўны дзень, нізкая заработная плата, высокія і нерэгламентаваныя штрафы, адсутнасць страхавога і пенсійнага забеспячэння штурхалі рабочых на барацьбу для паляпшэння свайго становішча. Практычна ўсе выступленні рабочых на пачатковым этапе свайго развіцця насілі абарончы характар і былі выкліканы эканамічнымі прычынамі. У 18851894 гг. на тэрыторыі Беларусі адбыліся 22 стачкі і 2 хваляванні рабочых, большасць якіх складалі акты пратэсту чыгуначнікаў. Мінскія рамесныя рабочыя ў гэты час стварылі першую ў краі стачачную касу, сродкі якой выкарысталі на падтрымку забастоўкі. Пашырэнне такіх кас стала зародкам з’яўлення прафесійных саюзаў. 3 сярэдзіны 1890х гг. рабочыя Беларусі пачалі праводзіць маёўкі, святкаваць 1 мая як дзень міжнароднай салідарнасці працоўных. Першымі гэту акцыю правялі пралетарыі Мінска.
Да часу першых забастовак рабочых Беларусі адносіцца стварэнне прапагандысцкіх гурткоў, якія спрабавалі агітаваць. Сярод наём
114
ных работнікаў пашыраліся ідэі народніцкага сацыялізму, але ўжо ў 70я гг. XIX ст. народнікі пачалі распаўсюджваць і папулярызаваць ідэі марксізму. Шмат для пашырэння марксізму ў Беларусі зрабілі польская партыя «Пралетарыят» і расійская група «Вызваленне працы», якія падтрымлівалі сувязь з сацыялістычнымі гурткамі на тэрыторыі Беларусі. Прапаганду марксізму ў Мінску праводзілі ў 18841885 гг. студэнт Дэрпцкага ўніверсітэта Э. Абрамовіч, былы чорнаперадзелец I. Гурвіч. Да ліку першых марксістаў у Беларусі належалі В. Сяліцкі, С. Трусевіч, Я. Спонці. Першапачаткова прапаганда марксізму ў рабочых гуртках ніяк не паўплывала на свядомасць мясцовых наёмных работнікаў, іх барацьба за паляпшэнне свайго становішча знаходзілася паза межамі ўздзеяння сацыялдэмакратаў. Аднак паступова элементы арганізаванасці былі ўнесены ў рух рабочых.
3 першых дзён існавання актыўную працу на тэрыторыі Беларусі праводзіла Польская сацыялістычная партыя (ППС), якая арганізацыйна аформілася ў 1893 г. У адрозненне ад еўрапейскіх сацыялдэмакратычных партый ППС галоўнае месца ў сваёй дзейнасці адводзіла нацыянальнаму пытанню і дзеля дасягнення незалежнасці Польшчы гатова была ісці на крайнія метады барацьбы.
Да канца XIX ст. актывізуецца дзейнасць сацыялдэмакратычных гурткоў у Ашмянах, Брэсце. Віцебску, Мінску, Смаргоні і інш. Уздым рабочага руху садзейнічаў узмацненню кантактаў марксісцкіх груп розных гарадоў і ўзнікненню рэгіянальных рабочых арганізацый. У красавіку 1896 г. адбыўся з’езд сацыялдэмакратаў Вільні, Мінска, Смаргоні і інш., які абвясціў стварэнне Літоўскай сацыялдэмакратычнай партыі (ЛСДП), вызначыў яе праграму і тактыку. Разумеючы назву «Літва» ў гістарычным сэнсе і адносячы яе да Віленскай, Мінскай і Гродзенскай губерняў, партыя ў сваіх праграмных дакументах выказалася за стварэнне самастойнай дэмакратычнай рэспублікі. У рэзалюцыях з’езда канстатавалася поўнае супадзенне палітычных інтарэсаў пралетарыяту Польшчы, Літвы, Беларусі і Украіны, але не ставілася пытанне аб узаемадзеянні з расійскім пралетарыятам. Супраць такіх установак ЛСДП выступіў адзін з яе арганізатараў С. Трусевіч, расцаніўшы іх як сепаратысцкія. У маі 1896 г. у Вільні па яго ініцыятыве прайшоў з’езд прадстаўнікоў Віленскай, Мінскай і Смаргонскай рабочых арганізацый і абвясціў стварэнне Рабочага саюза Літвы, які прыняў праграму партыі. Яе лідэрам стаў С. Трусевіч. Рабочы саюз Літвы, у адрозненне ад ППС і Літоўскай сацыялдэмакратычнай партыі, лічыў нацыянальнае пытанне непрынцыповым, а гэта не
115
садзейнічала ператварэнню яго ў масавую партыю. У 1900 г. Рабочы саюз Літвы аб’яднаўся з Сацыялдэмакратыяй Каралеўства Польскага і ўтварыў Сацыялдэмакратыю Каралеўства Польскага і Літвы.
Адной з асноў аб’яднання яўрэйскага нацыянальнага руху стаў марксізм, які трактаваўся ў адпаведнасці з традыцыйнымі ўяўленнямі аб асобай місіі яўрэйскага народа. Была вылучана ідэя аб спецыфіцы яўрэйскага пралетарыяту, крайне бяспраўнага, і ў гэтай сувязі створаны Усеагульны яўрэйскі рабочы саюз у Літве, Польшчы і Расіі (Бунд), які ўзнік у верасні 1897 г. на з’ездзе ў Вільні і стаў самай буйной сацыялдэмакратычнай арганізацыяй Расіі. У канцы XIX ст. на тэрыторыі Беларусі пашырылі сваю дзейнасць сіянісцкія арганізацыі, яўрэйскія прафсаюзы, асветніцкія арганізацыі.
Ha I з’ездзе ў Мінску ў сакавіку 1898 г. было абвешчана стварэнне Расійскай сацыялдэмакратычнай рабочай партыі (РСДРП). На з’ездзе былі прадстаўлены Пецярбургскі, Маскоўскі, Кіеўскі, Екацярынаслаўскі саюзы барацьбы за вызваленне рабочага класа, кіеўская «Рабочая газета» і Бунд. Пры вырашэнні мясцовых пытанняў кожная з прадстаўленых арганізацый захавала сваю аўтаномію. Дэлегаты выбралі ЦК партыі, у агульных рысах сфарміравалі яе задачы. У выніку арыштаў у сакавіку і ліпені 1898 г. РСДРП і Бунд страцілі свае цэнтральныя органы. Бунд у 1899 г. правёў свой II з’езд, дзе ўдалося аднавіць дзейнасць кіраўніцтва. РСДРП у той час уступіла ў паласу ідэйнаарганізацыйнага крызісу, які завяршыўся правядзеннем II з’езда партыі ў 1903 г. Сацыялістычная ідэалогія стала таксама асновай узнікнення і арганізацыйнага афармлення беларускага нацыянальнага руху.
КНІГІ ОНЛАЙН
