КНІГІ ОНЛАЙН

Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.

Аляксандр Каханоўскі

Выдавец: Выдавецтва БДУ

Памер: 151с.

Мінск 2012

66.85 МБ

БЕЛАРУСКІ НАЦЫЯНАЛЬНАКУЛЬТУРНЫ РУХ
Паводле аднаго вобразнага параўнання, паміж спрэчкамі расійскіх і польскіх шавіністаў за ідэалагічнакультурнае і эканамічнае панаванне на тэрыторыі краю ўзрастаў беларускі нацыянальнакультурны рух. Гэтыя спрэчкі абудзілі ў пачынальнікаў беларускай нацыянальнай ідэалогіі пытанне: а хто такія беларусы?
У 1817 г. з’явілася першая навуковая публікацыя, прысвечаная беларускай народнай культуры. У 1822 г. К. Калайдовіч надрукаваў у «Трудах обіцества любнтелей росснйской словесностн» артыкул «0 белорусском наречнн», дзе, параўноўваючы беларускую мову з рускай, адзначаў яе асобнасць. Вядомы чэшскі славіст П. Шафарык у 1842 г. выдаў даследаванне «Славянскі нарадапіс», дзе ўпершыню пазначыў тэрыторыю пашырэння беларускай мовы. У сваёй кнізе «Путешествне по Полесью н Белорусскому краю» П. Шпілеўскі акрэсліў ідэю аб чысціні беларускай мовы, яе блізкасці да старажытнай славянскай, пазбаўленасці іншамоўных уплываў.
Па ініцыятыве кіраўніцтва Віленскай навучальнай акругі ў 1863 г. была выдадзена кніга «Рассказы на белорусском наречнн», якая
139
прызначалася для выкарыстання ў вучэбным працэсе ў народных вучылішчах. Яна была напісана на беларускай мове і ўяўляла адзіную спробу выкарыстання ўрадавымі органамі мовы ў школе. У кнізе прысутнічала найбольш грунтоўная для XIX ст. канцэпцыя гісторыі беларусаў як асобнага народа, абгрунтаванне таго, што беларус незалежна ад канфесійнай прыналежнасці з’яўляецца беларусам, яго адметнасці ад паляка. Напярэдадні паўстання 1863 г. урадавымі органамі распрацоўваліся праекты выкарыстання беларускай мовы ў школе ў мэтах адлучэння беларусаў ад ідэі польскасці.
Беларусаў у XIX  пачатку XX ст. можна ў пэўнай меры аднесці да ліку маладых нацый, якія мелі няпоўную сацыяльную структуру, дзе звычайна адсўтнічалі ўласныя эліты, а нярэдка і сярэднія гарадскія слаі. «Маладыя» нацыі ў мінулым ці ніколі не сфарміроўвалі ўласныя палітычная структуры, ці іх традыцыі сярэдневяковай дзяржаўнасці былі разбураны напачатку новага часу. Акрамя беларусаў, у Расійскай імперыі да гэтай катэгорыі этнічных груп адносіліся ўкраінцы, літоўцы, эстонцы, латышы і інш. У сапраўднасці нельга вылучыць ідэальны тып «старой » ці «маладой» нацыі, ёсць мноства змешаных і пераходных формаў, з захаваннем рэшткаў уласных эліт і высокаразвітых культур.
Беларусы выйшлі на першую фазу сваёй нацыянальнай эмансіпацыі ў пачатку XIX ст., поруч з украінцамі і літоўцамі і апярэдзілі напачатку фінаў, эстонцаў і латышоў. У пачатку XIX ст. інтэлектуальнае жыццё Беларусі развівалася пераважна пад уплывам польскай культуры. Цэнтрам яго, як і ў Літве, выступаў Віленскі ўніверсітэт. У асяроддзі выкладчыкаў і студэнтаў у 1810я  пачатку 20х гг. пачалі з’яўляцца парасткі ідэй будучага беларускага нацыянальнага адраджэння. Прафесары Віленскага ўніверсітэта М. Баброўскі, I. Даніловіч паклалі пачатак збірання і вывучэння помнікаў беларускага пісьменства XVIXVII стст. Для іх і блізкіх да іх па светапогляду віленскіх інтэлігентаў зразумелымі і папулярнымі былі ідэі аднаўлення Вялікага Княства Літоўскага і дзяржаўнасці беларускай мовы. Яны садзейнічалі абуджэнню цікавасці да гісторыі, культуры, вуснай народнай творчасці беларусаўстудэнтаў  сяброў таварыстваў філаматаў і філарэтаў, перш за ўсё Я. Чачота, Т. Зана і інш. Беларуская інтэлігенцыя таго часу фарміравалася пераважна з выхадцаў духавенства і збяднелай шляхты.
10 снежня 1831 г. у Парыжы было створана Таварыства літоўскае і рускіх зямель, у склад якога ўваходзілі А. Міцкевіч, I. Дамейка. Мэтай таварыства было вывучэнне мінуўшчыны і гаспадаркі
140
Беларусі, Літвы і Валыні, дэманстрацыя сусветнай супольнасці, што насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага застаецца «адным з народаў Еўропы...». У сярэдзіне XIX ст. адчувальным становіцца ўплыў беларускай ліберальнай думкі, прадстаўленай гурткамі А. Кіркора ў Вільні, В. ДунінаМарцінкевіча ў Мінску, А. ВярыгіДарэўскага ў Віцебску. Асобныя творы на беларускай мове ў гэты час стварылі Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, А. Рыпінскі, У. Сыракомля. Смак беларускай мовы даў адчуць сваім чытачам В. ДунінМарцінкевіч. Творчасць і погляды гэтага кола інтэлігенцыі не заўсёды мелі акрэслены нацыянальны змест, але аб’ектыўна садзейнічалі развіццю нацыянальнай культуры і свядомасці.
Сярод дэмакратычнай інтэлігенцыі ў 60я гг. XIX ст. сфарміравалася адносна невялікая група, для якой абсалютна зразумелым было ўяўленне, што Беларусь мае ўсе ўмовы для самастойнага развіцця. Лідарам гэтай групы быў К. Каліноўскі, які ўскосна выказаў ідэю аб самастойнасці БеларускаЛітоўскай рэспублікі. Першыя спробы нацыянальнай агітацыі былі вельмі эфемернымі і кароткачасовымі. Станаўленне беларускай інтэлігенцыі было цесна звязана з узнікненнем і развіццём нацыянальнага руху. Вялікае значэнне для абуджэння нацыянальнай самасвядомасці мела дзейнасць шматлікіх збіральнікаў і даследчыкаў фальклору, лінгвістаў, гісторыкаў, этнографаў. У другой палове XIX  пачатку XX ст. з’явіліся грунтоўныя працы I. Насовіча, М. Нікіфароўскага, Е. Раманава. Я. Карскага, М. ДоўнарЗапольскага і інш., з выдання якіх пачынаецца развіццё навуковага беларусазнаўства. Нацыянальная агітацыя, звязаная з пашырэннем нацыянальнай свядомасці ў больш шырокія слаі насельніцтва, пачалася ў 80я гг. XIX ст., найперш з дзейнасці народніцкай сацыяльнарэвалюцыйнай арганізацыі «Гоман» і выдання аднайменнага гектаграфічнага часопіса (1884), беларускіх студэнцкіх арганізацый у Пецярбургу, Маскве. У публікацыях на старонках «Гомона» («Лісты аб Беларусі», «Пасланне да землякоўбеларусаў«) дадзена тэарэтычнае абгрунтаванне самастойнасці, асобнасці беларускага этнасу, асэнсаванне складанасці яго гістарычнага шляху і нацыянальнай кансалідацыі. Гоманаўцы сцвярджалі самастойныя задачы беларускага нацыянальнага руху і ідэю свабоднага федэратыўнага пагаднення Беларусі з іншымі народамі дэмакратызаванай Расіі, а таксама вылучылі задачы перад інтэлігенцыяй па пашырэнні нацыянальнай самасвядомасці. Дачыненне да выдання «Гомона» мелі студэнтыўраджэнцы Беларусі А. Марчанка, X. Ратнер і інш.
141
Фундаментам ідэалогіі беларускага вызваленчага руху стала публіцыстыка Ф. Багушэвіча. У прадмове да зборніка « Дудка беларуская» і ў іншых творах ён даў гісторыкафіласофскае і мастацкае асэнсаванне лёсу беларускага народа, падкрэсліў пераемнасць багатых дзяржаўнапалітычных традыцый Вялікага Княства Літоўскага з сучаснымі задачамі сацыяльнага і палітычнага вызвалення і культурнага адраджэння беларускага народа.
На пачатку 90х гг. XIX ст. у Маскве і Пецярбургу дзейнічалі арганізацыі беларускага студэнцтва пад кіраўніцтвам А. Гурыновіча, М. Абрамовіча і інш. Вялікую ролю адыграла літаратурнаграмадская дзейнасць К. Каганца, А. Абуховіча і інш., краязнаўчазбіральніцкая праца Б. ЭпімахШыпілы і г. д. Існавалі Гурток моладзі польскалітоўскай, беларускай і маларускай, Гурток беларускай народнай прасветы і культуры. Былі спробы выпуску нелегальнай газеты «Свабода», заснавання Рэвалюцыйнай партыі Белай Русі. У 19021903 гг. на аснове гурткоў В. Іваноўскага, братоў A. і I. Луцкевічаў адбылася палітычная самаарганізацыя беларускага нацыянальнавызваленчага руху. Была створана Беларуская рэвалюцыйная грамада, якая некалькі пазней стала называцца Беларускай сацыялістычнай грамадой.
Глыбокія якасныя змены адбыліся ў нацыянальным руху ў час рэвалюцыі 19051907 гг. Са з’яўленнем беларускамоўнага легальнага друку («Наша доля», «Наша ніва», пазней «Беларус», «Лучынка» і інш.), пашырэннем прафесійных, грамадскакультурных аб’яднанняў і гурткоў (Беларускі настаўніцкі саюз, Гродзенскі гурток беларускай моладзі, Беларускі музычнадраматычны гурток і г. д.), заснаваннем выдавецкіх суполак, нацыянальных тэатральных калектываў узраслі новыя формы і кірункі нацыянальнакультурнага руху. Пад уплывам «Нашай нівы», рэдакцыя якой пасля паражэння рэвалюцыі 19051907 гг. стала арганізацыйным цэнтрам нацыянальнага руху, зарадзіўся беларускі нацыянальнарэлігійны рух.
У 1913 г. у Віцебскім аддзяленні Маскоўскага археалагічнага інстытута А. Сапуноў пачаў чытаць курс лекцый па гісторыі Беларусі. В. Ластоўскі ў 1910 г. выдаў першы абагульняючы нарыс «Кароткая гісторыя Беларусі», дзе даў канцэптуальнае выяўленне нацыянальнай гісторыі. У пачатку XX ст. навуковае абгрунтаванне этнічнай свядомасці знайшло ў фундаментальнай працы Я. Карскага «Беларусы» (19031922. Т. 1—3), даследаваннях М. ДоўнарЗапольскага і інш.
Асэнсаванне агульнага гістарычнага мінулага, звязанага з Вялікім Княствам Літоўскім, спрыяла пашырэнню сярод часткі бе
142
ларускай нацыянальнай інтэлігенцыі, асабліва ў час Першай сусветнай вайны, ідэі стварэння беларускалітоўскай дзяржаўнасці. Акрамя таго, беларускі нацыянальны рух, таксама як і ўкраінскі, літоўскі, пад уплывам польскага, яўрэйскага, расійскага сацыялістычных рухаў спрабаваў у мэтах перацягнення на свой бок сялянства аб’яднаць нацыянальныя і аграрнарэвалюцыйныя задачы. Агульнарасійскія рэвалюцыйныя партыі нярэдка выступалі ў якасці паспяховых канкурэнтаў нацыянальных арганізацый, схіляючы да сябе многіх маладых прадстаўнікоў інтэлектуальных асяродкаў.
Беларускі нацыянальны рух набыў больш масавы характар у час Першай сусветнай вайны. Сацыяльныя ўзрушэнні аказалі значны ўплыў на працэсы этнічнай кансалідацыі. Шматлікія бежанцкія арганізацыі адыгралі вялікую ролю ў абуджэнні нацыянальнай свядомасці. Цікавасць да беларускага руху актывізавалася сярод землеўласнікаў, вышэйшых чыноўнікаў, афіцэраў, кіраўніцтва праваслаўнай і каталіцкай цэркваў у Беларусі. Узрос нацыянальны рух і на акупіраванай тэрыторыі Беларусі. У Вільні быў створаны Беларускі народны камітэт, адкрыты беларускія школы, настаўніцкая семінарыя ў Свіслачы і г. д.
Пасля рэвалюцыйных падзей 1917 г. паўстала надзённае пытанне аб утварэнні беларускай дзяржаўнасці. Гэта знайшло падтрымку значнай часткі беларускага насельніцтва і шляхі рэалізацыі ў абвяшчэнні спачатку Беларускай народнай рэспублікі, а затым у больш пэўным утварэнні БССР. Дарэчы, палітыка «беларусізацыі» 20х гг. XX ст., якая рэалізоўвалася кіраўніцтвам Савецкай Беларусі, непараўнальна паскорыла этнакультурныя працэсы і сцвердзіла пытанне аб існаванні беларускай нацыі як бясспрэчнае і незваротнае.