КНІГІ ОНЛАЙН

Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.

Аляксандр Каханоўскі

Выдавец: Выдавецтва БДУ

Памер: 151с.

Мінск 2012

66.85 МБ

125
актыўнасць усіх даследчыкаў беларускіх старажытнасцяў выклікала падрыхтоўка і правядзенне IX Археалагічнага з’езда ў Вільні ў 1893 г. Вялікую ролю ў вывучэнні мовы, фальклору, матэрыяльнай культуры Беларусі адыграла ПаўночнаЗаходняе аддзяленне Рускага геаграфічнага таварыства. Яно працавала нядоўга  з 1867 па 1875 г.  і было створана з афіцыйнымі мэтамі абгрунтавання поглядаў на Беларусь як неад’емную частку Расійскай імперыі, аднак згуртавала мясцовыя даследчыцкія сілы і заклала трывалы падмурак навуковага беларусазнаўства. Значную ролю ў гэтым кірунку адыграла дзейнасць Аддзялення рускай мовы і славеснасці Расійскай акадэміі навук, а таксама Таварыства аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі пры Маскоўскім універсітэце, Вольнага эканамічнага таварыства і інш. Намаганнямі перш за ўсё даследчыкаўэнтузіястаў апублікавана вялікая колькасць гістарычных крыніц, у тым ліку «Акты, относяіцнеся к нсторнн Южной н Западной Росснн», «Акты, нздаваемые Внленской археографнческой комнссней» і інш.
У 6080я гг. XIX ст. прадоўжыў сваю шматгранную навуковую і грамадскую дзейнасць А. Кіркор. На старонках выдання «Жнвопнсная Россня» ў 1882 г. даследчык апублікаваў працы « Літоўскае Палессе» і «Беларускае Палессе» пра гісторыю і прыроду Беларусі, матэрыяльную і духоўную культуру беларускага народа. А. Кіркор напісаў нарыс развіцця беларускай літаратуры ў межах даследавання «Пра літаратуру братніх славянскіх народаў», некаторы час выдаваў газету «Внленскнй вестннк», затым з’яўляўся адным са стваральнікаў газеты «Новое время» ў Пецярбургу.
У 6070я гг. XIX ст. у навуковае жыццё Беларусі прыйшлі такія вучоныя, як М. Кусцінскі, П. Шэйн, А. Семянтоўскі, I. Насовіч, Я. Завіша, Ю. Крачкоўскі, некалькі пазней  М. Нікіфароўскі, Е. Раманаў, М. ДоўнарЗапольскі, М. Янчук, А. Сапуноў і інш. Па даручэнні Рускага геаграфічнага таварыства I. Насовіч на аснове збору актаў і грамат Заходняй Русі XIVXVIII стст. падрыхтаваў гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вучоны шмат папрацаваў пры падрыхтоўцы «Слоўніка беларускай гаворкі», выдадзенага ў 1870 г. Аб’ектыўным даследчыкам матэрыяльнай культуры беларускага народа праявіў сябе Ю. Крачкоўскі. Ён напісаў кнігі «Нарыс быту заходнярускага селяніна», «Быт заходнярускага селяніна», на старонках якіх змешчанашмат рэдкіх назіранняў. Надзвычай апантана займаўся краязнаўствам магілёўскі губернатар А. Дамбавецкі. Ён стаў ініцыятарам і рэдактарам выдання трохтомнай калектыўнай працы «Вопыт апісання Магілёўскай губерні...». Тут упершыню
126
на прыкладзе аднаго рэгіёна змешчана цэлая галерэя гісторыкагеаграфічнага, этнаграфічнага і культуралагічнага матэрыялу.
Адну з першых праграм збірання помнікаў народнай творчасці стварыў П. Шэйн. 3 дапамогай шматлікіх карэспандэнтаў даследчык сабраў і выдаў вялікую колькасць фальклорнаэтнаграфічных матэрыялаў. Ён жа апублікаваў кнігі «Беларускія народныя песні», «Матэрыялы для вывучэння побыту і мовы рускага насельніцтва ПаўночнаЗаходняга краю>> і інш. Як карэспандэнт II. Шэйна пачынаў сваю навуковую дзейнасць М. Нікіфароўскі. У пачатку 1890х гг. даследчык выступіў з самастойнымі працамі, прысвечанымі Віцебскай губерні. Самай буйной з іх з’яўляецца «Нарысы простанароднага жыццябыцця ў Віцебскай Беларусі і апісанне прадметаў побыту», выдадзеная ў Віцебску ў 1895 г.
Яркі след у развіцці беларускай навукі пакінуў Е. Раманаў. Ён падрыхтаваў пятнаццацітомнае выданне «Беларускі зборнік», з іх даследчык паспеў выдаць толькі дзевяць, астатнія часткова страчаны. Вучоны арганізаваў выпуск трох тамоў « Магілёўскай даўніны », а таксама «Матэрыялаў па этнаграфіі Гродзенскай губерні», «Матэрыялаў па гістарычнай тапаграфіі Віцебскай губерні. Веліжскі павет» і інш.
Вучонымэнцыклапедыстам па праву лічыцца А. Сапуноў, які падрыхтаваў працы «Рака Заходняя Дзвіна», «Матэрыялы па гісторыі і геаграфіі Дзісенскага і Вялейскага паветаў Віленскай губерні», «Віцебская даўніна» і інш. Значны ўклад у вывучэнне беларускіх старажытнасцяў унеслі таксама У. Завітневіч, Г. Татур, В. Шукевіч, А. Снітко, Н. Авянарыус і інш.
Беларускія даследчыкі зрабілі шмат для развіцця і папулярызацыі прыродазнаўчых навук. 3за адсутнасці вышэйшых навучальных устаноў, афіцыйных даследчыцкіх цэнтраў прыродазнаўчая думка была засяроджана ў прыватных лабараторыях, фізічных кабінетах класічных гімназій і рэальных вучылішчаў. Значную ролю ў пашырэнні навуковых ведаў на тэрыторыі Беларусі адыграла заснаванне ў студзені 1898 г. Віленскага аддзялення Рускага тэхнічнага таварыства (РТТ). Вядучыя пазіцыі ў яго дзейнасці займалі інжынерычыгуначнікі, перш за ўсё такія вядомыя вынаходнікі, як К. Андэрс, С. Бачманаў. Цесную сувязь с таварыствам падтрымліваў Саюз папяровых фабрыкантаў у Расіі, які заснаваў дырэктар Добрушскай папяровай фабрыкі А. Стульгінскі. Па ініцыятыве Саюза пры РТТ была заснавана станцыя па выпрабаванні і даследаванні якасці паперы. А. Стульгінскі быў вядомы інжынер, вынаходнік, арганізатар вытворчасці і грамадскі дзеяч. Па яго ініцыятыве ўпершыню ў Расійскай імперыі на Добрушскай папяровай фабрыцы быў уведзены
127
8гадзінны рабочы дзень. А. Стульгінскі таксама стаў пачынальнікам пабудовы ў Добрушы першай на тэрыторыі Беларусі электрастанцыі, якая пачала сваю дзейнасць у 1889 г.
Шырокую вядомасць і прызнанне ў навуковай грамадскасці Еўропы ў канцы XIX ст. атрымалі працы ўраджэнца Беларусі Я. НаркевічаЁдкі. Вучоны доўгі час праводзіў эксперыменты ў сваім радавым маёнтку Наднёман. Ён вывучаў уплыў электрычнасці на расліны, праводзіў даследаванні па прыёме і перадачы электрычных сігналаў без проваду, прапанаваў метад кантролю фізічнага стану і здароўя чалавека, заснаваны на атрыманні электраграфічных адбіткаў, метад электратэрапіі паралізаваных і нервовых хворых.
Першы ў Расійскай імперыі навуковы фізікаматэматычны часопіс выдаваў К. Чаховіч, які быў членам вядучых навуковых таварыстваў, вынаходнікам канструкцый даследчых і дэманстрацыйных прылад, аўтарам прац па фізіцы электрычных і магнітных з’яў, оптыцы і спектраскапіі, метэаралогіі. Распрацоўшчыкам першага ў Расійскай імперыі вучэбнага курса практычнай механікі быў ураджэнец Рэчыцкага павета М. Ястрэмбскі. У маёнтку Нянькаў Навагрудскага павета многія гады праводзіў даследаванні па заалогіі, батаніцы У. Дыбоўскі, працы якога мелі еўрапейскую вядомасць. Таленавітым даследчыкам быў ураджэнец Гомельшчыны, заслужаны прафесар Кіеўскага ўніверсітэта В. Ермакоў. Яго імя было шырока вядома навуковай грамадскасці Еўропы дзякуючы працам і адкрыццям у галіне матэматыкі. Ён быў выдатны педагог, аўтар многіх падручнікаў, а таксама заснавальнік і выдавец першага ў Расійскай імперыі «Часопіса элементарнай матэматыкі». Вялікі ўклад у развіццё эвалюцыйнай палеанталогіі зрабіў У. Кавалеўскі, а яго брат А. Кавалеўскі стаў заснавальнікам эвалюцыйнай эмбрыялогіі. Паспяховае развіццё крыягеннай тэхнікі немагчыма было б без грунтоўных даследаванняў Ж. Урублеўскага. Яго брат Э. Урублеўскі зрабіў шмат для вывучэння хімічнага складу газаў.
РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКАЙ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ ЛІТАРАТУРЫ
Гэты працэс у другой палове XIX ст. адбываўся ў неспрыяльных умовах, калі беларускае друкаванае слова было вельмі абмежавана ў патэнцыяльных магчымасцях убачыць свет на старонках перыядычных ці асобных выданняў. Аднак у беларускай літаратуры адбываліся працэсы, звязаныя з умацаваннем дэмакратычных тэндэнцый, прынцыпаў крытычнага рэалізму. Адной з найбольш яркіх
128
постацяў гэтага перыяду з’яўляецца Ф. Багушэвіч. У свае маладыя гады пісьменнік удзельнічаў у паўстанні 1863 г., што безумоўна паўплывала на моцныя патрыятычныя матывы яго паэзіі. У пачатку 1890х гг. Ф. Багушэвіч выдаў зборнікі «Дудка беларуская», «Смык беларускі». У яго паэзіі гучалі вострасацыяльныя матывы, асэнсаванне становішча простага чалавека, прыгнечанага селяніна, а таксама матывы нацыянальнага адраджэння. Паэт верыў ва ўзнаўленне гістарычнай свядомасці народа, звяртаў увагу чытачоў на шматвяковую гісторыю беларускай дзяржаўнасці.
У развіцці літаратуры асобнае месца займае рэвалюцыйная публіцыстыка К. Каліноўскага, але яна не мела непасрэднага ўплыву на грамадскалітаратурны працэс у Беларусі, паколькі знаходзілася пад забаронай. Публіцыстыка К. Каліноўскага, змешчаная на старонках «Мужыцкай праўды», увасобленая ў «Лістах зпад шыбеніцы», не пазбаўлена літаратурнамастацкіх вартасцяў, стала адлюстраваннем пэўнай палітычнай ідэі. Тэматычна яна была звязана з падзеямі паўстання 1863 г., што было характэрна для многіх іншых аўтараў і іх літаратурных твораў.
Паслядоўнікам Ф. Багушэвіча ў паэзіі стаў А. Гурыновіч. У перыяд вучобы ў Пецярбургскім тэхналагічным інстытуце ён пэўны час узначальваў нелегальны «Гурток моладзі польскалітоўскабеларускай і маларускай». А. Гурыновіч верыў у жыццёвае прымяненне сацыялістычных ідэй, заклікаў да барацьбы з самадзяржаўем. Пісаў на беларускай, рускай, польскай мовах. Вядомы яго вершы «Дзякуй табе, браце Бурачок Мацею...», «Перш душылі паны...», «Што ты спіш, мужычок...», «Бор» і інш. А. Гурыновіч сабраў цікавы этнаграфічны матэрыял, зрабіў шмат запісаў беларускага фальклору.
Прыкметны ўклад у развіццё беларускай літаратуры ўнёс Я. Лучына (I. Неслухоўскі). Ён пісаў на беларускай, польскай, рускай мовах. Тэматычна яго творчасць была звязана пераважна з жыццём беларускай вёскі, галоўны яго герой  селянін як найбольш варты прадстаўнік бацькаўшчыны і носьбіт сапраўднай маральнасці. Я. Лучына верыў у тэхнічны прагрэс, сілу асветніцтва. Яго пяру належыць нарыс «3 крывавых дзён», які прысвечаны падзеям паўстання 1863 г. Я. Лучына займаўся збіраннем беларускага фальклору, перакладамі літаратурных твораў з польскай і рускай моў, быў добрым знаўцам айчыннай гісторыі і культуры. Беларускія вершы Я. Лучыны склалі кнігу «Вязанка», якая ўбачыла свет у Пецярбургу ў 1903 г.
129
У агульнадэмакратычным кірунку развівалася творчасць А. Абуховіча, Ф. Тапчэўскага, аднак іх літаратурная спадчына засталася невялікай. У канцы XIX ст. пачынаецца творчая дзейнасць К. Каганца, Ядвігіна Ш., якая ў поўнай меры разгарнулася ў пачатку XX ст.
ПЕРЫЯДЫЧНЫ ДРУК
У другой палове XIX ст. перыядычны друк быў прадстаўлены перш за ўсё афіцыйнымі выданнямі, такімі як «Губернскне ведомостн», «Епархнальные ведомостн». Яны даводзілі чытачам урадавую думку, палітыку, але з гадамі на іх старонках усё часцей з’яўляліся краязнаўчыя, этнаграфічныя матэрыялы, публікацыі старажытных дакументаў на беларускай мове і інш. У 1886 г. пачала выходзіць першая прыватная газета «Мннскнй лнсток», якая праіснавала да 1902 г. Гэта выданне мела ліберальны кірунак, на яго старонках друкаваліся літаратурныя творы, рэцэнзіі, агляды культурнага жыцця. Змяшчаліся тут таксама даследаванні М. ДоўнарЗапольскага, М. Янчука і інш. Газета садзейнічала яднанню мясцовай інтэлігенцыі, выступала ў якасці своеасаблівага арганізатара культурнага жыцця.