Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
ТЭАТР I МУЗЫКА
Пасля падаўлення паўстання 1863 г. былі забаронены тэатральныя пастаноўкі на польскай мове. Фактычна спыніліся сцэнічныя імпрэзы, якія наладжваліся В. ДунінымМарцінкевічам. У 6090я гг. XIX ст. пашырэнне атрымалі аматарскія тэатральныя пастаноўкі. У 1892 г. у мястэчку Радашкавічы была арганізавана спроба наладзіць спектакль на беларускай мове па п’есе Ядвігіна III. «Злодзей», але пастаноўка, якая мела дабрачынныя мэты, была забаронена ўладамі. Аматарскія тэатральныя гурткі існавалі ў Пінску, Слуцку, Полацку, Слоніме, Ашмянах і інш. Самадзейныя калектывы выкарыстоўвалі творы М. Гогаля, I. Катлярэўскага і інш. У 188090я гг. аматарскія калектывы пачалі самаарганізоўвацца ў больш буйныя аб’яднанні мастацкатворчыя гурткі і таварыствы. Гэта Мінскае музычналітаратурнае таварыства, Гродзенскае літаратурнамузычнае таварыства, Полацкі музычнадраматычны гурток аматараў і інш. Найбольш значнай і шматбаковай была дзейнасць Мінскага таварыства аматараў прыгожых мастацтваў,
130
час плённай працы якога прыпадае на пачатак XX ст. У 1890 г. у Мінску адкрыўся гарадскі тэатр. Першай пастаноўкай стаў драматычны спектакль «Сфінкс» А. Фелье ў выкананні аматараў. У тэатры выступалі оперныя, драматычныя і аперэтачныя калектывы. У гарадах Беларусі гастраліравалі рускія і ўкраінскія драматычныя трупы. Асаблівым поспехам карысталіся Маскоўскі Малы тэатр, украінскія трупы пад кіраўніцтвам М. Крапіўніцкага і М. Старыцкага.
Першая музычная школа ў Беларусі была адкрыта ў Мінску ў 1894 г. У развіцці песеннага мастацтва прыкметную ролю адыграла Мінскае вучылішча арганістаў, заснаванае ў 1871 г. Для станаўлення музычнага мастацтва значную ролю адыгралі гастролі вядомых кампазітараў і музыкантаў С. Рахманінава, Ф. Шаляпіна і інш. Расло майстэрства мясцовых музыкантаў. 3 поспехам выступаў з канцэртамі на радзіме, у Кракаве, у ФранкфурценаМайне вядомы збіральнік народных песень і танцаў, кампазітар і скрыпач М. Ельскі. Шырокае прызнанне ў Беларусі мела творчасць гродзенскага арганіста I. Глінскага. У канцы XIX ст. пачалася музычная дзейнасць беларускіх кампазітараў М. Чуркіна і В. Залатарова.
АРХІТЭКТУРА I ГОРАДАБУДАЎНІЦТВА
У другой палове XIX ст. у архітэктуры Беларусі шырокае распаўсюджванне атрымліваюць грамадзянскае дойлідства, прамысловае будаўніцтва. З’яўляюцца новыя тыпы будынкаў заводы, вакзалы, гасцініцы, бальніцы і інш. Узвядзенне культавых будынкаў, сядзібнапаркавых ансамбляў прыкметна скарачаецца. У гэты час панавала эклектыка. Рознастылёвасць у абліччы гарадоў залежала галоўным чынам ад мастацкіх густаў заказчыкаў. Эклектыка пераважала перш за ўсё ў пабудовах масавага прызначэння даходныя дамы, навучальныя ўстановы, вакзалы, банкі і інш. Большасць будынкаў, узведзеных у гэты перыяд, вызначалася лаканічнасцю дэкору, і гэтым беларуская архітэктура адрознівалася ад рускай. Элементы готыкі былі выкарыстаны пры пабудове касцёла Святога Роха ў Мінску, Халяўшчынскага касцёла ў Раўбічах. «Рускі» стыль знайшоў увасабленне ў будаўніцтве шэрагу праваслаўных храмаў (сабор Аляксандра Неўскага ў Барысаве, Ільінская царква ў Бешанковічах і інш.), а таксама ў жыллёвым і грамадзянскім дойлідстве (будынкі Віленскага вакзала, жаночай гімназіі і рэальнага вучылішча ў Мінску, гарадскога тэатра ў Магілёве, гарадской думы ў Гомелі і інш.) Прыёмы неаготыкі былі выкарыста
131
ны пры пабудове сядзіб ў Расонах, Станькаве і інш. Рацыяналізм і прагматызм запатрабаванняў часу і жыцця перыяду разгортвання мадэрнізацыйных працэсаў, станаўлення і актыўнага развіцця буржуазных адносін выявіўся ў з’яўленні на мяжы ХІХХХ стст. прынцыпова новага стылявога кірунку ў архітэктуры мадэрну. Новы стыль стаў адыходам ад пераймальніцтва і кампілятывізму папярэдняга перыяду развіцця дойлідства, звязанага з панаваннем эклектызму і гістарызму. Сацыяльнае сталенне прадпрымальніцкіх колаў выявілася таксама ў спробах самавызначэння і ў культуры, з’яўленні ў ёй пластоў, адпаведных іх ладу жыцця. На ўсталяванне мадэрна значны ўплыў аказала фарміраванне капіталістычнага рынку, запатрабаванасць эстэтыкі, адпаведнай індывідульным густам і звычкам заказчыка. Галоўным прынцыпам мадэрна стала адлюстраванне асаблівасцей сучаснасці ў нязвыклых стылявых формах. Яскравым прыкладам пабудовы ў стылі мадэрн стаў сядзібны дом у в. Чырвоны Бераг.
ВЫЯЎЛЕНЧАЕ МАСТАЦТВА
У другой палове XIX ст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі не было мастацкіх навучальных устаноў. Адпаведную адукацыю атрымлівалі ў Пецярбургу, Маскве, Варшаве і інш. Прыкметную ролю ў развіцці беларускага мастацтва адыграла Віленская рысавальная школа, заснаваная ў 1886 г. Выяўленчае мастацтва ў гэты перыяд характарызавалася нарастаннем рэалістычных тэндэнцый, якія прыйшлі на змену класіцызму і рамантызму папярэдняга часу.
У развіцці жывапісу Беларусі ў 60—90я гг. XIX ст. адным з прыярытэтных з’яўляўся гістарычны жанр. Прызнаным майстрам гістарычных палотнаў стаў К. Альхімовіч. У маладыя гады ён удзельнічаў у паўстанні 1863 г. і ў сувязі з гэтым значную частку свайго жыцця правёў паза межамі радзімы, атрымаў і ўдасканальваў мастацкую адукацыю ў Вільні, Варшаве, Мюнхене, Парыжы. У яго гістарычных кампазіцыях прысутнічаюць патрыятычныя матывы, выкліканыя асабістымі адносінамі да падзей мінулага. У сваіх работах К. Альхімовіч узнавіў многія сюжэты гісторыі Вялікага Княства Літоўскага і паўстання 1863 г. Вядомасць атрымалі яго палотны «Пахаванне Гедзіміна», «Пасля бітвы», «Хрысціянскія пакутнікі», «Наэтапе», «СмерцьГлінскагаўтурме» іінш. Працаваў К. Альхімовіч і ў бытавым жанры («Жніво», «Дажынкі» і інш.), і як графік (ілюстрацыі да твораў А. Міцкевіча, Ю. Славацкага).
132
У гістарычным жанры засведчыў сябе сын вядомага кампазітара С. Манюшкі жывапісец Я. Манюшка. Найбольш вядомая яго карціна «Шлюб Зігфрыда». Вялікую цікавасць да гістарычнай тэматыкі, асабліва старажытнасцяў Вялікага Княства Літоўскага, праяўляў Ф. Дмахоўскі. Яму належаць кампазіцыйныя партрэты беларускалітоўскіх князёў, выкананыя ў тэхніцы літаграфіі, а таксама выявы гербаў Полацка і Віцебска.
Значнае развіццё атрымаў бытавы жанр. У гэтым кірунку вылучаюццаработы Н. Сілівановіча. Выхаванец Пецярбургскай акадэміі мастацтваў, ён ніколі не парываў з радзімай. Многія яго палотны звязаны з роднай вёскай Цынцавічы, што на Маладзечаншчыне. У іх ліку «Партрэт бацькі», «Партрэт яўрэя» і інш. Н. Сілівановіч удзельнічаў у стварэнні мазаічнай кампазіцыі «Тайная вячэра» для галоўнага іканастаса Ісакіеўскага сабора ў Пецярбургу. За гэту работу яму было прысвоена званне акадэміка. Мастак шмат падарожнічаў па Беларусі, адкуль прывозіў матэрыял для сваіх бытавых кампазіцый. Па матэрыялах паездак ён напісаў карціны «Дзеці ў двары», «У школу» і інш. У бытавым жанры працаваў Д. Баркоўскі, але захаваліся толькі нешматлікія яго работы. У іх ліку акварэльны эскіз карціны «Беларуская карчма». Як партрэтыст працаваў Б. Русецкі. 3 яго творчай спадчыны найбольш вядомы «Аўтапартрэт», «Жаночы партрэт» і інш. Амаль ва ўсіх відах і жанрах выяўленчага мастацтва пакінуў след А. Ромер. Ён быў выдатым жывапісцам, графікам, скульптарам, мастацтвазнаўцам. Удзельнічаў у паўстанні 1863 г., за што быў зняволены, а пасля жыў за мяжой. У 1874 г. вярнуўся на радзіму. Найбольш поўна здольнасці А. Ромера праявіліся ў партрэтным жанры. Ён стварыў вялікую колькасць партрэтаў сучаснікаў. Сяродіх «Аўтапартрэт», «Партрэт бацькі», «Партрэт маці», «Партрэт скульптара Яцунскага» і інш.
У развіцці жывапісу Беларусі ў другой палове XIX ст. важнае месца займаў пейзажны жанр. Выдатным яго прадстаўніком быў А. Гараўскі. Ужо студэнцкія работы яго ў Пецярбургскай акадэміі мастацтваў атрымалі прызнанне і былі адзначаны медалямі. Найбольш значныя карціны мастака прысвечаны роднай Міншчыне. Сярод іх «Вечар у Мінскай губерні», «Бераг ракі Свіслач», «Ліпы», «На Бацькаўшчыне» і інш. Будучы патрыётам Беларусі, А. Гараўскі шанаваў культуру і мову народа.
Значны след у развіцці выяўленчага мастацтва Беларусі пакінуў выдатны графік, музыкант Н. Орда. У сувязі з удзелам у паўстанні 18301831 гг. ён вымушаны быў эмігрыраваць. У Парыжы Н. Орда вучыўся кампазітарскаму майстэрству ў Ф. Шапэна, стаў аўтарам
133
некалькіх паланэзаў. Яго музычныя здольнасці вельмі высока ацаніў Ф. Ліст. Але больш увагі Н. Орда надаваў выяўленчаму мастацтву. Пасля вяртання ў 1856 г. на радзіму з планшэтам і алоўкам абыйшоў амаль усю Беларусь. Пакінуў накіды і акварэльныя замалёўкі многіх гістарычных помнікаў і месцаў. Каля 40 акварэляў прысвяціў Гродну, 20 малюнкаў Мінску, шмат работ Магілёву і яго ваколіцам і г. д.
Адным з буйнейшых мастакоўграфікаў быў М. Андрыёлі. Удзельнік паўстання 1863 г., ён быў вымушаны, пазбягаючы заключэння ў турму, эмігрыраваць. Жывучы ў выгнанні, стварыў шмат графічных лістоў, у якіх адлюстраваў падзеі паўстання. У 1871 г. вярнуўся з эміграцыі, але мусіў доўгі час жыць і працаваць у Варшаве. М. Андрыёлі многія работы прысвяціў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Асаблівую цікавасць выклікаюць яго работы «Смерць Кейстута», «Сутычка ліцвінаў з крыжаносцамі», «Гусляр» і інш.
У 1890я гг. адбываецца ўздым у развіцці мастацкага жыцця ў Беларусі, ствараюцца прыватныя мастацкія школы ў Віцебску і Мінску. На гэты перыяд прыпадае пачатак творчай дзейнасці новага пакалення мастакоў — Ю. Пэна, Ф. Рушчыца, Я. Кругера, В. БялыніцкагаБірулі.
УМОВЫ ЎТВАРЭННЯ БЕААРУСКАЙ НАЦЫІ
Еўрапейскія краіны ў XIX ст. у поўнай меры закранулі працэсы этнічнай эмансіпацыі народаў, росту нацыянальных рухаў. Іх істотнай перадумовай была сацыяльная мабілізацыя грамадства ў выніку разлажэння феадальнасаслоўнай сістэмы. Беларускі этнас прайшоў складаны шлях да станаўлення нацыі сучаснага тыпу. Супярэчлівасць гэтага шляху, ваганне працэсаў развіцця этнічнай свядомасці і нацыянальнай культуры паміж заходняй і ўсходняй цывілізацыямі абцяжарвала вызначэнне інтэлігенцыяй свайго месца, гістарычных абрысаў нацыянальнай ідэі і ўвогуле самавызначэнне беларускай нацыі. Аб’ектыўна працэс яе фарміравання ў XIX пачатку XX ст. вызначаўся асаблівасцямі і характарам сацыяльнаэканамічнай мадэрнізацыі краіны, запаволенасцю працэсу мабілізацыі сацыяльнай структуры грамадства, кірункам і вынікамі палітыкі расійскага ўрада ў Беларусі, традыцыйнымі рысамі нацыянальнакультурнага развіцця, недастатковымі тэмпамі пашырэння пісьменнасці. Праз шэраг складаных этапаў у сваёй эвалюцыі этнагенез беларусаў у XIX ст., асабліва ў яго апошнія дзесяцігоддзі, і на
КНІГІ ОНЛАЙН
