Гісторыя Беларусі другой паловы XIX ст.
Аляксандр Каханоўскі
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 151с.
Мінск 2012
ЛІБЕРАЛЬНАЯ ІДЭАЛОГІЯ I РУХ У БЕЛАРУСІ
У XIX ст. на тэрыторыі Беларусі атрымліваюць пашырэнне ліберальныя ідэі. Адпаведны ідэям рух не меў значнага ўплыву на мясцовае грамадскапалітычнае жыццё і наогул ён быў у той час даволі абмежаваны і непаслядоўны. Асобныя ідэі, характэрныя для лібералізму, былі вядомы ў Беларусі ў канцы XVIII ст. (напрыклад, ідэі натуральнага права з іх сцвярджэннем свабоды індывідаў у адносінах да ўлад).
Лібералізм не мае адназначнага вызначэння, тым больш што існуе шмат яго формаў. Асноўнымі прынцыпамі, на якіх грунтуецца ліберальная тэорыя, з’яўляюцца: сцвярджэнне свабод індывідаў у адносінах да ўлад, бяспека, права на ўласнасць. Лібералізм сістэма пераважна індывідуалістычная, якая дае чалавечай асобе і яе пра
116
вам перавагу перад усім астатнім. Адпаведна ліберальнай тэорыі, чалавек, асоба стаіць на першым месцы, а каштоўнасць грамадскіх груп ці ўстаноў вымяраецца выключна тым, у якой меры яны абараняюць правы і інтарэсы чалавека і спрыяюць рэалізацыі мэт асобных суб’ектаў.
На фарміраванне ліберальнай ідэалогіі ў Беларусі ў канцы XVIII першай палове XIX ст. аказваў уздзеянне перш за ўсе Захад і пераважна праз Польшчу; у другой палове XIX ст. значным стаў уплыў расійскага лібералізму. Па аналогіі з Расіяй у Беларусі асноўным носьбітам лібералізму была больш заможная шляхта, дваранства. Слабасць буржуазіі, нацыянальнапалітычны радыкалізм дробнай шляхты, палітычная інертнасць землеўласнікаў і большасці інтэлігенцыі, нешматлікасць і нацыянальная раз’яднанасць «сярэдніх» слаёў грамадства сталі прычынамі слабасці сацыяльнай базы лібералізму і адпаведна самога руху. Галоўным чынам праяўляўся эканамічны лібералізм, палітычныя ідэі дапаўнялі яго не вельмі выразна і пераважна ў час грамадскапалітычных зрухаў (напрыклад, у час паўстання 1863 г.) Ліберальная ідэалогія і рух Беларусі ў 6090я гг. XIX ст. мелі і пэўную нацыянальную афарбоўку: у яго асяроддзі можна вылучыць польскую, расійскую, яўрэйскую і ўласна беларускую плынь, якая выйшла на шлях самавызначэння.
У сярэдзіне XIX ст. сфарміраваліся інтэлектуальныя асяродкі А. Кіркора ў Вільні, В. ДунінаМарцінкевіча ў Мінску, А. ВярыгіДарэўскага ў Віцебску. Беларуская інтэлігенцыя, якая гуртавалася вакол іх, па грамадскапалітычных поглядах знаходзілася пераважна на ліберальных пазіцыях. Па нацыянальнакультурнай праграме прадстаўнікі названых асяродкаў з’яўляліся прыхільнікамі «краёвага», беларускага па сваёй сутнасці, патрыятызму. Адзін з найбольш яркіх прадстаўнікоў беларускага лібералізму А. Кіркор зведаў нападкі як з боку прадстаўнікоў польскага грамадскага руху, так і расійскага. Першыя абвінавачвалі яго ў здрадзе польскім нацыянальным інтарэсам, другія бачылі ў ім замаскіраванага ворага Расіі, які служыць польскім экстрэмістам. Адсюль бачна, у якіх умовах адбывалася нараджэнне беларускай плыні лібералізму.
У гэты ж час зараджаецца «заходнерусізм», які на самым пачатку свайго фарміравання як ідэалагічнай плыні меў пэўную ліберальную афарбоўку, што было звязана са спробай з боку рускамоўнага грамадскакультурнага асяродку даказаць няпольскасць беларусаў і тым самым аб’ектыўна садзейнічаць актывізацыі вырашэння пытання аб іх этнічным самавызначэнні. Асноўныя прынцыпы ідэалогіі «заходнерусізму» былі распрацаваны ў сярэдзіне XIX ст. I. Сямаш
117
кам, М. Каяловічам, а таксама знайшлі адлюстраванне на старонках часопіса «Вестннк Западной Росснн», які выдаваўся ў 6070я гг. XIX ст. К. Гаворскім. Зыходным пастулатам «заходнерусізму» было сцвярджэнне, што беларусы з’яўляюцца не самастойным этнасам, a заходнім адгалінаваннем рускага народа. Сярод прыхільнікаў гэтай ідэалогіі вылучыліся дзве плыні: больш памяркоўная, ліберальная (М. Каяловіч, А. Пшчолка), і кансерватыўная (К. Гаворскі). Прадстаўнікі першай прызнавалі рэальнасць існавання адметных этнакультурных рыс Беларусі, адзначалі самакаштоўнасць беларускай культуры, магчымасць яе вывучэння для ўзбагачэння агульнарускай, але лічылі справу фарміравання нацыянальнай супольнасці як палітычна шкодную. Наогул прадстаўнікі ліберальнай плыні «заходнерусізму» ўнеслі значны ўклад у вывучэнне гісторыі і культуры Беларусі, развіццё яе статыстыкі, вывучэнне гаспадарчага жыцця; уносілі прапановы па рэарганізацыі сельскай гаспадаркі, прамысловасці, сістэмы падаткаабкладання. Нярэдка яны свядома імкнуліся сваёй дзейнасцю палепшыць дабрабыт насельніцтва, супрацьстаяць пашырэнню папулярных у той час сярод моладзі сацыялістычных ідэй. Сярод іх сустракаюцца імёны вядомых даследчыкаў Я. Карскага, М. Нікіфароўскага і інш. Прыхільнікі кансерватыўнай плыні лічылі этнічныя асаблівасці беларусаў лакальнадыялектнымі і вынікам польскакаталіцкай экспансіі, вартымі знішчэння для аднаўлення «рускага» характару краю.
Правядзенне буржуазных рэформаў паслужыла штуршком для з’яўлення шэрагу праектаў і меркаванняў, у аснове якіх можна ўгледзець ліберальныя ідэі. Распаўсюджванне апошніх у беларускіх губернях у паслярэформенны перыяд было звязана не толькі з палітычным курсам самадзяржаўя, з няўвагай да думкі дваранства, але і з нацыянальным пытаннем, абмежаваннямі ў некаторых саслоўных правах мясцовага спаланізаванага дваранства, маёмасных і грамадзянскіх правах каталікоў, яўрэяў і інш.
У перыяд падрыхтоўкі адмены прыгоннага права большасць землеўладальнікаў Беларусі выказалася з кансерватыўных пазіцый за вызваленне сялян без зямлі з захаваннем іх абавязковай працы на памешчыкаў. Меншасць падзяляла ліберальную пазіцыю ў сялянскім пытанні. За перадачу сялянам зямлі ва ўласнасць за выкуп і пераўтварэнне сялянскіх гаспадарак у самастойныя выказваліся памешчык Магілёўскай губерні А. Мянжынскі, магілёўскі губернатар С. Галынскі. Апошні абгрунтоўваў неабходнасць перадачы сялянам зямельных надзелаў у памерах, якія б забяспечвалі іх жыццёвую патрэбу, з правядзеннем адначасовага іх поўнага вы
118
купу. За ўтварэнне групы вольных арандатараў выступаў буйны землеўласнік В. Радзівіл; гродзенскія памешчыкі К. Аржэшка, А. Глязэр лічылі неабходным стварыць і ўмацоўваць слой заможных сялян. Ліберальных пазіцый у аграрным пытанні прытрымліваліся П. Баброўскі, М. Дубенскі, I. Зяленскі, А. Семянтоўскі. Але яны ўздымалі больш шырокае кола эканамічных праблем паслярэформеннага развіцця Беларусі.
Грамадскія арганізацыі, якія пачалі актыўна стварацца ў 187090я гг., сталі асноўнай сферай дзейнасці лібералаў. Ва ўмовах жорсткай цэнзуры, адсутнасці на тэрыторыі Беларусі незалежнай прэсы, вышэйшай школы і навуковых устаноў, невялікай колькасці перыядычных выданняў гэтыя арганізацыі сваёй працай аб’ектыўна садзейнічалі пашырэнню новых, прагрэсіўных ідэй, стымулявалі самаарганізацыю грамадскіх сіл. У апошняй трэці XIX ст. на тэрыторыі Беларусі ўзнікла вялікая колькасць дабрачынных арганізацый, праваслаўных брацтваў, таварыстваў цвярозасці і інш. Акрамя таго, у 187090я гг. было створана 19 таварыстваў сельскай гаспадаркі, 5 медыцынскіх, 11 культурнаасветніцкіх, 8 спартыўных аб’яднанняў і інш. Узнікаюць таксама крэдытныя, спажывецкія і вытворчыя кааператывы, якія к канцу стагоддзя ўсё больш разглядаліся мясцовай грамадскасцю як сродак змагання з пралетарызацыяй горада і вёскі. К канцу XIX ст. былі створаны касы і таварыствы ўзаемнай дапамогі рамеснікаў і рабочых у Мінску, Ашмянах, Смаргоні і інш.
Асяродкамі эканамічнага лібералізму ў Беларусі ў значнай ступені былі сельскагаспадарчыя таварыствы. Першымі і найбольш буйнымі з іх сталі заснаваныя ў 1876 г. Мінскае і Віцебскае. Яны аб’ядноўвалі мясцовых землеўладальнікаў, аграномаў, інжынераў і інш. На пасяджэннях таварыстваў абмяркоўваліся розныя эканамічныя пытанні і ствараліся практычныя праекты па развіцці гаспадаркі. Магілёўскі губернатар А. Дамбавецкі, падзяляючы пазіцыі неабходнасці рэфармавання сельскай гаспадаркі, у сваіх апублікаваных працах даказваў, што ў Магілёўскай губерні трэба знішчыць абшчыну і даць беларускім сялянам магчымасць самастойна весці гаспадарку. Ён лічыў, што грамада не адпавядае іх звычаям, хоць у рускіх яна можа існаваць дзякуючы іх гістарычнаму імкненню да калектывізму.
У 1886 г. у Мінску пачала выдавацца першая ў Беларусі легальная неафіцыйная газета «Мннскнй лнсток». Яна ўяўляла перыядычны орган пераважна ліберальнага кірунку, які аб’ядноўваў адпаведнай пазіцыі публіцыстаў. 3 газетай супрацоўнічалі вучо
119
ныя А. Багдановіч, М. Янчук, М. ДоўнарЗапольскі і інш. Рэдакцыя «Мннского лнстка» прапагандавала ідэі аб развіцці спажывецкіх таварыстваў, таннага крэдыту, арцеляў, кас узаемнай дапамогі, папулярызавала дзейнасць дабрачынных арганізацый, выказвалася за пашырэнне грамадскага самакіравання, за права грамадства прымаць удзел у абмеркаванні розных пытанняў эканамічнага і палітычнага жыцця і г. д.
3 ліберальнанародніцкіх пазіцый даецца асэнсаванне задач беларускай інтэлігенцыі ў выдадзеных у 1882 г. «Лістах аб Беларусі», аўтар якіх выступіў пад псеўданімам Даніла Баравік. Апошні выказваўся супраць радыкальных сацыяльных дзеянняў, лічыў найбольш мэтазгоднай асветніцкую дзейнасць сярод народа, што можа падрыхтаваць Беларусь да пераўтварэнняў.
Пашырэнню ліберальных ідэй садзейнічала праца мінскага Таварыства прыгожых мастацтваў, створанага ў канцы 90х гг. XIX ст. Шмат увагі прадстаўнікі ліберальнай інтэлігенцыі надавалі арганізацыі народных чытанняў. У канцы XIX ст. яны спрабавалі працаваць з рабочымі, пашыраць сярод іх культурнаасветніцкую дзейнасць, ствараць гурткі пісьменнасці, а таксама шмат зрабілі для росту грамадзянскай свядомасці наёмных работнікаў.
У хуткім часе пасля задушэння паўстання 1863 г., у канцы 186080х гг., у польскім грамадстве пашырылася новая ідэалагічная і грамадская плынь, якая атрымала назву «варшаўскі пазітывізм». Яна была заснавана на тэорыі «арганічнай працы», якая ставіла першачарговую задачу эканамічнага развіцця Польшчы для ўзбагачэння нацыі. Барацьба за нацыянальнае вызваленне адкладвалася на аддаленую перспектыву. Паказальнай стала брашура былога ўдзельніка віленскага грамадскага руху сярэдзіны XIX ст. I. Крашэўскага «Польская праграма», дзе ён прапанаваў шукаць кампраміснае пагадненне з расійскім урадам і ставіць бліжэйшую задачу «вытворчай працы» і народнага асветніцтва. Актыўнай прыхільніцай варшаўскага пазітывізму ў Беларусі была вядомая пісьменніца Э. Ажэшка. Яна аддавала перавагу развіццю гаспадаркі, узбагачэнню нацыі перад рэвалюцыйнай перабудовай грамадства. Прапагандавалі культ эканамічнага і тэхнічнага прагрэсу ў Беларусі вядомыя навукоўцы А. Ельскі, Я. Завіша, В. Шукевіч, Я. Карскі.
КНІГІ ОНЛАЙН
