Гісторыя беларускай кнігі
У 2 т. Т. 2. Кніжнасць новай Беларусі (XIX—XXI стст.)
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 436с.
Мінск 2011
масам беларуса, філасофіяй і светапогляднай сістэмай народа.
Шырыліся і гісторыкакраязнаўчыя даследаванні Беларусі на польскай і рускай мовах, пацвярджэннем чаго з’яўляюцца «Piosenki gminne ludu Pinskiego» Рамуальда Зямкевіча (Коўна, 1851 г.); санктпецярбургскія выданні Івана Насовіча («Белорусскне пословнцы н поговоркн», 1852 г.)45, Паўла Шпілеўскага («Белорусскне народные поверья», 1852 г.; «Белоруссня в характернстпческнх опнсаннях н фантастнческнх сказках», 1853 г.; «Белорусскне пословнцы», 1853 г.; «Дожннкн», 1857 г.; «Путешествне по Полесью н Белорусскому краю», 1858 г.) і інш. Найбольш грунтоўнай у гэтым шэрагу з’яўляецца манументальная праца графа Яўстафія Тышкевіча «Апісанне Барысаўскага павета: статыстычнае, геагнастычнае, гістарычнае, гаспадарчае, прамысловагандлёвае і лекарскае. 3 даданнем звестак аб звычаях, спевах, прымаўках і ўборах люду, гуслях, забабонах і гэт. дал.» (Вільня, 1847). Асноўны тэкст быў напісаны папольску, тэксты народных песень і прыслоўяў пададзены лацінкай пабеларуску з добрым веданнем мовы.
Па загаду Міністэрства народнай асветы ў 1839 г. у друкарні Ф. Гліксберга ў Вільні выйшлі «Опыты русской словесностн воспнтанннков гнмназнй Белорусского учебного округа»; пяць старонак з больш чым 500 было адведзена беларускім народным песням.
Беларуская мова ў перадачы лацінскім і кірылічным шрыфтам з’яўляецца ў 1й палове XIX ст. і ў друку збораў гістарычных дакументаў ВКЛ. Найбольш раннія з іх выходзяць у Маскве: у 1819 і 1824 гг. у друкарні С. Селіванаўскага выйшла «Собранне государственных грамот н договоров...»; у 1843—1845 гг. ва Універсітэцкай друкарні М. Абаленскім, I. Даніловічам, М. Пагодзіным і Д. Дубенскім выдадзена «Кннга посольская. Метрнка Велнкого княжества Лнтовского». У1841 г. у Познані ўпершыню надрукаваны лацінскім шрыфтам на старабеларускай мове «Statut Litewski 1529». У 1854—1855 гг. Маскоўскае таварыства гісторыі і старажытнасцей публікуе кірыліцай Статуты ВКЛ 1529, 1566 і 1588 гг. У прадмове да выдання трэцяга Статута’ўказвалася, што гэта помнік той мовы, на якой пісалі ў Заходняй Русі з XVI ст., і ў дадзеным выданні рэдакцыя часопіса «Временннк» імкнулася перадаць яе па магчымасці з усёй дакладнасцю, не адступаючы ад выдання Мамонічаў. 1840—1850я гг. сталі часам выдання грамат, актаў, помнікаў юрыдычнага характару, якія змяшчалі ўзоры
БЕЛАРУСКАЯ КНІГА Ў ПЕРЫЯД РАСІЙСКАЙ ІМПЕРЫІ (1 795—1917)
29
старабеларускай мовы; выдаваліся яны ў Вільні (1843), Мінску (1848), СанктПецярбургу (1846—1853)46.
У 1858 г. у друкарні Восіпа Завадскага выйшаў багата аздоблены альбом «В память пребывання Государя Нмператора Александра ІІго в Внльне, 6 н 7 сентября 1858 г.», у які былі ўключаны прывітанні імператару на мовах народаў былога ВКЛ, а цяпер ПаўночнаЗаходняга краю імперыі: беларускай, літоўскай, польскай, рускай і яўрэйскай. Ад імя «літоўскарусінскай мужыцкай грамады» быў прадстаўлены беларускі верш Вінцэся Каратынскага «Вставаймо, братцы, да дзела, да дзела» (вядомы як «Песня з паклонам»). Верш быў набраны асобна лацінкай і кірыліцай. Імператар ласкава прыняў альбом, у якім, аднак, не гучала само слова «Беларусь» — беларусы да такой праявы свядомасці і самапавагі яшчэ не былі гатовы.
Найбольш раннім рэлігійным выданнем лацінскім шрыфтам з выкарыстаннем беларускай мовы былі «Krotkie zebranie nauki Chrzescianskiej. Dia wiesniakow mowi^cych j^zykiem polskoruskim wyznania Rzymsko
katolickiego» («Кароткі збор хрысціянскай навукі. Для сялян рымскакаталіцкага вызнання, якія размаўляюць на польскарускай мове», 1835 г.). Змест гэтай невялікай (24 старонкі 15x10 см) кнігі такі: на с. 3—15 змешчаны каталіцкі катэхізіс пабеларуску, нас. 15—18 — пацеры папольску, на с. 19—24 — малітвы (акты веры, надзеі і любові, ахвяраванні святой імшы і песня «О мой Божа, веру табе») ізноў пабеларуску. Адразу кідаецца ў вочы, што выдавец засцярогся, напісаўшы назву папольску, і называе мову кнігі не беларускай (як у гэты час яе называлі пісьменнікі Я. Баршчэўскі і А. Рыпінскі) і не крыўскай (паводле Я. Чачота), a польскарускай. Бліжэйшае падабенства знойдзем хіба што ў В. Каратынскага, які карыстаўся азначэннем «літоўскарусінская». Хаця падрабязны разбор асаблівасцей лексікі выдання паказвае, што гэта чыстая беларуская мова з вельмі невялікай колькасцю рускіх, польскіх і царкоўнаславянскіх слоў. Больш таго — у беларускіх тэкстах ужываюцца рэгіяналізмы, характэрныя для віцебскіх і магілёўскіх гаворак («нетуці»). Дазвол на выданне даў 5 чэрвеня 1835 г. віленскі каталіцкі епіскап Андрэй
Верш В. Каратынскага ў альбоме «У памяць аб знаходжанні Гасудара Імператара Аляксандра IIу Вільні, 6 і 7 верасня 1858 г.». Вільня, 1858 г.
30
ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСКАЙ КНІГІ
Народу зямлі літоўскай і беларускаіі.
Друкаваны загад К. Каліноускага. 1863 г.
RADU POLSKAHO WAD CEEYM KRAJEM
LITOUSKIM 1 BIELORUSKIM
DA
Warodu ziemli Litouskoj i Bieloruskej.
Wy peunie zarznh szto ciepier nsunmileny Rad Polski. szto hely Rad Polski ad daje warn boz nijakabo wykupu i czynszou luju гінпіп. na jakoj sidzieli waszyje backi i dziedy, szto hety Rad Polski daje warn praudziwuju wolnosc, jak u Prancuzou, hdzie uichto nie чш • knud/io ргі'ЬІю czetawieka, szto hety Rad Polski wiernie jeszcze waszu dauniaszniu sprawiedluwuju wieru Dziedou i Pradziedou?!
Dune was Ma>k.d talkujuczy wain, szto helo pany |>odnialisa kab pawiernud na zad pan.zczyuu—jon chocze wodu skalamucic kab u wadzie motnoj pa staromu rybu lawici.— No dzieto nasze—nie dzieto paa>kojo, a sprawiedliwoj wolnosci, jakoj waszyje dziedy da backi z daunia 2dali, a jakuju maskal z krowopijeami waszymi spynici chocze!! Dzieto nasz In to dzivl • tak j wolnosci, jakuju sam BOH pryjszouszy na hety >wi«.t charieu ustanawici i za jakuju pr diu swoju krou swiatuju i cierpieu kiyiowyje maczenja !
No ininuh uJe paoszczyna, minula wasza kryuda—i nijakaja sila jeje niepowiernie, ni moskouska, ni czorlouska! Ciepier to nastau czas. szto koJnomu budzie odmiereno tak, jak j< n sam sabie namieryc. P in budzie liebi—pana pawiesim jak sabaku! Muzyk budzie kiepski to i mibhka pawiesim, a dwory ich i dola z dymom pojduc i budzie spiawiedliwaja wolnosc— bo betoho sam Boh u2e chocze i Preczy•taja Mari!
Za wasztiju dohi krou proliwajuc prawiedliwyjc ludzie, a wy— jak tyjo Kaimy da Judy Skarioty dobrych bratou prodawali woroham waszym!
No R:id Polski pytajc was, jakim wyprawom midi (ютоЬасі maskalu u meczystomu dzieh:! Hdzic u was byu rozum, hdzie u was by la pranda ? czy zhadali wv na strasznyj sud Bo2yj? Wy skaierie, szto heto rabili poniewoli—no mv, ludzi wolnvje, niemasz u nas niewoli! a chto z was chocze niewoli mouskouskoj — tomu mv damo szybienicu na halini!
Adoak sprawudliwy R.id Polski ns Litwie i Bielorusi. bieruay na rozum:
yi" Maskal panujucry nad wami i dziernczy sam da pGzwalaiuczy kozn.imu was abdznaci, nie uczyu was ni czvtaci ni pisaci;
szto wy sihodnia durnyje jak awieezki:
Dan w miesci Wilai, ц dzicii Swiatoho Warfatomieja leu Hospodnia 18M
MIO nad wami niema jeszae zmilowannja bozkaho, bo wy adstupilisa ad Jebo praudziwoj wiery; ' r
Dla Uho sprawiedliwy Rad Polski, niedachodxid na was ludzkoj kryudy, adno prykazuje warn: j j t .
niepamahad u4e bolsz maskalu ni u czom, ‘bo jon music uie me duty kali prosic waszej pomoezy. A kali hdzie maskal byu • ■ ■ '
■ . ...... durny da dau warn strelby, to wy
u nosy zakatouszy saMatou maskouskich, n les uciekajcie, bo beta lepsz budzie za usio. , . I 'r1 karaulou pa sudaih kab nijakich nihdzie nie bylo, bo kali zlowiae Kano ukaraiih abo u milieii, to kali nie ciepier topozniej. bez adhaworki powiesiao:
i.zynszou, abrokou i padatkou a kaznu maskouskuju da i panam ni akich boUz nieplacie, bo niaziemla uze wasza a wy da R4du Polskaho nalezvcie i padatki adno da kazny polskoj ptacici majecie.
J1 / Prykaz maje bye czylany u koinoj cerkwi da u kobnom koscieli, po nsich uMach I dworach dla wiedoma usieho narodu. A chto helomu Prrkuu spreczen bu ь c °~CI j°" pop, " ksiondz. muzyk ci pan, usiakaho danasid da Radu F ”° j 1®^"° ^® poJniej pawiesic, abo zazwauszy Hramadu i zrabiuszy spran « sud. bez adhaworki wieici na szybienicu! Bo chlo chose kryudy ludzkoimechaj lepsz sam marno propadaje t
Бенядзікт Клангевіч, які сам быў ураджэнцам Віцебшчыны — гэта акалічнасць дазволіла выказаць меркаванне, што ён мог быць аўтарам беларускіх тэкстаў47. Праз 10 гадоў пасля першага друкаванага беларускага катэхізіса выйшаў «Катэхізм... для ўжывання ў вясковых рымскакаталіцкіх школах і касцёлах» (Вільня, 1845 г.). «Была тут свядомая незалежная ініцыятыва мясцовага характару ці толькі
прадбачлівае папярэджанне русіфікатарскіх крокаў з боку царскай улады і царквы, але ў любым выпадку выданні ўяўлялі паўмеру, якая звяртала ўвагу на моўнанацыянальную праблему ў беларускім краі. У студзені 1840 г. праваслаўны архіепіскап літоўскі і віленскі I. Сямашка, які зрабіў усё магчымае для скасавання ў 1839 г. уніі, разаслаў загад оберпракурора Сінода аб ужыванні ў парафіяльных цэрк
БЕЛАРУСКАЯ КНІГАЎПЕРЫЯД РАСІЙСКАЙ ІМПЕРЫІ (1795—1917)
31
вах па нядзелях і святочных днях Казанняў на простай агульназразумелай для парафіян мове і аб тлумачэнні ім на гэтай мове Катэхізіса. Гэта дазволіла Сямашку зрабіць распараджэнне наконт таго, «чтобы все свяіценннкн промзноснлн проповедь на русском языке нлн на белорусском наречнн, а не попольскн». Усё гэта не азначала, «беларуская гаворка» афіцыйна ўводзілася на тэрыторыі Беларусі ў богаслужэнне. Яна выконвала дапаможную функцыю галоўным чынам дзеля выцяснення польскай мовы, «беларуская гаворка» спатрэбілася афіцыйным уладам і тады, калі напярэдадні паўстання 1863—1864 гг. з’явілася антыцарская агітацыйная літаратура»48.
Так, на пачатку 1860х гг., каб зменшыць уплыў паўстанцкіх ідэй, з’яўляецца некалькі беларускамоўных брашур на кірыліцы — гэта «Бяседа старога вольніка з новымі пра іхняе дзела» (Магілёў, 1861 г.) і «Рассказы на белорусском наречнн» (Вільня, друкарня А. Сыркіна, 1863 г.). У магілёўскім выданні ішла гаворка пра Маніфест 19 лютага 1861 г.; як мяркуецца, аўтарам «Бяседы» мог быць мясцовы чыноўнік Апанас Кісель або магілёўскі святар А. Чалоўскі49. Наконт аўтарства «Расказаў», на жаль, нічога не вядома. Пяць невялікіх твораў, якія склалі дадзены зборнік, адлюстроўваюць розныя тэмы — ад крытыкі уніяцтва і каталіцызму, ухвалення звароту беларусаў да праваслаўнай веры да пытанняў сямейнай маралі і развіцця асветы. Аднак жыватворным зернем у «Расказах» было прызнанне беларусаў асобным, адрозным ад палякаў і велікарусаў народам: «... мы самн по себе народ особный— белорусы!»50. Віленскае выданне было разаслана ва ўсе школы краю і чыталася вучням і іх бацькам. Як пісаў С. Александровіч, «Расказы» прымаліся сялянамі з недаверам51. Як нам падаецца, гэта хутчэй была афіцыйная пазіцыя ўлад, за якой хавалася «абгрунтаванне» бессэнсоўнасці друку кніг на беларускай гаворцы, калі імі не цікавіліся.
КНІГІ ОНЛАЙН
