Гісторыя Гародні (1919-1991)
Нацыяналізацыя, вынішчэньне і саветызацыя сярэднеэўрапейскага места
Фелікс Акерман
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 488с.
Смаленск 2021
* Фрэблёўка — тып школы, арганізаванай паводле мэтодыкі Фрыдрыха Фрэбэля, у якой увага зьвяртаецца на ўсебаковае і гарманічнае разьвіцьцё дзіцяці. — Заўв. перакл.
92 У арыгінале сьпіс на польскай мове: Przeglqd statystyczny... S. 151.
ры — тузін відаў левых і яшчэ тузін адценьняў сыяністаў. У габрэйскай Гародні адбываўся працэс інтэлектуальнага браджэньня. Горад быў мітусьлівы і раздроблены, як звадлівая сям’я — поўная канфліктаў, але ўсё ж такі сям’я93.
Вобраз канфліктнай, але салідарнай сям’і Фэлікс Зандман са сваім суаўтарам Давідам Ханофам апісаў у аўтабіяграфіі, створанай болып як празь пяцьдзясят гадоў пасьля зьнішчэньня габрэйскай супольнасьці. Ён асэнсоўвае ў сваім апісаньні ўнутраную разьяднанасьць уласнай сям’і, расколатай уздоўж палітычных, эканамічных і культурных лініяў, — сям’і, якая ў цяжкія часы ўсё ж трымалася разам. Ён апісвае габрэйскую супольнасьць як комплексную сацыяльную структуру з мноствам супольных інстытуцый, сувязяў і інтарэсаў, якая, нягледзячы на ўнутраную палярызацыю, мела пэўную ўстойлівасьць.
Тым самым Зандман адлюстроўвае адначасова і цяжкасьці рэтраспэктыўнай рэканструкцыі. У сваіх пісьмова зафіксаваных успамінах ён — для сябе самога і для чытача — зьбірае нанова сьвет да катастрофы, каб закансэрваваць яго для будучых пакаленьняў. Будзем сыходзіць з таго, што ў 1939 годзе дванаццацігадовы хлопчык ужо мог успрымаць канфлікты ўнутры ўласнай сям’і. Аднак ён уплятае ў наратыў і веды, атрыманыя ім і ягоным суаўтарам пазьней. Інфармацыю пра «тузін відаў левых і яшчэ тузін адценьняў сыяністаў» і «працэс інтэлектуальнага браджэньня» Зандман засвоіў, відаць, пастфактум — у размовах або перадусім дзякуючы чытаньню адпаведных успамінаў і навуковых публікацый, шэраг якіх выйшаў і пры ягонай фінансавай падтрымцы94. Нават улічваючы, што ягоная сям’я прысутнічала ў габрэйскай супольнасьці і больш шырокай гарадзкой публіцы дзякуючы будаўнічаму бізнэсу ягонага дзеда, а ў самога Фэлікса Зандмана праз пэўны час абвастрылася ўспрыманьне ў выніку стварэньня гета, апісаньне шматгалосься падаецца рэтраспэктыўна рамантызаваным, бо палітычныя супярэчнасьці паміж сыяністамі, сацыялістамі і камуністамі наўрад ці можна было пераадолець на падставе супольнага этнічнага паходжаньня або супольнай рэлігіі95. Гэтая праблема характэрная ня толькі для рэканструкцыі габрэйскай Гародні — яна ўзьнікае ў любой форме стварэньня гістарычнай веды.
93 Zandman F., Chanoff D. Niemals die letzte Reise. Munchen, 1999. S. 38.
94 Spector Sh. Lost Jewish Worlds...
95 Fatal-Knaani T. Grodno is not the Same. The Jewish Community in Grodno and its Vicinity During the Second World War and the Holocaust 1939-1943. Dissertation. Jerusalem, 1995. P 1-4.
Тым ня менш, тэзу Зандмана пацьвярджае сьпіс школаў. Некаторыя новазаснаваныя школы не перажылі 1920-х гадоў, але калі параўнаць стан у 1923 годзе са станам у 1928 годзе, то можна заўважыць вышэйшую ступень палітызацыі. Вельмі актыўным у Гародні быў Бунд, канкуруючы за падтрымку габрэйскіх рабочых з камуністамі, якія ўсё больш сыходзілі ў падпольле. Разам зь левым рухам «Паалей-Цыён» («Рабочыя Сыёну») Бунд апякаўся школай Зішэ (Zisha-Schule)86. У цэлым актывізаваўся цэлы шэраг сыянісцкіх арганізацый усяго палітычнага спэктру. Амаль кожная плынь мела ўласнае моладзевае крыло і, калі дазвалялі фінансы, утрымлівала сваю школу. Гэтак, лібэральная Партыя аб’яднаных сыяністаў фінансавала школу пад назвай «Тарбут», артадаксальная партыя «Агудат Ісраэль» утрымлівала школу «Талмуд-Тора». Апроч гэтага было яшчэ некалькі рэлігійных школаў, у тым ліку вядомы за межамі гораду ешыбот «Шаарэй-Тора», які ў 1928 годзе ўжо ня ўключаны ў гарадзкую статыстыку, бо рэлігійная адукацыя, з пункту гледжаньня гарадзкой адміністрацыі, не адносілася да сыстэмы ўсеагульнай адукацыі97. У Гародні былі вельмі папулярнымі вядучыя габрэйскія моладзевыя арганізацыі Полыпчы, «Хашамэр Хацаір» і «Бейтар», якія актыўна канкуравалі адна з адной98. Існаваў яшчэ цэлы шэраг сацыялістычна арыентаваных сыянісцкіх арганізацый, у тым ліку «Дрор», «Паалей-Цыён» і «Хехалуц Хацаір». Хася Бяліцкая расказвае пра значэньне гэтых рухаў для моладзі:
У «Тарбуце» вельмі моцным быў «Хашамэр Хацаір». Габрэйская моладзь удзельнічала ва ўсіх моладзевых рухах. Сыяністаў, Бунду і камуністаў. «Хашамэр Хацаір» быў адным з самых вялікіх рухаў у Гародні. У нас было пяцьсот юнакоў толькі ў Гародні. У «Тарбуце» шмат хто хадзіў у «Хашамэр Хацаір», таму мой брат таксама ўступіў. Туды прымалі з трынаццаці гадоў. Я хацела ўступіць ужо ў дванаццаць, бо я пабачыла, як ён уступае — з гальштукам і рознымі значкамі, як скаўт. Але мне давялося пачакаць яшчэ год. Мой брат быў маім героем. Ягоныя сябры з «Хашамэр Хацаір» заўсёды прыходзілі да нас і праводзілі сходы ў нашым садзе. Я вельмі зайздросьціла, я хацела таксама ўступіць у рух".
96 Rabin D. Encyclopedia of the Jewish Diaspora... P 403-439.
97 Тамсама. P 321-329.
98 Fatal-Knaani T. Grodno... P 20-25.
"Strobl I. Judische Frauen im Widerstand 1939-1945. Frankfurt am Main, 1998.
S. 248.
Непрысутнымі ў габрэйскай супольнасьці былі актывісты камуністычнага руху, якія — прынамсі зь сярэдзіны 1920-х гадоў — дзеялі ва ўмовах падпольля. Да таго ж іх не прызнавала сама габрэйская супольнасьць, тым болып што многія камуністы габрэйскага паходжаньня самі ад яе выразна дыстанцыяваліся. Істотныя адрозьненьні ў палітычных канцэпцыях ды іх культурных імплікацыях для існаваньня габрэйскіх школаў сьведчаць пра аддзеленыя адна ад адной габрэйскія публічныя сфэры, якія вызначалі аблічча гораду нароўні з супярэчнасьцямі паміж рознымі рэлігіямі100.
Адпаведна, гіпотэзу пра поўную сэгрэгацыю на габрэйскі і хрысьціянскі гарады праз стварэньне гета нямецкімі захопнікамі ў лістападзе 1941 году можна паставіць пад пытаньне ўжо тым аргумэнтам, што габрэйскі горад сам па сабе быў занадта разнастайным, каб уяўляць зь сябе закрытае цэлае101. Прадстаўнікі габрэйскай супольнасьці жылі ў вельмі розных частках Гародні і, апроч супольных рэлігійных зносін і ўсё болыпай сэкулярызацыі, хаця б у мінімальным аб’ёме адзначаліся падзеленымі каштоўнасьцямі і традыцыямі перабываньня ў вельмі разнародных сацыяльных асяродзьдзях, Малая група габрэйскай буржуазіі была пераважна асыміляваная і ўдзельнічала ў грамадзкім жыцьці гораду, дзе дамінавала польская дзяржава. Жыцьцёвае атачэньне нашмат большай долі бедных габрэяў па-за межамі сям’і было падобнае да атачэньня іхных каталіцкіх і праваслаўных суседзяў ды вызначалася перадусім кантактамі на працоўным месцы, у рэлігійнай супольнасьці або палітычных аб’яднаньнях102. Частка гэтых габрэяў трымалася падкрэсьлена традыцыяналісцкага, артадаксальнага ладу жыцьця і адпаведна была моцна ўкаранёная ва ўласнай супольнасьці103. Разам з тым, у Гародні жылі сотні сем’яў, штодзённасьць якіх вызначалася разбурэньнем традыцыйнага габрэйскага жыцьцёвага сьвету. Частковае зьмяншэньне ролі рэлігіі суправаджалася моцным пашырэньнем палітычнай дзейнасьці моладзі. I ў той жа час сотні сем’яў жылі ў паралельным сьвеце, вызначаным традыцыйнымі рэлігійнымі каштоўнасьцямі.
100 Гл.: Stadt und Offentlichkeit in Ostmitteleuropa: 1900-1939. Beitrage zur Entstehung moderner Urbanitat zwischen Berlin, Charkiv, Tallinn und Triest I Hrsg. von V Wendland u. a. Stuttgart, 2002.
101 Соболевская B., Гончаров B. Еврен...
102 Rabin D. Encyclopedia of the Jewish Diaspora... R 273-321, 493-504.
103 Гл. таксама: Joseph M. Social and Political History of the Jews in Poland 19191939. Berlin, 1983.
1.2.2 Унутраная дыфэрэнцыяцыя хрысьціянскага насельніцтва
Паміж гарадзенцамі, якія вырасьлі ў хрысьціянскіх сем’ях, у міжваенны час таксама ўзьнікалі напружаньні. Адпраўным пунктам і тут была паўсталая ў XIX стагодзьдзі сувязь рэлігіі і нацыянальнай ідэнтыфікацыі. Разам з новаю польскаю нацыянальнаю самасьвядомасьцю гэта прывяло да таго, што палякі перадусім успрымаліся як каталікі, і наадварот, каталікі цяпер у нацыянальным сэнсе лічыліся палякамі, хаця раней каталіцкае веравызнаньне не азначала, што вясковыя насельнікі рэгіёну ўспрымалі сябе ў нацыянальных катэгорыях104. У выніку ня толькі габрэям было складаней ідэнтыфікаваць сябе як палякаў. У дачыненьні праваслаўных жыхароў дзеяла эксклюзіўная лёгіка. На падставе іхнага веравызнаньня яны менаваліся ў этнічных і нацыянальных тэрмінах пераважна «рускімі», радзей — «беларусамі»106.
Далёка ня ўсе, хто лічыў сябе палякам, моўчкі згаджаліся з роляй меншасьці ў горадзе, які большасьцю католікаў разумеўся як польскі, не аказваючы ціску на іншыя рэлігійныя або нацыянальныя групы. Як і ў габрэйскай супольнасьці, паміж хрысьціянамі розных канфэсіяў існавалі канфлікты і напружаньні. Асаблівую ролю ў гэтых адносінах атрымала сама Праваслаўная царква. У Расійскай імпэрыі яна мела прывілеяванае становішча і цяпер сутыкнулася з канкрэтнымі захадамі маладой польскай дзяржавы, скіраванымі на скарачэньне дасягнутай да Першай сусьветнай вайны праваслаўнай прысутнасьці106. Сфэра дзейнасьці праваслаўных сьвятароў была абмежаваная, а ранейшыя ўніяцкія або каталіцкія храмы і кляштары ды іх даходы былі вернутыя Каталіцкаму касьцёлу. Але і тут ацэнка сытуацыі залежала ад пункту гледжаньня назіральніка. Тое, што гарадзкая адміністрацыя лічыла ліквідацыяй сьлядоў 120-гадовага расійскага панаваньня, прадстаўнікі праваслаўнай супольнасьці разглядалі як абмежаваньне рэлігійнай свабоды.
104 Токць С. Беларуская вёска... С. 183 і наст.; M^drzecki W Mlodziez wiejska na ziemiach Polski centralnej 1864-1939: proces socjalizacji. Warszawa, 2002.
105 Польскае слова «ruski» (рускі) праводзіць выразнае адрозьненьне са словам «rosyjski» (расійскі). Але яно перакрыжоўваецца з азначэньнем «русіны» (польск. «Rusiny», ням. «Ruthenen.») і адпаведным прыметнікам «rusinski» (ням. ruthenisch), які ў дачыненьні беларусаў у гісторыі нямецкай навукі раней ужываўся ў форме «uieiftruthenisch». Гл.: WeiBruthenien. Volkstum, Geschichte, Wirtschaft / Hrsg. von Wannsee-Institut. Berlin, 1941. Копія рукапісу захоўваецца ў Федэральным архіве ў Берліне: BArch. R 93/18.
106 Benecke W. Die Ostgebiete... S. 199-201.
У Беластоцкім ваяводзтве, як і ў іншых частках Цэнтральнай Эўропы, пракаціліся хвалі рэлігійнай пераарыентацыі. Пасьля таго як Руская праваслаўная царква страціла тут статус дзяржаўнай, у некаторых выпадках пасьля 1915 году цэлыя вёскі пераходзілі ў каталіцызм. Гэтыя зьмены ня выклікалі ў Гародні рэлігійных або палітычных хваляваньнйў, бо, у адрозьненьне ад поўдня польскіх «крэсаў», тут ня мелі вялікага посьпеху спробы аднавіць Уніяцкую царкву, якая магла б зрабіцца носьбітам нацыянальнай ідэі. Паводле Берасьцейскай уніі 1596 году, прыналежнасьць да Рыму тут таксама была спалучаная з усходнім абрадам. Аднак узмацненьне Праваслаўнай царквы, ініцыяванае Расійскай імпэрыяй, мінімізавала шанцы на пасыіяховае адраджэньне ўніяцтва, у адрозьненьне ад рэгіёнаў, якія адышлі Аўстра-Вугорскай імпэрыі і дзе ўніяцкая традыцыя ніколі не спынялася. На погляд русафілаў, зьмены, якія ўсё ж адбыліся пасьля 1921 году, былі выключна вынікам дзяржаўнага прымусу.
КНІГІ ОНЛАЙН
