Гісторык з Віцебска
(жыццяпіс Аляксея Сапупова)
Людміла Хмяльніцкая
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 256с.
Мінск 2001
239 ДАВВ, ф.1947, воп.1, спрі, арк.8, 14, 17, 30, 38.
да друку працы праходзілі абавязковае папярэдняе рэдагаванне сябрамі камісіі па ахове помнікаў і амаль заўсёды патрабавалі «дапаўнення найноўшымі палітычнымі дадзенымі». Пры ўсім добрым стаўленні асабіста да Сапунова, у тагачасным грамадстве панаваў недавер да навукоўцаў з буржуазным мінулым. Тым не менш, яшчэ ў ліпені 1918 г. у Маскве на першым пасяджэнні Беларускага навуковакультурнага таварыства, старшынёй якога стаў Уладзімір Іванавіч Пічэта, Сапуноў быў абраны ягоным ганаровым сябрам (разам з прафесарам Я.Карскім, М.Любаўскім, П.Жуковічам, М.Доўнар-Запольскім і І.Лапо)240. У красавіку 1921 г. ён атрымаў з Мінска ліст з навуковалітаратурнага аддзела Народнага камісарыята асветы БССР з прапановай даслаць спіс тых навуковых матэрыялаў, якія ён мае ўвогуле, a таксама тых, што мог бы прапанаваць да друку на беларускай мове. Апроч таго, у лісце было пытанне: «Ці не маглі б Вы пераехаць на жыхарства ў Мінск у якасці прафесара мясцовых Вышэйшых Навучальных Устаноў і сябра Інстытута Беларускай Культуры?»241. Выкарыстаць гэтую прапанову Сапунову перашкодзілі, відаць, нездароўе, сталы век і агульнае цяжкае становішча ў краіне.
На пасяджэнні камісіі па ахове помнікаў 16 жніўня 1921 г. абмяркоўвалася пытанне пра пададзены Сапуновым для друкавання ў асоб-
240 Аюбавскнй М.К. Основные моменты нсторнн Белорусснн. Москва, 1918. C.1V.
241 ВАКМ, КП 7285(3)/1.
ным юбілейным зборніку артыкул «Гісторыя горада Віцебска». Дзеля выдачы канчатковага заключэння наконт прыдатнасці матэрыялу да друкавання была створана рэдакцыйная камісія ў складзе Ў.Краснянскага і А.Брадоўскага. На гэтым жа пасяджэнні разглядалася заява Сапунова пра тое, што ягоная праца над рукапісамі замаруджваецца з-за адсутнасці акуляраў, шкло да якіх ён вымушаны набываць па спекулятыўных цэнах, а гэта немагчыма зрабіць з-за адсутнасці матэрыяльных сродкаў242.
Тут, відаць, варта спыніцца больш падрабязна на тым, што ўяўляла сабой сапуноўская «Гісторыя горада Віцебска». Праца гэтая была задумана аўтарам даўно. Яшчэ 7 студзеня 1918 г. ім быў надрукаваны «Падпісны ліст на „Псторыю г.Віцебска"» наступнага зместу: «У 1921 г. споўніцца 900 гадоў з таго часу, калі Віцебск упершыню згадваецца ў летапісах. Да гэтага часу я, А.П.Сапуноў, рыхтую „Гісторыю г.Віцебска". Кніга гэтая будзе ўтрымліваць у сабе каля 30 друкаваных аркушаў, г.зн. 500 старонак, з мноствам малюнкаў у тэксце (каля 100) і асобнымі дадаткамі (каля 50) <„.> „Гісторыя г.Віцебска" выйдзе ў свет у канцы 1920 г. План „Гісторыі г.Віцебска" наступны: 1) палітычная гісторыя г.Віцебска; 2) рэлігійнае жыццё г.Віцебска; 3) горад і замак; 4) культурнае жыццё Віцебска; 5) храмы праваслаўныя; 6) касцёлы; 7) кірха; 8) сінагогі; 9) грамадскія будынкі (б.Губернатарскі дом, б.дом
Дваранскага Сходу, тэатры, прытулкГ і інш.); 10) адметныя дамы прыватных асобаў („двор" Агінскага, „двор" Шапкін, „двор" Гурскага (XVII ст.); дом гр.Мініха (XVIII ст.); „дом з купалам" (XIX ст.) і інш.); 11) яўрэйскае насельніцтва г.Віцебска; 12) заўвагі. Прозвішчы асобаў, што ўнеслі папярэднюю аплату за кнігу, будуць надрукаваны ў гэтай жа кнізе»243. Як бачым, у 1918 г., нягледзячы на ўсе сацыяльныя змены ў грамадстве, даследчык быў яшчэ поўны творчых сіл і планаў. Да таго ж, ягоная ідэя папярэдняй падпіскі адразу знайшла жывы водгук: толькі царкоўны стараста Мікалаеўскага кафедральнага сабора Д.М.Крукоўскі з уласных сродкаў ахвяраваў на выданне 500 рублёў244.
Аднак чым далей, тым цяжэй было працаваць Сапунову над задуманай кнігай, якая мелася падсумаваць вынікі ягонай шматгадовай краязнаўчай працы. Зрэшты, рукапіс быў гатовы, аднак меў значна меншыя ад задуманага памеры і зусім іншую ўнутраную структуру (замест планаваных 11 — толькі 6 раздзелаў і заўвагі). У прадмове да «Гісторыі горада Віцебска» з уласцівай яму сціпласцю аўтар пісаў: «Гэта, уласна кажучы, не „гісторыя", а „летапіс". Аднак слова „летапіс" адпужне ад маёй працы і тых нешматлікіх чытачоў, на якіх я ўсё-ткі разлічваю. Такім чынам, sit venia verbo245, няхай гэта будзе „Гісторыя Віцебска".
243 ВАКМ, КП 7286/3.
244 Полоцкне Епархнальные Ведомостн. 1918. №5. C.156—157.
245 Няхай даруецца мне гэтае выказванне — лац.
У гэтай працы я не адчыняў новых даляглядаў, не, я толькі, так бы мовіць, не мудруючы, падвёў вынік таму, што зроблена, ці, дакладней, што мне вядома з напісанага па гісторыі Віцебска. Я шырока карыстаўся працамі аўтараў больш за мяне кампетэнтных. Галоўная мэта мая — сабраць як мага больш фактаў, што тычацца Віцебска; я ўзяў на сябе, галоўным чынам, чарнавую, так бы мовіць, працу. Апроч таго, шмат што гіне, <„.> значыць, трэба спяшацца»246.
Нягледзячы на тое, што родным горадам гісторыка быў Усвят, Сапуноў па-сапраўднаму прыкіпеў душой да Віцебска і любіў яго ўсім сэрцам. Пацвярджэнне гэтага можна знайсці ў поўных паэзіі і замілавання радках з «Гісторыі г.Віцебска», у якіх аўтар апісваў сучасную яму панараму горада: «Варта палюбавацца відамі нашага горада. Дзеля гэтага лепш за ўсё стаць на Лысай гары — і вам адкрыецца цудоўная панарама. Паглядзіце направа, на гюўнач: побач з велічным і цудоўным Успенскім саборам -— вялізны трохпавярховы будынак духоўнай семінарыі; а там, далей, прыгожы губернатарскі дом, які патанае ў зеляніне садоў. Паглядзіце наперад, на захад: там, унізе, ля вашых ног, плаўна бруіцца Дзвіна, а за ёю — шырока раскінулася на раўніне Задзвінне, з яго пяццю храмамі; на BroHaft ускраіне ўзвышаецца вялізны будынак вакзала; на поўнач ад яго праглядаюцца высокія вежы касцёла Св.Барбары; а там, далёка
246 ВАКМ, КП 7286.
за вакзалам, узвышаюцца горы „Сасонніка" (Юр'ева горка). Від на Задзвінне крыху нагадвае від на Замаскварэчча, калі вы глядзіце на яго з вышынь Крамля.
Зірніце налева, на ўсход: перш за ўсё вы міжволі залюбуецеся зграбнай, быццам вытачанай са слановай косці, царквою Ўваскрасенскай; за ёю, быццам ддя кантрасту, бачны цяжкой архітэктуры Антонеўскі касцёл; тут жа, на поўнач ад іх, узвышаецца шматпавярховая вежа гарадской думы з каланчою.
Звярніце, зрэшты, погляд ваш на поўдзень: за ракой Віцьбай, якая тут жа ўпадае ў Дзвіну, на высокім беразе той жа р.Віцьбы, раскінуўся Пушкінскі сад; на адным ягоным баку, на самым беразе Дзвіны,— дом Дваранскага сходу, і за ім праглядаюцца лёгкія аркі пабудаванага праз Дзвіну маста; на другім баку Пушкінскага сада — на месцы былой Замкавай гары — трохпавярховы будынак з атыкам, мужчынскай Аляксандраўскай гімназіі, а за ім, на ўсход, будынак Акруговага суда, а яшчэ далей на ўсход — Мікалаеўскі сабор і архірэйскі дом — старадаўні езуіцкі будынак; далей на поўдзень ад таго ж Пушкінскага сада праглядаецца высокі дах губернскага архіва, а за ім выглядвае купал Благавешчанскай царквы; яшчэ далей, на поўдзень, праглядаецца царква Раства і ўзвышаюцца зза дрэваў зграбныя купалы Ўваскрасенскай Заручаўскай царквы; на ўсход ад іх размешчана на самай вышэйшай кропцы горада — Пакроўская царква; на поўнач ад яе праглядаюцца
алеі Сянноўскага сада, а за ім — Духаўская царква, размешчаная таксама на высокім месцы, і грандыёзны будынак жаночага духоўнага вучылішча, абкружаны векавымі дубамі.
Нездарма, значыць, вядомы мастак І.Я.Рэпін казаў пра Віцебск як „пра адзін з найпрыгажэйшых гарадоў Расіі»247.
Адзін з экзэмпляраў рукапісу «Гісторыі горада Віцебска» захоўваецца сёння ў фондах Віцебскага абласнога краязнаўчага музея. У 1994 г. навуковым супрацоўнікам музея Інай Абрамавай ён быў падрыхтаваны да друку і, зрэшты, больш як праз 70 гадоў пасля напісання, пабачыў свет на старонках мясцовай газеты «Віцебскі кур'ер»248. Вядома, што за гэты час праца шмат у чым страціла сваю актуальнасць.
1 лістапада 1921 г. на пасяджэнні камісіі па ахове помнікаў даўніны і мастацтва прафесар Сапуноў выступіў з заявай, што ён нічога не атрымлівае за свае працы, падрыхтаваныя да друку. Сапраўды, матэрыяльнае становішча навукоўцы на той час набліжалася да крытычнага — грошай ледзьве хапала на харчаванне і самае неабходнае. Некалі, яшчэ ў снежні 1919 г., Сапуноў атрымаў ліст з Петраграда ад свайго даўняга сябра Браніслава Ігнатавіча Эпімаха-Шыпілы. Да рэвалюцыі паміж імі існавала трывалае ліставанне, але гэта не быў звычайны ліст да сябра ці аднадумца-навукоўцы.
247 ВАКМ, КП 7286.
248 Нсторня г.Внтебска // Внтебскнй курьер. 1994. 5, 12, 19, 26 августа, 2, 9, 16 сентября.
Хутчэй, гэта быў цяжкі стогн, вызначаны ў адзінай просьбе — пазбавіць ад галоднай смерці. «Глыбокапаважаны Аляксей Парфенавіч! — пісаў Эпімах-Шыпіла. — Да гэтага часу змагаўся я з голадам, які лютуе тут, у Пеклагладзе, але больш сіл не стае, і вымушаны звярнуцца да Вас, Глыбокапаважаны Аляксей Парфенавіч, з пакорлівай просьбай: уратуйце ад страшэннай смерці галоднай — дашліце па пошце якіх-небудзь пару фунтаў чорных хлебных сухароў, які-небудзь фунцік гароху, бобу або круп, наклаўшы на пасылку плацёж або паведаміўшы пісьмова яе кошт, а я без затрымкі адашлю грошы з удзячнасцю. Адрасуйце ў Бібліятэку Адзінага Дзяржаўнага Петраградскага універсітэта Браніславу Ігнатавічу Эпімаху-Шыпілу. He адмоўце ў гэтай маёй просьбе. Мы перажываем тут жахлівыя часы: голад, холад, цемра, адсутнасць сродкаў перамяшчэння, словам, сапраўднае пекла і людзі паміраюць, як мухі. 3 усяго штата Бібліятэкі, чалавек з 15, засталося каля 5, астатнія перамерлі, і цяпер чарга за мной, калі Вы не ўратуеце»249. Тады ў правінцыйным Віцебску жылося крыху лепш, і Сапуноў, трэба думаць, нечым змог дапамагчы знямогламу сябру. Аднак цяпер кашчавая рука голаду дацягнулася і да правінцыі. Дырыжор М.А.Малько, рэктар «народнай кансерваторыі», у адным са сваіх лістоў з Віцебска ад 11 красавіка 1921 г. пісаў: «Грашовы крызіс тут жудасны. Няма „знакаў", не
249 ВАМК, КП 7285(3)/1.
плацяць за доўгі тэрмін, а грошы таннеюць. У нас зараз хлеб даражэйшы, чым у Вас у Маскве (10 красавіка каштаваў 1500 руб. за фунт)»250.
Спрабуючы неяк падтрымаць уласнае існаванне, Сапуноў у красавіку 1921 г. прапанаваў камісіі па ахове помнікаў купіць у яго 1000 экзэмпляраў «Чарцяжа м.Віцебска 1664 года», а ў лістападзе — каменныя малаткі са сваёй археалагічнай калекцыі, крышталь і выданне «Масква ў мінулым»251. Віцебскаму педінстытуту былі прапанаваны ім для набыцця некалькі кніг, а таксама рукапісы «Пісцовых кніг Веліжа, Неўля, Себежа, Езярышча, Усвята» і «Інвентар г.Віцебска і эканоміі Віцебскай 1667 года».
КНІГІ ОНЛАЙН
