Гутаркі з Антонам Шукелойцем
Зянон Пазьняк
Выдавец: Беларускія Ведамасьці
Памер: 144с.
Вільня 2003
Антон Адамовіч, красавік 1991 г. Нью-Ёрк
заходняй Беларусі, камуніст-патрыёі; камуністнацыяналіст, нацыянал-камуніст, як казалі. Адамовіч быў адзін з найбліжэйшых супрацоўнікаў Тумаша.
Адамовіч сядзеў у вялікім кабінэце, цэпая заля. Ен быў загадчыкам жыльлёвага аддзелу у гарадзкой Управе (гэта, па-мойму, недзе — унівэрсітэцкі гарадок, у гэтым раёне). Адамовіч мяне прыняў сказаў, што незадоўга з гэтага жыльлёвага аддзелу адыйдзе.
Як толькі прыйшлі немцы, яны зьвярнуліся з абвесткай, хто можа дапамагчы ўпарадкаваць горад і заняць розныя функцыі, і каб гэта былі спэцыялісты. „ I таму я адным зь першых прьшюў — кажа Адамовіч, — і мне даручылі жылыёвы аддзел. Цяпер я ўжо перайду ў выдавецтва. A пакупь што сядай. Да мяне зараз прыдуць людзі, некаторыя, напэўна, — вашыя знаёмыя. Прыдзе Родзька, які паінфармуе аб цяперашнім палітычным палажэньні і нашым становішчы”.
Так што я там застаўся чакаць. Пачалі зьбірацца людзі. Прышоў Ляеон Савёнак, Алесь Матусевіч (гэта зь людзей мяйсцовых), прышоў з нашых (заходняй Беларусі) Алесь Сінкевіч, потым суцдзя, што з Тумашам разам прыехаў.
Зь Вітаўтам Тумашам прыехаў цэлы шэраг асобаў з Варшавы, Арэхва (суадзя), напрыклад. I так пачало зьбірацца людзей. Прышоў Усевалад Родзька. Адамовіч пра яго мне коратка ўжо расказаў, што гэта выпускнік Наваградзкай гімназіі, які як афіцэр польскай арміі быў у нямецкім палоне, там беларусы падбалі — яго вьшусьцілі. Ен сарганізаваў Першы штурмовы бепарускі Зьвяз, які перайшоў нямецка-савецкую мяжу йшчэ перад вайной (перад пачаткам вайны) з Полыпчы (тады ўжо зь Нямеччыны, бо Польшча была пад акупацыяй), каб зьнішчаць бальшавікоў. Гэта першыя аграды немцы арганізавалі такія. У нас Родзькаў Зьвяз быў адпаведныя на Ўкраіне былі, падпарадкаваныя іхнаму ОУН (Арганізацыі Украінскіх Нацыяналістаў).
Родзьку я ведаў. Скончыўшы гімназію, прыехалі ў Вільню паступаць на ўніюрсітэт: ён, Барыс Рагуля, Язэп Сажыч. Але тады закон у Польшчы правялі, што пасьля сканчэньня гімназіі трэба адбываць вайсговую службу. Яны, калі прышлі на ўнівэрсітэт; адведалі Студэнцкі Саюз. Можа, і на ўніюрсітэт запісаліся, ня ведаю, але, відаць, склалі паперы і пайшлі ў войска. Там тады я пазнаёміўся з гэтым Родзькам.
У двары старога Менска. 1942 г. Зьезд „Самапомачы”. Рада „Самапомачы”
Францішак Кушаль (здымак на эміграцыі)
Родзька выступіў перад грамадой з інфармацыяй, што ўжо месяц, як немцы тут, і вы бачыце (калі ня бачыце, дык пабачыце), што яны для нас ня ёсьць прыяцелямі. (Гэта ў Гарадзюй Управе так сказаў Вячаслаў Родзька ў Адамовіча ў кабінэце на гэтым сходзе). I пачьшае расказваць, што робіцца ў Польшчы. „У Польшчы палажэньне такое, што могуць на вупіцы вас застрэліць заніпгто, альбо схапіць вас і паслаць у фабрыку альбо ў нейкі канцэнтрацыйны лягер. Становішча габрэяў асаблівае, яны ня маюць права хадзіць па траіуарах, а мусяць ісьці вуліцай. Яны маюць спэцыяльныя жоўтыя латкі на вопрадцы. ”
Далей Родзька пачаў расказваць аб тым, што іх зьбіраюцца ліквідаваць. „Я бачыў, як у адным мястэчку перад выкапаным ровам стаялі габрэі, і п’яныя немцы з „цэкаэмаў”, ці як гэта называецца, стралялі ў беспарадку і крычалі. I гэтыя габрэі валіліся ў яму. Вось гэтакі абраз. I што нас далей чакае — няведама. У кажным разе мы, беларусы, славяне, частка з нас, будзе магчы ператварыцца (па іхных плянах) у немцаў, анямечыцца, а рэппу нас выкінуць у Сібір. Дзеля гэтага нашае супрацоўніцтва зь імі мусіць мець на ўвазе вось гэтыя весткі, якія я вам тут расказваю. I дзеля гэтага я вас сабраў і пытаюся: „Ці вы думаеце, што варга арганізаваць падпольную арганізацыю? ”— гэта Родзька пьггаецца. А мы ўсе сядзім, і Адамовіч старшыня за сваім сталом. I пачалася гугарка.
Я гэта юратка пераказваю, а ён прыклады даваў цытаваў выказваньні аб адносінах немцаў да палякаў асабліва да габрэяў. „Яны будуць усе зьнішчаныя. Ці варта ствараць такую арганізацыю?”
Тут пачалі людзі выступаць, бо апытваць пачаў. Такі Савёнак, напрыклад, сгары палітычны дзеяч (бацька Зоры Кіпепь): „Пэўне, — кажа. — трэба, а як жа. Я ведаю гэтую справу. ”
Выказалі думку, што трэба арганізаваць падпольле. Усё. Дакуманты ягоныя — гэта дакуманты Абвэры (нямецкай разьведю), бо ж яна арганізавала выхад праз граніцу Зьвязу ягонага, і цэлае групы людзей, што ськідалі на парашутах.
На гэтым разышліся. Тумаша там тады не
было, але ён аб гэтым усім, вядома ж, ведаў бо нехта там з прысутных сказаў што доктар Тумаш запрашае ўсіх нас на абед, і вось цяпер, маўляў паедзем адсюль да доктара Тумаша. Мы ўсе паехалі на абед.
Тумаш жыў тады на вупіцы, паралельнай да праспэкту Скарыны (відаць, цяперашняя „Карла Маркса”). Гэта была кватэра галоўнакамандуючага Беларускай ваеннай акругай генэрала Паўлава, па-мойму. Яго потым расстралялі бальшавікі, (Сталін даў загад яго расстраляць недзе каля Барысава ці каля Воршы, таму што ён, маўляў жа, не даіледзеў што вайна пачалася; яго і ягоны пгтаб, чаіырох, здаецца, афіцэраў высокіх расстралялі.) У гэтым доме тады жыў Тумаш і йшчэ два начальнікі паліцыі: Зьміцер Каановіч і Міхась Вітушка. Потым яны ўжо пераходзілі на розныя кватэры. Але пакуль што гэта была нямецкая адміністрацыя гораду. I нашыя людзі там таксама напоўлегальна жылі.
Гэтак пачалася падпольная арганізацыя. Родзька гаварыў на гэту тэму з рознымі людзьмі. Г эта было ў 1941 -м годзе. Але затое ўжо на Зьезьд (па-мойму, быў Зьезд Самапомачы) зьехалася многа такіх дзеячоў што выявілі сябе патрыёгамі, і тады на памешканьні Саковіча ў 1942-м ужо годзе была арганізаваная Незалежніцкая партыя, беларускае падпольле, імя яюму надаў Адамовіч
Беларуская Незалежніцкая Партыя.
Назоў гэты — гэта ня ёсьць тое, што пішуць цяпер на Беларусі ўсялякія пісакі, быццам партыя паўстала ў 1939-м годзе і называлася „незалежная партыя". Гэта зусім іншыя назовы і іншы зьмест Бо ж „незалежная” — гэта ня ёсьць незалежніцкая. Незалежніцкая ставіць незалежнасьць, а незалежная — значыць ад некага незалежная. Так што ўся гэтая пісаніна ёсьць няправільная. Я як адзін з тых, што быў ад самага пачатку, даю такую інфармацыю, што назоў гэты надаў партыі Адамовіч у выніку дыскусй. Бо там яшчэ тая левая група з Саковічам (тыя, што прышлі выхаваныя ў бальшавіцкай сістэме з заходняй Беларусі) прапанавалі даць назоў „ Грамада I ў бюпетэні Партыі (іх выйшла шэсьць нумароў) там гэны другі назоў таксама ёсьць.
Наталыія Арсеньнева. 1943 г.
Так узьнікла арганізацыя Беларускай Незалежніцкай Партыі. Яна вырасла ў магутную справу, дзякуючы афіцэрству, таму што Кушаль выхаваў сотні беларускіх маладых афіцэраў (такіх, як Барыс Рагуля, Сажыч і іншыя). Рагуля быў на закладзе Партыі. А Сажыча не было, ён пазьней прыняты.
На ўсіх гэтых паседжаньнях заўсёды быў Міхась Рагуля, інжэнер. Ён найбліжэйшы сябра Родзькі, быў рэдактарам бюлетэня Незалежніцкай Партыі.
У Незалежніцкай Партыі, потым пачаліся розныя сваркі, асабліва на эміграцыі, якія мелі партыйны характар ці арыентацыйны (на Астроўскага ці на Ермачэнку). Яны скончыліся тады, калі выкінулі Рагулю і Набагеза. Тады Паргыя перастала быць паважанай для ўсіх, у тым ліку й для мяне. Камандаваў па-мойму, Зьміцер Касмовіч там і тая група зь ім. Яны ўжо іншы бкшетэнь выдавалі, іншыя арганізацыі пачалі тварыць і гэтак далей. Затое партыя жыла доўгі час на Беларусі, з той групай (так званай „Дальвіц”), якую ськінулі ў БССР і якая праіснавала да 1957 года. Так што змаганьне ў падпольлі ішло доўга, больш 15-ці гадоў.
На гэтым паседжаньні ў Адамовіча адзін з пункгаў быў пра утварэньне падпольнага руху. Другі пункт быў вельмі важны. Абмяркоўвалі „ беларутэнізацыю ”, Па-першае, самой гарадзкой Управы (у Гарадзкой управе на розных становішчах працавалі расейцы, абвесткі расейскія віселі на расейскай мове; гэтыя абвесткі зьдзіралі); беларутэнізацыю тэатру (тэатр рыхтаваў спэкгаклі па-расейску); беларутэнізацыю школьніцтва і гэтак далей. Цэлую сістэму.
Трэцяя пастанова была—гэта справа дапамогі габрэям там, дзе толькі можна. Там тады было гэта пастаноўлена ў выніку выступленьня Родзькі і апісаньня таго рову, перад якім стаяў той немец, напіўшыся, і страляў у беспарадку.
На першым паседжаньні была пастанова: усюды, дзе толькі можна, дапамагаць жыдам. Калі можна, дапамагаць ім пераходзіць на арыйскія дакуманты, дапамагаць дзецям, дзе ёсьць толькі можна, выцягваць з гета і гэтак
далей. Усе магчымасьці, якія мы можам скарыстаць.
I чацьвёртае — дробязь такая, але немцы хацелі, каб арганізаваць дамы з прастытуткамі. Мы катэгарычна адмовіліся, сказалі, што гэта не ляжыць у інтарэсе беларускай псіхалёгіі. Мы ў гэтым ніякага ўдзелу прымаць ня будзем.
I ў выніку гэтага ўсяго мы адразу прыступілі да выкананьня гэтых пастановаў. Так што гэта ня тое, што толькі задэкляравалі.
Адразу паслалі ў тэатр юрыста, які з тэаірам нічога ня меў супольнага, каб ён там расчысьціў ўсё. Паслалі мяне адразу таксама ў музэй, паслалі Гуцьку (паэт Гуцька-Дудзіцкі) на загадчыка шюльнага аддзелу Гарадзкой Управы (а там пагналі расейца, такі Прылежаеў быў, прафэсар). Усюды пачалі выконваць гэтыя пастановы, і выконвалі іх так, ня лёгка. Проста прыходзілі, гналі гэтых варожых нам людзей і пераймалі ўсё у свае рукі. Так што гэтакім парадкам. Гуцька гэты брутальна навёў парадак.
3 Пазьняк: — Ці Родзька тлумачыў, чаму неабходна жыдоў абараняць і ім дапамагаць?
А. Шукелойць: — Добра ня памятаю. Але гэтае зьнішчэньне жыдоў рабіла страшэнна нялюдзкае ўражаньне. Страшэнна. Вось прачытайце верш (прыблізна ў гэтым духу Родзькі) у Нагальлі Арсеньневай, дзе яна апісвае выпадак зьнішчэньня габрэяў над ровам разгорнутым. За гэны верш Арсеньневу немцы цягалі потым. Яе шмат разоў цягалі, за рознае.
3. Пазьняк: — Вы Арсеньневу добра ведалі, бачыліся зь ёй там у Менску?
А. Шукелойць: — Ну так, супрацоўнічалі, і з Кушалем (яе мужам) таксама.
3. Пазьняк: — На Беларусі мне раней прыходзілася чуць такую плётку, што быццам бы Арсеньнева была расейкай.
А. Шукелойць: — Гэта няпраўда. Цікава сапраўды, адкупь гэта ўзялося, што пачалі казаць, быццам Арсеньнева расейка. Я ў дакуманты не зазіраў але бацька Арсеньневай быў усё ж, відаць, беларус. Так казалі. Хоць прозьвішча такое ёсьць і ў расейцаў, і сам ён быў дзяржаўным служачым. Маці ж яе была немка. I таму Арсеньнева выдатна ведала нямецкую мову. У сям’і гаварылі па-
КНІГІ ОНЛАЙН
