Гутаркі з Антонам Шукелойцем
Зянон Пазьняк
Выдавец: Беларускія Ведамасьці
Памер: 144с.
Вільня 2003
Ну й так мы. Гэта ж субота, у нядзелю трэба было мэтрыкі выбраць, дакуманты, фатаграфіі — усё. У панядзелак я паехаў у гімназію з запіскай, адразу на дадатковы іспыт. Здаў гэты іспыт, прынялі мяне ў гімназію ў 26-м годзе. I так я стаў вучнем польскай дзяржаўнай гімназіі ў Ашмяне і заюнчыў яе ў 1935 годзе.
Гімназія
3 Пазьняк: — Адносна гімназіі маю некалькі пытаньняў. Які ідэйны і палітычны ўплыў зрабіла гімназія на вашую асобу? Якая была там атмасфэра? Чаму яна спрыяла, хто былі гімназісты і пэдагогі, якая там была вучоба, што за жыцьцё, якое цяпер нам мала вядомае?
А. Шукелойць: — Гэта была польская дзяржаўная гімназія гуманістычнага тыпу (гэта значыць, з лацінай і мовамі). Дырэктарам гімназіі быў мяйсцовы ашмянскі шляхціц такі з Цялешышак — невялікай ваколіцы шляхецкай — Антон Лакуцьеўскі. Відаць, здольны чалавек быў, закончыў Пецярбургскі ўнівэрсітэт, матэматычна-фізічны факультэт. Ен жа быў выбраны маршалкам Віленскага Сойму, які далучыў Віленшчыну да Польшчы. Вось такое ягонае палітычнае крэда.
Бацька і дзядзькі мае, якія палітыкай займаліся ў тыя бурныя часы Першай Сусьветнай вайны і рэвалюцыі, ведалі яго зь ягоных выступленьняў як паляка і польскага паірыёта.
Людзі шляхецкага паходжаньня гэтакага ўзроўню, ці нават вышэйшага, многія лічылі сябе беларусамі, у тым ліку і чалавек, які зрабіў найбольшы ўплыў на мянс і на маё палітычнае крэда. Гэта Аляксандар Барановіч, шляхціц, таксама з гэрбам. Бацька ягоны быў кіраўніком (маршалкам) шляхты Ашмяншчыны (гэта „прэдвадзіцель дваранства”, па-руску). Ён быў юрыст, заюнчыў Віленскую гімназію разам недзе там з Фэліксам Дзяржынскім. У гэтым часе належыў да гэтай самай партыі (гэта значыць, яшчэ Літоўскай сацыялістычнай партыі, на чале якой стаяў Тамашэвіч). Гэта йшчэ часы былі перад тым, як утварылася ППС і расейская сацыял-дэмакратыя. (Гэтатакі ў мяне, як сказаць, ускок, бо пра гімназію я не забыўся.)
3. Пазьняк: — Таксама раскажыце пра струкіуру гімназіі, сацыяльны і нацыянальны склад гімназістаў.
А. Шукепойць: — Першыя гады ў гімназіі — гэта значыць 1-ы, 2-і, 3-і клясы — былі вельмі цяжкія, бо ж трэба было добра апанаваць
польскую мову. Польская мова была для мяне чужой: у хаце беларуская мова, усюды беларуская мова. I вось тут польскую мову трэба было добра ведаць. I таму першыя тры гады даліся мне ў знакі. Кватараваў я ў беднай таюй сям’і, у знаёмых бацькі з часоў нямецкай акупацыі, тады, калі бацька загадваў вялікім маёнткам Лагавічы графа Чапскага. А ягоным памагатым быў там адзін такі работнік. Дык вось я ў іх уладзіўся жыць першыя гады, у такой беднай хаце, дзе нас усё ж аж трох вучняў жыло ў адным паюі. I гаспадыня гэта варыла нам такую сьціплую сялянскую яду.
Чацьвёргы кляс гімназіі — гэта ўжо, ведаеце, пэрыяд дасьпяваньня чалавека. Тут прыходзіла лаціна, апрача французскай і нямецкай моваў якія ў гімназіі вывучалі. Яна вельмі шмаг давала ня толькі як мова, але й як гісторыя старыны, як азначэньне клясычнай культуры. Потым прыходзіў 5-ы кляс, ізноў з лацінай, зь літаратурай сусьветнай і польскай. У 5-м клясе вучням дазвалялася ўступаць у розныя арганізацыі, якія былі ў гімназіі. I там, сярод гэтых арганізацыяў у нас была вельмі цікавая. Гэта „Кола філярэтаў”, на ўзор вось тых знакамітых філярэтаў Віленскага ўнівэрсітэту. Кожную нядзелю вучні зьбіраліся, нехта з вучняў чытаў рэфэрат, дыскусія была. Гэтае Кола філярэтаў дапамагала, дапаўняла выхаваньне вучняў гімназіі.
Настаўнікі, якія таксама прымалі ўдзел у Kone філярэтаў, часта выступалі з дакладамі. Былі апрача гэтага розныя сэкцыі, сэкцыя прыгожай мовы, якую вёў ксёндз, бо ж тады гучнамоўцаў не было, — трэба было ўмець валодаць голасам, каб выступаць, і горлам валодаць. I тыя, што мелі намеры і думалі выступаць, яны гэтай тэхніцы вучыліся. У Коле філярэтаў вучыў нас гэтаму ксёндз Грамс. Выдагны прамоўца, патрапіў у вялікім касьцёле гаварыць, а чуць ягоную мову было ўсюды.
3 гэтага Кола філярэтаў выходзілі ўжо людзі палітычна падрыхтаваныя. Сярод іх з нашай гімназіі выйшаў адзін з найвыдагнейшых вучняў, найвыбітнейшы з палітычных дзеячоў Віленскага ўнівэрсітэту — Гэнрык Дэмбіньскі, левага кірунку чалавек, які ў час народных фронтаў
Ашмяны, цзнтар. 2002 гоЛ.
(Фота А. Сталярова)
прымкнуў да балыпавікоў. Здабыў вялікаю асьвету, быў доктар права, здаецца, ці не ў Італію вучыцца езьдзіў. Яго забілі немцы ў час акупацыі у першых недзе месяцах ў Ганцавічах.
3. Пазьняк: — Ці былі якія-небудзь непаразуменьні паміж гімназістамі адносна нацыянальнай арыентацыі, адносна ідэёвасьці, адносна ацэнкі нейкіх падзеяў маральнага ці палітычнага кшталту? Ці былі спрэчкі, дыскусіі, канфлікты?
А. Шукелойць: — Я мушу сказаць, што на працягу ўсяго майго бываньня ў гімназіі ніхто мне не зьвярнуў увагу, ніколі не сказаў што якой я нацыянальнасьці ці якога я паходжаньня. Факгычна, польская гімназія з’арыентаваная была на шляхту, яна рыхтавала людзей аднолькавага ўзроўню, абапіралася на гэтую спаланізаваную шляхту.
3. Пазьняк: — Ці гаварылі беларусы са шляхты ў гімназіі па-беларуску, значыцца, у сьценах гімназіі?
А. Шукелойць: — Тыя, што пачуваліся беларусамі, так. А потым мы, ужо група цэлая, недзе ў 6-м, 7-м клясе гаварылі па-беларуску між сабой.
3. Пазьняк: — А калі чулі гэта пэдагогі альбо людзі, з’арыентаваныя на польскія шавіністычныя ідэі, ці не выяўлялі яны якога-небудзь незадавальненьня, ці рабілі якія-небудзь заўвагі?
А. Шукелойць: — He было такіх заўвагаў, але адносна нашага палітычнага становішча ў гімназіі — гэта я буду гаварыць асобна.
Вось у гэтым самым Кше філярэтау у выніку дыскусіяў, рэфэратаў абмену думак, ужо выяўляліся погляды вучняў. I, скажам, недзе ў 6-м, 7-м клясе ўжо былі вучні акрэсьленага палітычнага паіляду. У асноўным вызначаліся, гэта выразна, на сацыялістычны кірунак. Я мушу сказаць, што ў Полыпчы сацыялістычны кірунак — гэта ППС, гэта не камуністычны кірунак, a паірыягычны, які ў вялікай меры прычыніўся да здабыцьця незалежнасьці Полыпчы. Так што кірунак сацыялістычны выразна вылучаўся. I таксама кірунак такі нацыяналістычны, з’арыентаваны з каталіцкім касьц&іам і каталіцкім клерам. Гэтыя два кірункі вельмі выразна ўжо выяўляліся. У старэйшых клясах ужо хлопцы выказвалі свае думкі, грамадзкія сімпатыі і' бралі наваг ўдзел у палітычным руху (нелегальна).
Што да нас, беларусаў то група такая выявілася
ў нашым клясе, чалавек пяць, Гэта Барановіча сын, я, такі Шчэпановіч быў (сын гаспадара вялікага фальварку), йшчэ пара асобаў, якія выразна сталі на грунт беларускага змаганьня за незалежнасьць Беларусі, навязалі кантакг з Вільняй і зь віленскімі арганізацыямі.
Першая такая мая паездка ў Вільню была ў Беларускі музэй (гэта ў сувязі з тым, што мы хацелі арганізаваць угодкі Слуцкага паўстаньня).
3. Пазьняк: — У гімназіі хацелі арганізаваць?
А. Шукелойць: — He, ужо навонкі з сваёй моладдзю, не ў гімназіі. Я шмат чытаў цікавіўся, пастараўся ўвайсьці ў добрыя дачыненьні з настаўнікам польскай мовы. А ён сам некалі быў акгорам. Я някепска дэклямаваў, так што ў яго добрую меў рэпутацыю. Улез у бібліятэку гімназіяльную, бо ён быў кіраўніюм бібліятэкі і там заўсёды некалькі вучняў яму ў помач было. Гэта дало мне магчымасьць карыстацца ня толькі звычайнай той лектурай для вучняў, а таксама той, што ў бібліятэцы была (ад восьмай тысячы там уверх насгаўніцкая бібліятэка). I там я ўжо тады чыгаў і Маркса, і Розэнбэрга, і гэтых, анархістых усялякіх, і іншых. На гэнай аснове вырабляліся мае пагпяды.
3. Пазызяк: — Якая літаратура ў гімназіі вас найбольш цікавіла? Якую вы найбольш чыталі?
А. Шукелойць: — Па-першае, зь літарагуры польскай, мастацкай, то, безумоўна, галоўную ўвагу маю прыцягваў Стэфан Жэрамскі. Пра Жэромскага я некалькі рэфэрагаў рабіў. А потым чытаў Шышкова таксама. Менш прыцягвала паэзія, скажам, XIX стагоддзя. Але Жэромскі зрабіў, думаю, найбольшы ўплыў.
3 Пазьняк: — А палітычная, філясофская літарагура якога накірунку больш цікавіла?
А. Шукелойць: — Усе левыя кірункі, пачынаючы ад анархістаў. Бакуніна чытаў Маркса „Капітал” прачыгаў у 5-м клясе іімназіі недзе, першы том яго, бо там гэтая эканамічная частка мяне мала цікавіла.
3. Пазьняк:—Я уважаю, шго сацыялістычныя перакананьні ў вас ужо скпддваліся ў гімназіі. Што найбольш паўплывала на такі накірунак вашых перакананьняў у той час?
Л. Шукелойць:—Безумоўна, што Барановіч, у
якога мы часта бывалі. Вельмі цікавы чалавек. Мова ў яго беларуская была вельмі добрая, ён меў дом у Ашмяне і вялікі пляц. У час таргоў шляхта зьязджалася, усе гэта ў яго там загрымліваліся. Ён даставаў беларускую літаратуру асабліва Багдановіча, а потым Арсеньневу, і чытаў. Во, калі ласка вам, кажа, беларуская літаратура, у параўнаньні да польскай, нічым не ўступае.
3. Пазьняк: — А сам ён належыў да якой партыі?
А. Шукеяойць:—Ён быў сацыялісты, як я ўжо казаў, у гэтай Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыі. Сядзеў. Адбыў ссылку яшчэ перад 1905 годам. А потым у Ашмяншчыне ён ведамы быў з увагі за свайго бацьку, як чырвоны шляхціц.
3. Пазьняк: — Якія, вы ўважаеце, стасункі былі паміж сацыялізмам і нацыянальнавызвольным рухам, нацыянальна-вызвольнымі ідэямі? Бо ў расейскім кшталце (у бальшавіцкім) сацыялізм і нацыянальныя рухі амаль не сумяшчаюцца.
А. Шукелойць: — Я прыйшоў у палітыку сьведамым, стаяў на аснове таго, што становішча беларускага народа таюе цяжкое, што варга дая яго вызваленьня пасьвяціць жыцьцё. I дзеля гэтага, чытаючы пра ўсе гэтыя кірункі палітычнага руху, для мяне найбліжэйшы быў сялянскі сацыялізм. I ён меў паводле нас, традыцьпо. Гэта Каліноўскі, брагы Луцкевічы, Грамада і гэтак далей. 1 нашая эсэраўшчына, якая была вельмі акгыўнай у 1-ю Сусьветную вайну. Фактычна, ўсе гэтыя рухі рэвалюцыйныя, усе паўстаньні былі эсэраўскага кірунку. Ён мне найболып імпанаваў. I таму, скончыўшы гімназію, мы прышлі адразу да групы докгара Мікшіы Чарнзцкага ў Вільні, які выдаваў часапіс Золак. I зь ім засталіся.
У нас усіх (у гэтай групы беларусаў 5 чалавек з аднаго клясу) былі пэўныя непаразуменьні з польскай палітычнай паліцыяй. Першы такі выпадак — гэта польскі перапіс насельніцтва ў 1930, здаецца, годзе. Я тады быў вучнем 5-га кляса. I нас з клясу ўжо некалькі хлопцаў зарганізавалі да перапісу. Адбылі мы курс перапісчыкаў. Я гэты курс здаў на „выдатна” і мне далі раён, недалёка Ашмяны.
КНІГІ ОНЛАЙН
