Гутаркі з Антонам Шукелойцем
Зянон Пазьняк
Выдавец: Беларускія Ведамасьці
Памер: 144с.
Вільня 2003
А. Шукелойць: — Дырэкіар гімназіі, як я ўжо гаварыў, іэта такі шляхціч з ваюліцы Цялешышкі (вельмі цікавы назоў такі сьмешны, таму нашыя бацькі сьмяяліся зь яго). Ён быў пілсудчык, такога сацыялістычна-лібэральнага кірунку. I думаю, што, мусіць, быў масонам. Таму што ў нас у гімназіі вельмі высока цаніўся арганізагар польскай масанэрыі Валер’ян Лукасінскі, маёр, які падрыхгаваў паўсганьне 1831-га году ў Варшаве. Вельмі цікавая, моцная фігура. Яго засуцзілі на ссылку, прыкулі да тачкі. Ён, здаецца, трыццаць гадоў быў на ссылцы. I там памёр. Дырэктар якраз скаўцкаю арганізацыю назваў ягоным імем. Віленская масонская лёжа мела такі лібэральны дух мяйсцовай інтэлігенцыі; ейным кіраўніком нейкі час быў рэкгар Віленскага ўнівэрсітэту, таксама шляхціц зь Лідчыны Вітальд Станееіч. Вельмі прыхільны да беларусаў, між іншым. Так што думаю, што і нас глы Лакуцьеўскі паважаў. (Я ніякай крыўды да яго ня маю, абсалютна і да нікога, бо гэта не ён шюдзіў, а староства — палітычная агеніура ў Ашмяне).
3. Пазьняк: — Між іншым, сын Вітальда Станевіча Рзсцітут Станевіч цяпер у Познані
ўзначальвае „Коло мілосьнікув Літвы". Вельмі прыхільны да беларусаў чалавек. Я быў двойчы ў Познані па ягоным запрашэньні, выступаў там у асяроддзі людзей, поўных сантымэнтаў да Беларусі. I вось касьцёл у Познані маліўся тады за Беларусь. Пан Рэсцітут адмысловую малітву разам з ксяндзамі склаў.
А ўпершыню, яшчэ ў 1997 г., была запрошана мая жонка Галіна, выступала там з дакладам пра Беларусь. Цікава назіраць людзей, якія падыходзяць, бяруцца за гузік і кажуць, што „Беларусь гэта Літва, а „вы” ёсьць ліцьвіны, і мова беларуская ёсьць ліцьвінская, прошэ пана”, што „ тэрас на Літве жондзі Жмуцзь ” і г.д.
Так што Віленшчына ў Полыпчы жыве. Існуе як бы ў двух культурах польскай і беларускай. (Напрыклад, такія вядомыя асобы, як Тадэвуш Канвіцкі, Чэслаў Сэнюх.)
А. Шукелойць: — Вельмі, між інпіым, цікавая тэма. Добра б было да яе потым вярнуцца. Але сюнчу пра гімназію.
Настаўнікам гімназіі быў такі Ётка Наркевіч. Вядомая асоба. Ён быў рэвапюцыянер, належыў да польскай рэвалюцыйнай арганізацыі ў Летуве, гэта значыць у Коўне. Яны думалі зрабіць паўстаньне, чатырох чалавек. Там іх раскрылі і засудзіпі на сьмерць. Сярод іх гэты Ётка Наркевіч. Ён мясцовы шляхціц, але ведамае такое прозьвішча у беларускай рэвалюцыйнай гісторыі.
3. Пазьняк: — I што яны хацелі зрабіць?
А. Шукелойць: — Далучыць Летуву да Полыпчы.
3. Пазьняк: — I за гэта засудзілі на сьмерць, за змову чагырох і нерэальныя намеры?
А. Шукаюйць: — Змову раскрылі і засудзілі. Тады палякі праз Лігу Нацыяў іх выцягнулі зь Ледувы. Дык вось гэты Наркевіч быў настаўнікам гімнастыкі ў нас. Мяне ён недалюбліваў з увагі на прозьвішча, і вечна гэтае прозьвішча перакручваў на летувіскі лад. Але, калі трэба было недзе выступаць спартоўцам у Вільні, то ён тады ўжо мяне клікаў: „ Слухай, ты паедзеш у групе саколаў (гэта польская гімнастычная арганізацыя Сокал такая). Пайдзі да краўца, ён табе прымерае касьцюм (бо там яны мелі чырвоныя кашулі і зялёную такую марынарку). ■
ВІЛЬНЯ. ЗМАГАРНАЕ ЖЫЦЬЦЁ
Віленскі ўнівэрсітэт
3. Пазьняк: — Цяперака пра Віленскі ўнівэрсітэт. Таксама пра асяроддзе, атмасфэру, палітычнае жыцьцё ў Вільні ў той час.
А. Шукелойць: — Скончыўшы гімназію, я ня меў магчымасьці траціць ані аднаго году, бо з маёй „апініяй”, пратэрмінаваўшы адзін год пасьля сканчэньня гімназіі, я не атрымаў бы пасьведчаньня аб маральнасьці, аб палітычнай надзейнасьці. I дзеля гэтага я мусіў адразу пасіупаць на ўнівэрсітэт, хаця ў нас становішча ў доме было вельмі цяжкое. Якраз у гэтым годзе памёр мой бацька, незадоўга перад матурай.
3. Пазьняк:—Колькі ў вас было зямлі ў сям’ і?
А. Шукелойць: — Недзе каля 20-ці гакгараў усіх разам, зь лесам і пашай. Я мусіў ісьці адразу на ўнівэрсітэт. Mae гэтыя палітычныя настаўнікі хацелі, каб я йшоў на юрыдычны факультэт і рыхтаваўся на прафэсійнага палітыка ці прафэсійнага рэвалюцыянера. Але мяне неяк іуцы не цягнула, і я пайшоў на гуманітарны, гуманістычны факультэт, на аддзел філялёгіі, з думкай, што я буцу вывучаць этналёгію.
Калі я вучыўся ў гімназіі (недзе ў 7-м клясе), ведамы прафэсар Кракаўскага унівэрсітэту Казімір Мушынскі рассылаў апытальнікі, ня памятаю, у справе нейкага народнага сьвята, і гэты апыгальнік мой яму вельмі спадабаўся. Ен напісаў ліст. што заклікае мяне на ўнівэрсітэт, каб быць ягоным студэнтам. Дык вось, паколькі Мушынскі з Кракава пераязджаў у Вільню ў 1935-м годзе, каб прыняць туг катэдру этнаграфііэтналёгіі, дык я вырашыў запісацца на гуманітарны факупьтэт, і да гэтага прафэсара Мушынскага. Паколькі адзін сэмэстар яго не было, дык я пайшоў на славянскую філялёгію да прафэсара Эрвіна Кашмідара. Гэта быў немец, спэцыяльна запрошаны Віленскім унівэрсітэтам зь Нямеччыны, вялікі прыяцель беларусаў. Ён быў куратарам (гэта значыць, апекуном) Беларускага Сіудэнцкага Саюзу і Таварыства Прыяцеляўбеларусаведы.
Такім парадкам я знайшоўся на ўнівэрсітэце. У справе кватэры і жыльля, і нейкай магчымасьці ўтрымацца мне адразу парадзілі зьвярнуцца да ксяндза Адама Станкевіча, які іпмат дапамагаў студэнтам. Станкевіч уладзіў мяне, паслаў даЯна Пазьняка — рэдактара газэты „Крыніца
Яны жылі тады ў доме на Завальнай,!; займалі цэлы паверх (паргэр дому). I там ў вялікай залі жылі сіудэнты. Гзта значыць, былі тапчаны пры сьценах такія з дошчак, прыгожа зробленыя. На тапчанох гэтых сядзелі людзі ў час розных там
Старонка з польскага вайсковага білету А. Шукелойця.
імпрэзаў, канцэртаў і сходаў. А ўноч, на вечар, зьяўляліся туды студэнты, даставалі з гэтых тапчаноў свае пасьцелі, раскладалі і там спалі. Гэтак там, у залі на Завальнай,1, у гэны час спала каля дзесяці слудэнтаў-беларусаў.
Гаспадаром гэтага ўсяго парадку быў Ян Пазьняк. Факгычна, тут была цэнтраля Бепарускай Хрысьціянскай Дшакратыі. (Перад
гэтым яна была на вуліцы Людвісарскай, 9, дзе знаходзілася „Крыніца", друкарня і жылі тады Пазьнякі. Гэты дом захаваўся.)
Дом на Завальнай,1 быў уласнасьцю, здаецца, парафіі касьцёлу, што знаходзіўся на Завальнай вуліцы. Гэта—кальвінаў.
На партэры былі два вялікія памешканьні. 3 аднэй стараны была вялікая заля (туг месьціўся Беларускі Інстытут Гаспадаркі і Культуры); меншая заля аддавалася для Беларускага Студэнцкага Саюзу. Было памешканьне для рэдактара „Крыніцы”, і там жа — рэдакцыя „ Крыніцы ” — гэта Яна Пазьняка.
3 другога боку (гэта як бы вялікая хата, другі канец) была друкарня імя Скарыны. Там таксама знаходзіліся рэдакцыі „Шляху моладзі”, „Калосься”. Была таксама кнігарня, а фактычна гэта быў кніжны склад, адкуль высылаліся на правінцыю беларускія кнігі.
3 гэтых студэнтаў яшчэ (сярод нас, жывых) ёсьць докіар Мацьвей (Мітрафан) Смаршчок (паэт Бярозка), якога ўсе ведаюць на эміграцыі з увагі на ягоную актыўнасьць і асабліва грашовую дапамогу розным выданьням і розным праектам. Так шго ў гэтым памешканьні на Завальнай,! я прабыў два гады. Дом гэты цяпер не існуе. Там пляц і нейкі помнік, па-мойму, летувіскаму паэту.
Вечарам заўсёды, пасьля таго, як мы, студэнты, ўжо вярнуліся ў гэтую залю, Ян Пазьняк заканчваў працу ў рэдакцыйньм сваім кабінэце, прыходзіў да нас і любіў расказваць цікавыя анэкдоты пра палітычных дзеячоў.
Ян Пазьняк, як ведама, быў сябрам Беларускай Хрысьціянскай Дэмакратыі і, тым болып, займаў кіруючае становішча ў гэтай партыі, і таму ягоныя анэкдоты тычыліся пераважна розных дзеячоў сацыялістычнага кірунку. Вось адзін з такіх анэкдогаў што я хачу расказаць, гэта — як выдатнага нашага дзеяча, ведамага Канстанціна Езавітава, за адну ноч сацыялістычны урад ў Менску паднёс з паручніка да палюўніка.
Як ведама, Езавітаў прыняў актыўны ўдзел у сгварэньні Рады БНР, быў заслужаным афіцэрам. Вельмі прыгожы ягоны нарыс ёсьць, як ён выгнаў бальшавікоў зь Менску ў 1918 годзе. Ну і паколькі такі высоказаслужаны чалавек, то вось гэты
першы ўрад Беларускай Народнай Рэспублікі вырашыў яго падняць да генэрала. Ноч цэлую сядзелі, згодна з вымогамі ваеннага Статуту, заўсёды падымалі яго на адзін чын вышэй, тады казалі тост і выпівалі. (Як ведама, сацыялісты, асабліва эсэры, любілі выпіць.) Так вялі яго паступова: штабс-капітан, капітан, маёр, падпалкоўнік, палюўнік. Ужо пачало сьвітаць. Давялі яго да палкоўніка, выпілі. Гарэлкі болей не было — скончылася, і Езавітаў застаўся палкоўнікам. Генэралам ужо яго не маглі менаваць: не хапіла гарэлкі. I сонца ўзыйшло, разьвіднела.
Прафэсар Эрвін Кашмідар
(выкадроўка)
Вось такога тыпу анэкдоты пра южнага з гэтых палітычных дзеячоў (асабліва Тамаша Грыба, Мамоныу (быў такі), Палуту Бадунову) любіў расказваць Ян Пазьняк.
У гэтым часе, калі я быў студэшам (з 1935-га па 1939-ы год), ужо балыцыня ці ўсе палітычныя арганізацыі беларускія былі амаль што зьліквідаваныя. Ужо не было „ Грамады ”, ані тых іншых арганізацыяў левага кірунку, з выняткам толькі (у падпольлі была) КПЗБ. I тая ў нейкім часе была зачынена па распараджэньні Сталіна. Адзінай арганізацыяй у гэтым часе ў заходняй
Вільня. 2000 г. Катэдральны пляц
(Фота 3. Пазьняка)
Вільня. 2000 г. Вострая Брама
(Фота 3. Пазьняка)
Ян Пазьняк. 1938 л (фотаграфіка). Замардаваны рускімі бальшавікамі ў 1939 г. Верагодна-у Курапатах.
Беларусі (сапраўды дзеючай, на паверхні) — гэта была Беларуская Хрысьціянская Дэмакратыя з сваімі рознымі падарганізацыямі, як напрыклад, Беларускі Інстыіут гаспадаркі і купьтуры. Там было таксама беларускае выдавецтва. Словам, Ян Пазьняк у тым часе быў старшынём Хадэцыі. Таму што недзе (думаю, можа ў 1926-м ці ў каторым годзе) была забарона біскупа Ялбжыкоўскага, што ксяндзы каталіцкія ня могуць належыць да палітычных партыяў. Ці гэта адносілася да польскіх палітычных партыяў я ня ведаю. Але на аснове гэтага распараджэньня, беларускія ксяндзы мусілі выступіць зь Беларускай Хрысьціянскай Дэмакратыі.
Так што ў гэтым часе Ян Пазьняк быў старшынём цэлай гэтай групы арганізацыяў, зьвязаных зь Беларускай Хрысьціянскай Дэмакрагыяй — Хадэцыяй, у скарочаньні.
Да Хадэцыі, апрача Інстытуту, належыў і друкаваны орган Хадэцыі „Крыніца" ці „Беларуская крыніца”, таксама часопіс моладзі „Шлях мтадзі". У заходняй Беларусі палякі не далі дазволу сарганізаваць арганізацыю моладзі. I таму арганізацыяў моладзі не было. Затое вось гэты „Шлях моладзі” поўніў такую функцыю нібы цэнтралі моладзі, бяз розьніцы палітычных перакананьняў. Там зьмяшчалі свае аргыкулы, вершы, прозу, паэты розных кірункаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
