Гутаркі з Антонам Шукелойцем
Зянон Пазьняк
Выдавец: Беларускія Ведамасьці
Памер: 144с.
Вільня 2003
дзіцё, можа табе ўдасца перахаваць яго. ” Так што былі і гэтакія дзеці.
Некаіорыя, якія ведалі, што яны габрэі, то, відаць, пасьля вайны вярнуліся да сваіх, а некаторыя так і засталіся.
Зразумела, што, з габрэйскага пункту іледжаньня, гэта можна было па-рознаму тлумачыць, бо ж гэтыя дзеці маглі ўжо і не вярнуцца да габрэйства, але з пункіу іледжаньня гуманнасьці, тое, піго выконвалі тады нашыя людзі, гэта была вялікая ахвярнасьць. За гэта маілі налажыць галавой. Немцы, калі б даведаліся, — не цырымоніліся б.
Тое, што нам там закіды робяць, то закіды гэтыя не габрэйскага паходжаньня, а маскоўскага. Гэта старая традыцыя ў іх, каб падняць антысэмітызм на Беларусі. Наваг калі ілядзець у гістарычным аспэкце, то заўсёды Масква нешта прыдумвала таюе. Быў некалі выдуманы нават адзін сьвяты такі, што „убіенны
жыдамі”, казалі.
Наш прыезд у Амэрыку ня выкпікаў ніякай варожасьці з боку габрэйскага насельніцтва. Наадварот — прыхільнасьць. I ведамы габрэйскі дзеяч у нью-ёркскіх колах доктар Ліхтэн (прафэсар нью-ёркскага ўнівэрсітэту) першы прышоў да нас і сказаў што ён гатовы зрабіць рэфэраг і расказаць там аб сгаўленьні габрэяў да беларусаў з увагі на тое, што ў час вайны мы ўсе паводзілі сябе на шмаг лепшым узроўні, чым іншыя народы, акупаваныя нямецкай нацыстоўскай арміяй. Ён потым вельмі шмат нам дапамагаў. Ён падпісаў дарэчы, хартыю Беларускага Інстьпуту Навукі і Мастацтва, у дужа бпізкіх дачыненьнях з Тумашам быў са мной таксама. Ён заўсёды нас запрашаў на розныя габрэйскія імпрэзы, на банкегы ведамых тут дапамаговых габрэйскіх арганізацьіяў. Я асабіста быў на банкеце ў Міноры (дапамаговая арганізацыя). Разам з Тумашам былі таксама на розных мітынгах, выбарах і іншых габрэйскіх мерапрыемствах.
Доктар Ліхгэн потым выехаў у Эўропу і там апошняе, што я ведаю (мне расказваў біскуп Чэспаў Сіповіч), Ліхтэн прадстаўляў Ізраіль пры Ватыкане. Тады яшчэ дыплямаіычных дачыненьняў не было, але Ізраіль меў там наілядальніка.
Другой асобай, што выканаў вялікую ролю для нас,—гэта сэнатар ад Нью-Ёрку Якуб (Джзкаб) Джэвіц. Ён заўсёды арганізоўваў з нагоды 25 Сакавіка малітву ў Сэнаце. На адчыненьне паседжаньня Сэнату заўсёды ехала дэлегацыя зь Нью-Ёрку з уладыкам Васілём — архіепіскапам Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай царквы. Уладыка Васіль адчыняў малітвай паседжаньне Сэнату. Даслоўна 25 Сакавіка альбо (калі не выпадала 25 сакавіка)—у нейкі дзень, блізкі да 25га. Малітвы Ўладыкі Васіля і прамовы Джэвіца надрукаваныя ў справаздачах Кангрэсу ЗША.
Зь дзеячоў нашага гораду вельмі прыхільна ставіўся Кач (з паходжаньня нават па бацькох — беларускага). Ён Кох пішацца, але па-ангельску чытаецца Кач. Ён яіпчэ жыве, такі жыцьцярадасны. Ён заўсёды з нагоды 25 Сакавіка выдаваў праклямацыю ад горада і бываў на нашым сьвяткаваньні.
3. Пазьняк:—Яюе становішча ён займаў?
А. Шукелойць: — Ён быў маёрам (мэрам) гораду Нью-Ёрку. Ён вельмі вясёлы чалавек. Ён і цяпер яшчэ выступае часга.
Тады суды ішлі паміж штатам Нью-Ёрк і НьюДжэрзі за тую выспу, дзе стаіць стаіуя Свабоды.
3 Пазьняк: — Так, 50 гадоў судзіліся.
А. Шукелойць: — Здаецца, і цяпер яшчэ суды ідуць. Але быў такі мамэнт за часоў Кача, што Нью-Ёрк выйграў. Ён тады журналістам сказаў што суд выйгралі, і гэтая стаіуя Свабоды як стаяла задам да Нью-Джэрзі, так і будзе стаяць.
Цяпер, дарэчы, на мэра гораду ішоў наш прыяцель Грын. Ён таксама ў нас на сьвяткаваньні 25 Сакавіка бываў. Гэта багатая
(выкадроўка)
Станіслаў Станкевіч. 1938 г. габрэйская сям’я, да іх належаць вялікія крамы прадуктовага характару.
Тдды, калі ён быў у Кангрэсе, у нас склаліся добрыя дачыненьні. Потым ён выбыў, і з таго часу кантакіаў няма.
Гэтыя дачыненьні беларускай эміграцыі і габрэйскіх дзеячоў у Амэрыцы ці амэрыканскіх палітычных дзеячоў габрэйскага паходжаньня так неяк сталі непакоіць Маскву. I расейцы пачалі рабіць захады супраць дзеячоў беларускай эміграцыі, супраць прафэсара Адамовіча, докгара Станіслава Станкевіча. Гэта дзьве асноўныя асобы ў час халоднай вайны ў змаганьні з бальшавіцтвам па лініі Інстытуту вывучэньня СССР. Там старшынёй бываў пераважна доктар Станіслаў Станкевіч. Заўсёды на зьезды Інстытуту ў Эўропу езьдзіў Адамовіч.
Мела значэньне таксама радыё, здабытае ў час халоднай вайны, яно было адраджэнскім. Апрача гэтага — дачыненьні беларускай эміграцыі з палітычным Вашынгтонам.
Усё гэта выклікала ў Маскве такую злосьць, і
пачалі востра выступаць супраць беларускай эміграцыі, даказваючы, што цэлы шэраг нашых дзеячоў актыўна супрацоўнічаў зь немцамі. Пачалася пісаніна. Былі спэцыяльна нанятыя людзі, якія прыязджалі ў Нью-Ёрк і ваколіцы, у беларускія калёніі эміграцыі. Вялі гутаркі на тэмы сучаснай гісторыі, удаючы, што яны гісторыкі. Зьявіўся такі „вучоны” юрыст, наняты бальшавікамі, Лофтус, які цэлую кніжку на гэтую тэму напісаў. Кніжка шырока тут разыходзілася ў Амэрыцы, таксама ў Эўропе. На кніжку паклікалася потым бальшавіцкая прапаганда. 1 так яшчэ мацней білі па эміграцыі.
3 Пазышк: — Але кніжку Лофіуса ў вучоным сьвеце ніхто сур’ёзна не ўспрымае, бо разабраліся, ішо гэта фальсіфікацыя. На яе ніхго не спасылаецца. Хіба шго самыя адсталыя прапагацдысты.
А. Шукепойць: — Так. Але ж антыбеларуская прапаганда йдзе, а ў Беларусі нават сёньня. Выдумваюць неіснуючы антысемітызм там, дзе наадварот, беларусы ратавалі людзей.
Супраць кніжкі гэтых гісторыкаў, што былі нанятыя Масквой, быў цэлы шэраг паважных артыкулаў. Пісалі доктар Тумаш, Адамовіч, Станкевіч, Запруднік — гэта дзеячы таго Інсіьпуіу вывучэньня СССР, цэнтраля яго была ў Мюнхэне, і там выдавалася спэцыяльна мноства аргыкулаў. Мне здаецца, наш аддзел у гэтым Інстытуце выдаў ці ня 10 зборнікаў. Зборнікі перакладаліся на ангельскую мову.
3. Пазьняк: — Што гэта за гісторыя з Гутырчыкам падымалася?
А. Шукелойць: — Гэта таксама выдуманая гісторыя. У Маскве выдуманая, а сюды яна спуіпчаная, відаць, разам з грашыма, на ахвотных заняцца.
Быў лягер у Калдычэве. Гэты лягер у асноўным быў для злоўленых партызанаў. I потым для тых, што мелі сувязь з партызанамі. Так піто туды траплялі часта і нашыя хлопцы і дзяўчагы, якіх падазравалі, што яны маюць сувязь з партызанамі. Там, у Калдычэве (недзе каля Баранавічаў) былі таксама габрэі, такія, што ня з гета, а недзе зь іншых мяйсцовасьцяў (спэцыялісты ўсялякія, пгто засталіся).
Кушаль нейкі час быў вайсковым інспэктарам.
I вось, ж інспэктар, ён адведаў гэты лягер у Калдычэве дзеля таго, што адзін з нашых зьвязаў ахоўваў тую тэрыторыю. Гэта значыць — ад партызанаў. Зьвяз беларускі, 13-га, па-мойму, батальёна, ці рота там нейкая 13-га батальёна. Яны ахоўвалі тэрыторыю навонкі.
На Кушаля тое Калдычэва зрабіла вельмі дрэннае ўражаньне. Ён быў там усярэдзіне. Немцы ўсярэдзіне кіравалі ўсім гэтым. 1 там немец адзін разам з Кушалем ішоў па калідоры і лупіў там гэтых вязьняў. Словам, біў іх пры Кушалі. На Кушаля ўсё гэта вельмі дрэнна падзейнічала.
У адну бурную ноч (была навальніца і довдж) габрэі з гэтага лягеру разрэзалі драіы і ўцяклі. Даслоўна — ўсе ўцяклі. Гутырчык быў у тым лягеры адным з падафіцэраў у роце 13-га батальёна. I таму потым яму прышылі, што гэта ён быў адным з ахоўнікаў гэтага лягеру. Ніхто не шукаў больш ахоўнікаў толькі якраз яго. Бо ж ахоўвала гэты лягер вялікая колькасьць людзей. Але ніхто больш не шукаў і таму гэта вельмі падазроная справа была.
Цяпер другая (лягічна беручы) справа: хто гэтым габрэям перадаў інструмэнты, каб перасекчы дрот. Скуль яны маші мець гэта ўсё? Цікава. Зь неба ж не звалілася. Трэба было прынесьці ці перадаць.
Цяпер трэцяе пытаньне: няўжо гэты батальён такі дурны быў што ня мог палавіць гэтых людзей? Гэта ж сотня людзей уцякала. He адзін, ня 10 і ня 20. Але каля сотні. Няўжо яны так моцна спалі ў тую ноч, што таюе? Усё гэта, калі лягічна перадумаць, то відаць ніткі, якімі сшытая цэлая справа.
Нічога праўдзівага ў гэтым няма. Усё выгпядала інакш. Беларускія жаўнеры гэтага самага 13-га батальёну перадалі інструмэнгы, якімі трэба было разрэзаць дрот, і вязьні гэтымі інструмэнтамі, скарыстаўшы начную навальніцу, разрэзалі дрот і ўцяклі, разьбеіліся. Ніхто іх не лавіў. Вось як.
3. Пазьняк: — Рота іх проста выпусьціла?
А. Шукелойць: — Выпусьціла. Ніхго іх не лавіў. He гаворыцца, што „ выпусьціла”, бо тады б цэлую роту немцы расстралялі. Вось гэта тое, што
мне расказваў Кушаль. На мой розум, таксама гэтак выглядае.
Але мала таго. Тады, калі гэтую справу з Гутырчыкам стварылі, тады была халодная вайна. I беларусы прымалі ў ёй вельмі акгыўны ўдзел, асабліва Адамовіч, Станкевіч. I таму тут быў ціск на эміграцыю з боку Масквы і КГБ. Але ппо справядліва, гэта тое, што ў Гутырчыка ў выніку суду адабралі амэрыканскае грамадзянсгва. Таму што ён, як ехаў у Амэрыку, не сказаў піто ёсьць вайсковым чалавекам, што служыў у войску (заюн ёсьць такі). Гутырчык салгаў аб гэтым. Гэтая „калдычаўская” справа ў судовым рашэньні была ні пры чым.
3. Пазьняк:—А як яны яму прышылі справу? Адкуль гэтага Гутырчыка НКВД знайшло? Як гэта атрымалася?
А. Шукелойць: — Тут падаслалі такога чалавека, які ўдаваў што ён гісторык. Прозьвііпча ягонае, магчыма, ведае Янка Запруцнік, ён зь ім спатыкаўся. Няведама, што гэта за чалавек быў. Ці гэта з разьведкі габрэйскай, ці з савецкай разьведкі. Словам, ён удаваў, што ёсьць гісторык, прыехаў з Францыі быццам і зьбірае матэрыялы пра становіпма беларусаў у час 2-й Сусьветнай вайны. Былі людзі, шго яму пра ўсё расказвалі. Ён вельмі мала быў іут, у Нью-Ёрку. Ня ведаю, ці зь кім тут спатыкаўся. Са мной не спатыкаўся, хаця мог бы спаткацца, бо я старшыня БеларускаАмэрыканскага Задзіночаньня. Ці, скажам, мог бы спаткацца з Вітаўтам Кіпелем (старшыня Беларускага Інстытуіу Навукі і Мастацтва), але Кіпель яго ня ведае. Выняткова ён быў па-мойму, на радыё ў Запрудніка. Але найбольш праседжваў ў Саўт-Рывэры, бо даведаўся, што там пахаваны якраз прэзыдэнт Астроўскі, і што там, відаць, асела беларуская эміграцыя, якая супрацоўнічапа з Астроўскім, I таму ён там у іх сядзеў. Цэлы час прыходзіў у Беларускі цэнтар, у той іхны кпюб, выпіваў разам. I там пазнаёміўся, відаць, з Гутырчыкам, які любіў выпіць, і таксама расказваць сам аб сабе, павыхваляцца. Так стварылі гэтую справу.
КНІГІ ОНЛАЙН
