Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1795-1939 гг.)
Сяргей Марозаў
Выдавец: ЮрСаПрынт
Памер: 446с.
Мінск 2019
237 Краёвая ідэя: канец XIX пачатак XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. 602 с.
238 Скірмунпг Р. Glos przeszlosci i potrzeba chwili (фрагменты) И Беларуская думка XX стагоддзя. Фйласофія, рэлігія, культура: Анталогія / уклад, прадмова і апрацаванне Ю. Гарбінскага. Варшава, 1998. С. 179-183.
239 Краёвая ідэя: канец XIX пачатак XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. 602 с.
Сховішчам рукапісаў артыкулаў аб дзяржаўнапалітычных ідэалах народаў былога ВКЛ, абуджаных вайной і расійскімі рэвалюцыямі, з’яўляецца асабісты фонд краёўца Л. Абрамовіча, рэдактара і выдаўца газеты «Przegl^d Wilenski» (1911-1938), у БАН Літвы240.
Пошук беларускімі нацыянальнымі дзеячамі аптымальнай канцэпцыі самавызначэння Беларусі ў форме ВКЛ адлюстроўвае іх палітычная публіцыстыка: рэферат А. Луцкевіча для беларускай дэлегацыі на Лазанскую канферэнцыю, яго артыкулы «3 беларускага палітычнага архіву», «Уваскросшы праект (аб беларускаўкраінска-літоўскім саюзе)»241, мемуары242, іншыя творы; артыкулы ў прэсе, рэфераты, выступленні на канферэнцыях В. Ластоўскага243, М. В. Доўнар-Запольскага244, Я. Варонкі245, Т. Грыба246, К. Дуж-Душэўскага247 і інш.
240 Літоўскі вечар у Берліне. 1917 г. Артикул П БАНЛ. Ф. 79. Спр. 822. 9 арк.; Abramowicz Ludwik. Polska a Litwa [1917] И БАНЛ. Ф. 79. Cnp. 767. 5 арк.; Jankowski Czeslaw. Pod bander^ Pogoni. 1919 // БАНЛ. Ф. 79. Cnp. 749. 5 арк.; Litwa a Niemcy. 1.IX.1917 И БАНЛ. Ф. 79. Спр. 824. 2 арк.; Memorial, zlozony przez grupa dzialaczy litewskich J. E. Panu Prezesowi Ministrow [1917] И БАНЛ. Ф. 79. Cnp. 828. 2 арк.; Odpis. 1917 r. // БАНЛ. Ф. 79. Cnp. 892. 9 арк.; Odpis. 27.X.918 // БАНЛ. Ф. 79. Cnp. 857. 3 арк.; Polityka narodowosciowa [1917] // БАНЛ. Ф. 79. Cnp. 842. 5 арк.; Smetona A. Geneza litewskiej rady krajowej. XI.1917 // БАНЛ. Ф. 79. Cnp. 784. 3 арк.; Sprawozdanie z zebrania dyskusijnego w sprawie Litwy [1918] И БАНЛ. Ф. 79. Cnp. 866. 5 арк.; Stosunki na Litwie [1918] // БАНЛ. Ф. 79. Cnp. Cnp. 869. 5 арк.; Zawadski WL Memorial о sprawie litewskiej. 7.11.1917 // БАНЛ. Ф. 79. Cnp. 787. 6 арк.; Z^dania Bialorusindw. 20.III.1918 // БАНЛ. Ф. 79. Cnp. 897. 3 арк.; Z^dania Litwindw. 31.VIII.1918 И БАНЛ. Ф. 79. Cnp. 898. 8 арк.
241 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленне; уклад., навук. рэд., пераклады, каментары і прадмова А. Сідарэвіча. Вільня: Інстытут беларусістыкі; Беласток: Беларускае гістарычнае таварыства, 2009. С. 121-124, 315-316, 318-320.
242 Луцкевіч А. За дваццаць пяць гадоў (1903-1928): Успаміны аб працы першых беларускіх палітычных арганізацый: Беларуская рэвалюцыйная грамада, Беларуская сацыялістычная грамада; паслясл. А. М. Сідарэвіча. Мінск: БелСЭ, 1991. 64 с.
243 Дакументы V асамблеі Лігі нацый, якая адбылася ў Жэневе ў верасні 1924 г. (Выступление В. Ю. Ластоўскага, бюлетэні, дэкларацыі і інш.) П БДАМЛіМ. Ф. 3. Bon. 1. Спр. 257.92арк.; Ластоўскі В. ПрамоваўЖэневе [1924]//Ластоўскі В. Выбраныя творы; уклад., прадмова і каментарыі Я. Янушкевіча. Мінск: Беларускі кнігазбор, 1997. С. 354-359.
244 Довнар-Запольский М. В. Жребий брошен// Спадчына. 2002. № 5-6. С. 86-87.
240 Варонка Я. Заходняя Беларусь: Городзеншчына і Віленшчына. Палітычнастатыстычны нарыс з дадаткам дакументаў і пратэстаў проці польскай акупацыі. Коўна, 1919. Аўтограф, машынапіс, друкаванае выданне II БДАМЛіМ. Ф. 3. Bon. 1. Спр. 152. 29 арк.
246 Грыб Т. «Нашы мэты і заданні». Артикул без канца. Машынапіс. Пачатак 1920-х г. // БДАМЛіМ. Ф. 3. Bon. 1. Спр. 145. 70 арк.
247 Артыкулы і даклады К. Дуж-Душэўскага аб беларускім нацыянальным руху і беларуска-літоўскіхузаемаадносінах. 1918-1935 г. // БДАМЛІМ. Ф. 3. Bon. 1. Спр. 241.347 арк.
У асобную трупу публіцыстычна-палітычных твораў аўтарам выдзелены запіскі, праекты, планы, а таксама праграмы грамадскіх арганізацый і палітычных партый, тэксты прамоў і выступленні ў прэсе, якія фармулююць канцэпцыі, праграмы дзеянняў або ўтрымліваюць канкрэтныя прапановы па дзяржаўна-палітычнаму ўладкаванню беларуска-літоўскіх зямель на аснове або з улікам традыцыі ВКЛ.
План М. К. Агінскага 1811 г. вядомы па яго публікацыях на французский, польскай248, рускай249 і беларускай мовах250. Памятныя запіскі на імя імператара і Праект указа аб арганізацыі заходніх губерняў, з якіх складаецца тэты план, былі выяўлены А. У. Ерашэвічам у РДВГА251. Альтэрнатыўны яму «мемарыял»-рапарт польскага генерала М. Сакальніцкага (пачатак 1812 г.), які ўтрымліваў прапановы для французскага ўраду па расчляненню тэрыторыі Расійскай імперыі з выкарыстаннем людскіх і матэрыяльных рэсурсаў Беларусі, быў апублікаваны ў нашай краіне ў рускамоўным перакладзе252.
Да гэтай групы крыніц прымыкаюць ана літычныя запіскі расійскіх дзяржаўных дзеячаў, чыноўнікаў розных узроўняў, служачых Трэцяга аддзялення з прапановамі наконт рэфармавання, надання аўтаноміі, аднаўлення элементаў ранейшай дзяржаўнасці або, наадварот, зніпічэння япічэ захаваных атрыбутаў мінулай дзяржаўнасці і ўніфікацыі зямель, далучаных да імперыі ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай. Шэраг такіх запісак канца XVIII — пачатку
248 Pamiptniki Michala Oginskiego о Polsce i polakach od r. 1788 az do r. 1815, przelozone z jpzyka francuzskiego. Poznan: Nakladem Ksipgarni Jana Konstantego Zupanskiego, 1872. T. III. 218 s.
249 Подвысоцкий А. Граф Михаил Огинский и его отношения к императору Александру Павловичу (1807-1815) И Русский архив. 1874. Кн. 1, № 3. Стб. 637-710.
250 Адраджэнне: Гістарычны альманах / склад, і навук. рэд. А. П. Грыцкевіч. Мінск: Універсітэцкае, 1995. Вып. 1. 262 с.
251 Ерашэвіч А. Палітычныя праекты адраджэння Рэчы Паспалітай і Вялікага Княства Літоўскага ў палітыцы расейскага царызму напярэдадні вайны 1812 г. // Гістарычны альманах. Гародня, 2002. Т. 6. С. 92-93.
252 Сокольницкий М. «Исполнено по высочайшему повелению...»: Рапорт, поданный Наполеону начальником его контрразведки, польским генералом Михаилом Сокольницким, с рекомендациями «о способах избавления Европы от влияния России...»; сост., предисл., примеч. О. А. Яновского; пер. с фр. В. А. Яновского. Минск: БГУ, 2003. 151 с.
XIX ст. выяўлены ў РДАСА253, РНВ254, запісак 30-х гг. XIX пачатку XX ст. у ДАРФ255 і РДВГА256.
Пазіцыю праціўнікаў вяртання Аляксандрам I палякам і ліцвінам іх дзяржаўнасці найбольш яскрава характарызуе датаваны 1819 г. ліст да імператара вядомага расійскага гісторыка М. М. Карамзіна257. У свой час тэты смелы лістпапрок, ліст-асуджэнне аляксандраўскай палітыкі ў заходніх губернях выклікаў моцны рэзананс у прыдворных колах. Сведчаннем таму наяўнасць яго спісаў у розных архівасховішчах258.
Пра мэту стварэння, дзейнасць і палітычныя намеры Літоўскага земскага крэдытнага таварыства, якое рыхтавала палітычную і фінансавую базу пад адраджэнне ВКЛ, мы даведваемся з нарыса С. Крэйца, складзенага ім у 1867 г. на аснове аўтэнтычных дакументаў і выяўленага аўтарам манаграфіі ў РНБ259.
253 Безыменное письмо на польском языке с разными предложениями на счет государственного управления Польши. 1809 г. И РДАСА. Ф. 12. Спр. 257. Арк. 1-13; Записка графа Поццо ди Борго и письмо Карамзина к императору Александру касательно восстановления Польши. 1814 г. // РДАСА. Ф. 12. Спр. 270. Арк. 1-19; О шляхте чиншевой в Литве. 1796 г. И РДАСА. Ф. 12. Спр. 241. Арк. 1-21; Письмо начальника Волынской губернии к генералу Вязьмитинову о мнении поляков о восстановлении Царства. 1815 г. // РДАСА. Ф. 12. Спр. 271. Арк. 1; Предложения об основании Королевства Польского после изгнания Наполеона из России, и о границах и об управлении этим королевством // РДАСА. Ф. 12. Спр. 264. 21 арк.
254 Сперанский М. М. Записка об устройстве польских губерний. На бумаге с водяным знаком 1803 г. Копия// РНБ. Ф. 731. Спр. 147. 26 арк.
255 Анонимные письма жителей Западного края к М. Н. Муравьеву с предложением усиления власти в крае, о существовании польской партии в Петербурге и др. Секретно // ДАРФ. Ф. 109. Сакрэтны архіў. Воп. 2. Спр. 705. Арк. 1-17; Записка без подписи о мерах, необходимых к осуществлению для предотвращения нового восстания поляков в Западном крае. После 1863 г. И ДАРФ. Ф. 109. Сакрэтны архіў. Воп. 2. Спр. 702. Арк. 1-6; Записка неизвестного литовца «Как выйти из ненормального положения в западных губерниях и способах ликвидации в них латино-польского элемента». 12 октября 1865 г. //ДАРФ. Ф. 109. Сакрэтны архіў. Воп. 2. Спр. 707. 67 арк.; Записка неизвестного литовца об истории, составе населения, религии и политическом состоянии СевероЗападного края и мерах для достижения «благоустройства» и спокойствия в нем при отношении Куцынского. 7 июня 1866 г. //ДАРФ. Ф. 109. Сакрэтны архіў. Воп. 2. Спр. 713. 59 арк.; Письма капитана Васильева Александра с просьбой назначить его полицмейстером в Варшаву с приложением своих записок о Литве и Польше. Начато 20 мая 1832 г. И ДАРФ. Ф. 109. Сакрэтны архіў. Воп. 2. Спр. 208. Арк. 5-41 адв.
256 Краткий очерк о восстании в Литве в 1863 г. и о мероприятиях по колонизации края. 1867 г. // РДВГА. Ф. 484. Воп. 1. Спр. 164. Арк. 1-543.
257 Записка графа Поццо ди Борго и письмо Карамзина к императору Александру касательно восстановления Польши. 1814 г. // РДАСА. Ф. 12. Спр. 270. Арк. 1-19.
258 Письмо Карамзина Н. М. Александру I с советом не восстанавливать Польшу. 17 октября 1819 г. //ДАРФ. Ф. 1165. Воп. 3. Спр. 22. 5 арк.
259 Крейц С. Александр Оскерко. Министр внутренних дел Литовского народного жонда. Очерк, составленный по подлинным документам, заключающимся в
У анталогіі «Краевая ідэя: канец XIXпачатак XX стагоддзя» апублікавана разгорнутая праграма ўладкавання «Літоўскай правінцыі», якую ў 1907 г. прапанаванаў у сваім артикуле Б. Ялавецкі260. У 1906 г. прагучаў і быў надрукаваны зварот краёўцаў-ліцвінаў да прадстаўнікоў маладога пакалення літоўскага нацыянальнага руху261.
Праліваюць святло на зварот беларускага нацыянальнага руху да ідэі адраджэння ВКЛ і яе няпросты лес на мяжы 1020-х гг. XX ст. арыгіналы праграмных дакументаў арганізацыі «Канфедэрацыя ВКЛ»262 і іншыя матэрыялы віленскіх беларускіх палітычных структур першай чвэрці XX ст., сканцэнтраваныя ў «Фондзе беларусаў Вільні» ў БАНЛ263, а таксама ў «Калекцыі дакументаў аддзела рукапісаў Беларускага музея імя Івана Луцкевіча ў г. Вільня» (фонд 3) у БДАМЛіМ264,
КНІГІ ОНЛАЙН
