Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1795-1939 гг.)
Сяргей Марозаў
Выдавец: ЮрСаПрынт
Памер: 446с.
Мінск 2019
Таму Беларусь і беларусы ў тагачасным гістарычным працэсе і ў навуковай літаратуры, яму прысвечанай, аказаліся нібы схаванымі298, прычым за падвойнай заслонай за назвамі «Польшча», «паляк» і «Літва», «ліцвін», «літовец», а часткова яшчэ і за імем «Русь», «рускі». Атрымалася гэткая этнанімічная «хованка», калі аднаго і таго ж чалавека маглі называць рознымі этнонімамі. Так, паводле аўтэнтычных крыніц, К. Каліноўскі ў час універсітэцкай вучобы ў Пецярбургу быў удзельнікам «польскага» таварыства (выхадцаў з Польшчы, Беларусі, Літвы і Украіны); пасля вучобы вярнуўся «ў родную Літву»; «апрануты ў сярмягу літоўскага селяніна», пешкі вандраваў«па Літве і Русі»; ён-«адзін з самых высокіх розумаў, якія вылучыла ў той час Польшча, ...шчыры апостал люду
298 Lichtensztul J. The White Ruthenian Problem in Eastern Europe II Reprinted from the Quarterly Bulletin of the Polish Institute of Artsand Sciences in America. 1944. July. P. 2.
беларускага»; «адзін з самых высакародных мужоў Літвы»299. «Расійскія ўлады называлі К. Каліноўскага дыктатарам Літвы, (разумеючы Літву як даўнейшае гасударства разам з Беларуссю)», пісаў В. Ластоўскі300. Відавочца паўстання Ю. Ягмін удакладняе, што гэта быў «дыктатар Літвы і Белай Русі»301.
Гісторыкі часта блытаюць гэта канстатуецца ў манаграфіі «На шляху станаўлення беларускай нацыі: гістарыяграфічныя здабыткі і праблемы» паняцці «польскі» і «рэчпаспалітаўскі», а з’ява «ліцвінства» патрабуе новага гістарыяграфічнага асэнсавання ў кантэксце цывілізацыйнай барацьбы і нацыятворчых працэсаў другой паловы XIX пачатку XX ст.302. За «польскасцю» ўраджэнцаў і дзечаў беларускіх зямель канца XVIII сярэдзіны XIX ст. трэба бачыць не ўласна польскі, а рэчпаспалітаўскі патрыятызм. Яго складовай часткай быў «ліцвінскі патрыятызм», які характарызаваўся высокай ступенню аўтаномнасці. Л іцвіны беларусы і літоўцы па меры магчымасці адстойвалі сваю палітычную аўтаномію яшчэ ў часы Рэчы Паспалітай. У XIX ст. яны, хоць і мелі агульныя з польскай шляхтай мову і рэлігію, але сваё адрозненне ад яе грунтавалі на гістарычных і культурных традыцыях ВКЛ303. Так, усведамленне Адамам Міцкевічам сваёй польскасці «не перашкаджала яму мець рэгіянальную, субэтнічную, літвінскую ... свядомасць», як сцвярджае даследчык этнаканфесійных стэрэатыпаў беларусаў I. А. Марзалюк, а «яго Полыпча то і Карона, і Літва, і Русь»304. Паколькі царызм ігнараваў факт існавання беларускай нацыі, то і ў афіцыйных крыніцах другой паловы XIX ст. мы не знойдзем паняцця «беларускі дваранін». У іх дваране звычайна фігуруюць як асобы «польскага» і «непольскага» паходжання. Пры гэтым
299 Каліноўскі К. За нашу вольнасць. Творы, дакументы; уклад, прадм., паслясл., камент. Г. Кісялёва. Мінск: Беларускі кнігазбор, 1999. С. 161, 163, 165, 167, 210, 216.
300 Тамсама. С.200.
301 Тамсама. С.185.
302 На шляху станаўлення беларускай нацыі: гістарыяграфічныя здабыткі і праблемы I В. В. Яноўская [і інш.]; навук. рэд. В. В. Яноўская; Нац. акад, навук Беларусі, Ін-т гісторыі. Мінск: Беларус. навука, 2011. С. 260, 262-263.
303 Смалянчук А. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіхі літоўскіхземлях. 1864-люты 1917 г. СПб.: Неўскіпрасцяг, 2004. С. 47,49.
304 Марзалюк I. Вытокі беларускага заходнерусізму і літвінізму // Беларуская думка. 2012. № 8. С. 53-54.
ў першым выпадку размова ідзе не столькі пра палякаў па нацыянальнасці, колькі пра апалячаных беларусаў-дваран30°.
Прынцыповае значэнне для нашага дас ледавання мае выбар падыходу да сутнасці «польскага пытання» ў беларускай гісторыі і яго эвалюцыі на працягу канца XVIII пачатку XX ст. Сучаснікі разумелі вырашальны характар праблемы прыналежнасці літоўскіх і беларускіх зямель для лёсу польска-расійскай спрэчкі, нават яе еўрапейскую значнасць. У запісцы «Пытанне польскае», датаванай снежнем 1862 г., 3. Серакоўскі пісаў, што адным з важнейшых пытанняў, якія Еўропе прыйдзецца вырапіыць у бліжэйшай будучыні, з’яўляецца польскае пытанне, а прычына яго важнасці заключаецца ў заходніх губернях306. Удзельнік паўстанцкай арганізацыі Віленскай губерні Э. Кучэўскі-Порай, прыхільнік памяркоўнага крыла «чырвоных», у сваіх успамінах пісаў пра вялікую ролю Літвы ў лёсе Польшчы, якая разумела, што пазбавіўшыся гэтага краю, яна «становіцца з вялікага народа трэццеразрадным статыстам, не адпаведным ні гістарычнаму мінуламу, ні маральным патрэбам нацыянальнага духа»307.
Пад «польскім пытанием» у беларускай гісторыі апошняй трэці XIX — пачатку XX ст. А. Смалянчук разумев змаганне па літычнай і кул ьтурнай э літы гістарычнай Л ітвы за захаванне традыцый уласнага палітычнага, сацыяльна-эканамічнага, культурнага і рэлігійнага ладу жыцця. Характерным! рысамі свядомасці гэтай эліты было ўяўленне пра ўласнае мясцовае паходжанне, усведамленне непарыўнай сувязі з роднай зямлёй, глыбокая прыхільнасць да польскай культуры, якая спалучалася з шанаваннем мясцовых культурных традыцый, і пачуццё непадзельнасці гістарычнага лёсу Літвы і Польшчы308.
Гісторыя намераў і спроб адраджэння ВКЛ у 17951939 гг. разглядаецца ў манаграфіі скрозь прызму тэорыі
305 Самбук С. М. Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века. Минск: Наука и техника, 1980. С. 13-14.
306 Русско-польские революционные связи. М.: Изд-во АН СССР, 1963. Т. I. С. 231.
307 Восстание в Литве и Белоруссии 1863-1864 гг.: Материалы и документы / гл. ред.: С. Кеневич и др. М.: Наука, 1965. С. 205.
308 Смалянчук А. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі pyx на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 люты 1917 г. СПб.: Неўскі прасцяг, 2004. С. 123-124.
сацыякул ьту рнай траўмы польскага сацыё лага П. Штомка309, якая, развітая сацыёлагамі X. Йоасам (Германія), Р. Мертанам і Д. Аляксандэрам (ЗША)310, Э. Гідэнсам (Вялікабрытанія)311, атрымала шырокае навуковае прызнанне312.
Сацыякультурная траўма — гэта вынік сутыкнення культурных каштоўнасцяў соцыума з «чужым» і варожым акружэннем, які выклікаў дысфункцыянальныя змены ў сацыяльным жыцці. Адбываецца ломка каштоўнасных асноваў, прывычных сэнсаў і значэнняў сацыяльнай рэа льнасці. Карэнным чынам мяняецца вобраз паўсядзённасці, абесцэньваюцца складзеныя правілы сацыяльных дзеянняў, што цягне за сабой страту індывідуальнай і групавой ідэнтычнасці.
Соцыум, паводле П. Штомпкі, па-рознаму адчувае тэты культурны крызіс. Заўсёды ёсць цэнтральная трупа, якая глыбока ўспрымае яго; і перыферыйныя трупы, для якіх ён неістотны, маргінальны. Фактар, які найбольш уплывае на тэты параметр, — адукацыя. X. Йоас і Д. Аляксандэр сфармулявалі палажэнне «чым далей ад траўмы, тым болып яна перажываецца», бо яна валодае моцнай інэрцыяй, часам пакаленнямі захоўваецца ў калектыўнай памяці ці ў калектыўнай падсвядомасці і час ад часу пры спрыяльных умовах праяўляе сябе.
Праекцыя дадзенай тэорыі на даследаванне руху за адбудову ВКЛ ставіць і дапамагае вырашыць цэлы шэраг пытанняў: пра сімптомы траўмы, выкліканай дэмантажом дзяржавы; трупы насельніцтва, ёй найбольш падвержаныя, і прычыны іх імкнення перанесці мінулае ў будучыню; прычыны перажывання гістарычнай катастрофы новымі пакаленнямі, жывучасці традыцыі ВКЛ і інш.
309 Штомпка П. Социология социальных изменений: пер. с англ.; под ред. В. А. Ядова. М.: Аспект-Пресс, 1996.416 с.; Sztompka Р. Trauma wielkiej zmiany. Spoleczne skutki transformacji. Warszawa: Instytut Studiow Politycznych PAN, 2000. 168 s.
310 Jeffrey C. A. On the Social Construction of Moral Universals: The «Holocaust» from War Crime to Trauma Drama // European Journal of Social Theory. 2002. No 5 (1). P. 5-85; Joas H. Cultural Trauma? On the Most Recent Turn in Jeffrey Alexander’s Cultural Sociology П European Journal of Social Theory. 2005. № 8 (3). P. 365-374.
311 Гидденс Э. Устроение общества: Очерк теории структурации. М.: Академический Проект, 2005. 528 с.
312 Штомпка П. Культурная травма в посткоммунистическом обществе И Социологические исследования. 2001. № 2. С. 3-12.; Штомпка П. Социальное изменение как травма // Социологические исследования. 2001. No 1. С. 6-16.
Тэорыя сацыякультурнай траўмы дае метадалагічны інструментарый, які дазваляе аб’яднаць у адно цэлае факты, раскіданыя амаль на 150-гадовым храналагічным адрэзку313. Інтэрпрэтацыя праблемы ў кантэксце гэтай тэорыі дазваляе звязаць у лагічны ланцуг знішчэнне ВКЛ, тайныя таварыствы, ідэалогію паўстанняў, Канфедэрацыю ВКЛ 1915 г., дзейнасць МБС у літоўскім урадзе і нават прапанову вярнуць Беларусі назву «Вялікае Княства Літоўскае», якая прагучала ў 2005 г.314.
«Шукаць важныя дэтэрмінанты макрагістарычных працэсаў у мікрасферы чалавечых матывацый, каштоўнасцяў і адносінаў», як вучыў М. Вэбер315, дапамагае канцэпцыя «трох эпох» фаз, якія праходзяць заняволеныя народы ў сваім палітычным жыцці ад страты незалежнасці да самаўсведамлення і змагання за яе. Гэта канцэпцыя была сфарулявана ў першым нумары нелегальнай паўстанцкай газеты «Chor^gew swobody» (Вільня, 1 студзеня 1863 г.) органа Л ПК316. Першы этап характарызуецца лая льнасцю да захопнікаў тых, хто давёў краіну да страты незалежнасці, і апатыяй болыпасці народа. На другім этапе робяць першыя крокі людзі, якія ўзялі на сябе абавязак абуджэння нацыянальнай годнасці і духу. Гэта фаза пачынаецца тайнымі змовамі, першымі ахвярамі, а завяршаецца аднаўленнем веры народа ў свае сілы, разгараннем «полымя любові да Айчыны» і масавым нацыянальным рухам. Трэцяя фаза непрацяглая, бо нацыя
313 Marozau S. Знішчэнне Вялікага княства Літоўскага як сацыякультурная траўма П Per aspera ad astra: materialy z XVI Ogolnopolskiego Zjazdu Historykow Studentow. Krakow, 20 kwietnia 2008 r. I red. A. Swi^tek. Krakow: Uniwersytet Jagiellonski, 2008. T. XII: Metodologia historii, historiografia i historia gender. S. 101-113.; Марозаў С. П. Тэорыя сацыякультурнай траўмы П. Штомпка як тэарэтыка-метадалагічная аснова вывучэння ідэй і праектаў адраджэння Вя лікага княства Літоўскага // Ш лях у навуку: зб. арт. Рэсп. навук. канф. да 55-годдзя студ. навук.-даслед. гіст.-краязн. гуртка «НіКа», Гродна, 22-23 крас. 2010 г. / ГрДУ імя Я. Купалы; рэдкал.: Н. А. Івашчанка (гал. рэд.) [і інш.]. Гродна: ГрДУ, 2011. С. 186-193; Морозов С. П. Идея возрождения Великого Княжества Литовского (конец XVIII первая четверть XX в.) в контексте теории социокультурной травмы // Россия и Беларусь: История и культура в прошлом и настоящем. Россиеведение и белорусоведение в XXI веке. Вып. IV: Традиционные и новые тенденции в научных исследованиях: Материалы междунар, науч, конф., Смоленск, 11-12 окт. 2018 г. Смоленск: СмолГУ, 2018. С. 157-167.
КНІГІ ОНЛАЙН
