Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1795-1939 гг.)
Сяргей Марозаў
Выдавец: ЮрСаПрынт
Памер: 446с.
Мінск 2019
«Спыненне існавання Вялікага Княства Літоўскага як рэальнай дзяржавы, адзначыў гісторык I. Лялькоў, зусім не азначала яго канец у якасці гістарычнага феномена»333. Ідэя неабходнасці і немінучасці аднаўлення ВКЛ з гэтага часу трывала прапісалася ў палітычнае мысленне ліцвінскай інтэлектуальнай і палітычнай эліты. Як ні імкнуўся царскі ўрад задобрыць беларускую і літоўскую шляхту, яна, вядучая сіла ў сацыяльна-эканамічных і культурных адносінах, не магла прабачыць новай уладзе знішчэння сваёй дзяржаўнасці і пазбаўлення сябе ранейшых правоў. Не хацелі змірыцца са стратай незалежнасці і свайго дачынення да кіравання краінай палітыкіВКЛ. У навуковай літаратурывыказваецца думка, што паняцце «грамадзянін ВКЛ», якое сёння выкарыстоўваецца
333 Лялькоў I. Традыцыі Вялікага Княства Літоўскага ў палітычным жыцьці беларускіх земляў у XIX ст. И Спадчына. 2002. № 2-3. С. 56.
ў даследаваннях і публіцыстыцы, з’явілася якраз тады, калі такое грамадзянства ўжо фармальна перастала існаваць334. Фактычную прыналежнасць да ВКЛ тых, хто на яго землях нарадзіўся і быў пазбаўлены краіны дзяцінства, змянілі перададзеныя наступным пакаленням дзейсныя настальгія і пачуццё духоўнай прыналежнасці да ВКЛ, якія выліваліся ў праграмы і праекты, грамадскія арганізацыі, палітычную дзейнасць, антырускія змовы і паўстанні. Лічыцца, што ў канцы XVIII пачатку XIX ст. большасць ліцвінаў марыла аб адраджэнні ВКЛ у складзе адноўленай Рэчы Паспалітай з захаваннем уніі Кароны і Княства335. Змаганне за вяртанне на карту Еўропы Рэчы Паспалітай не перакрэслівала іх жадання вярнуць дзяржаўнасць ВКЛ.
«Л ітва зусім спакойная, інфармаваў М. Рапнін Пецярбург, і будзе такой надалей, пакуль пажар не ўспыхне ў іншых мясцовасцях»336. Ён не дапускаў нават думкі, што ў пакораным народзе яшчэ засталіся сілы да змагання. Хіба толькі горстка «нямудрых» маладзёнаў песціць «непрыстойныя» думкі, але небяспекі з боку несвядомай і «дурной» моладзі не бачыў, а старэйшае, стомленае пакаленне ў нелаяльнасці не западозрваў. Тым не менш, адсочваў лаяльнасць новых падданых імперыі, каб цалкам выдушыць з сэрцаў і мазгоў ліцвінаў «мяцежны дур»337.
Між тым, групы бежанцаў з Полыпчы, Беларусі, Літвы і Украіны пасля разгрому паўстання сабраліся ў Італіі, Францыі, Малдавіі, Валахіі, Турцыі. Вайскоўцы пачалі ствараць там легіёны, якія, меркавалі, у вельмі хуткім часе пойдуць вызваляць Айчыну. Палітыкі ВКЛ Караль Прозар, князь М. К. Агінскі, Юзаф Коцел, князь Рамуальд Гедройц і інш., што апынуліся ў эміграцыі, шляхам дыпламатыі вярэдзілі еўрапейскія каралеўскія двары ў надзеі, што Францыя дамовіцца з Прусіяй, схіліць Данію, Швецыю і Турцыю да вайны з Расіяй і возьме актыўны ўдзел у аднаўленні Рэчы Паспалітай. Для забеспячэння інтарэсаў сваёй неіснуючай ужо
334 Ostatni obywatele Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego / red. T. Bujnicki; K. StQpnik. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie-Sklodowskiej, 2005. S. 25.
335 Швед В., Данскіх C. Заходні рэгіён Беларусі ў часы напалеонаўскіх войнаў. 1805-1815 гады. Гродна: ГрДУ імя Я. Купалы, 2006. С. 41.
336 Miller A. Perwsza porozbiorowa konspiracja litewska: Spisek ks. Ciecierskiego, przeora dominikanow Wilenskich (1796-1797): studjum historyczne. Krakow: NakL OO. Dominikanow, 1936. S. 13.
337 Тамсама. S. 12.
краіны ў Парыж паехаў К. Прозар, у Венецыю А. Патоцкі, у Канстанцінопаль М. К. Агінскі. Людзі, якія ў 1794 г. прынеслі ў ахвяру свой грамадскі статус і ўласнасць дзеля выратавання сваёй краіны, яны і цяпер былі перакананы, што дзяржава, якая знайшла столькі абаронцаў і мсціўцаў, не можа быць страчана назаўсёды. Яны і ў эміграцыі ўжывалі розныя сродкі, якія здаваліся ім здольнымі яшчэ ўзняць яе, і непахісна спадзяваліся на змену абставінаў. Асаблівыя надзеі эмігранты ўскладалі на Францыю, бо знікненне Рэчы Паспалтай з шэрагу дзяржаў закранула яе інтарэсы парушэннем ранейшага палітычнага балансу ў Еўропе. Надзея на Францыю ўзмацнялася з прычыны хуткіх поспехаў яе войскаў.
Дэпутацыя, створаная ў Парыжы ў верасні 1795 г. з пяці найбольш вядомых удзельнікаў паўстання (з іх двое, К. Прозар і Р. Гедройц, — з ВКЛ, родам з Беларусі), рыхтавала план усеагульнай канфедэрацыі (гэтым тэрмінам завуалява лі слова «паўстанне») у Польшчы і ВКЛ. Падрыхтоўкай выступления ў Літве займаўся генерал Р. Гедройц338.
У1795-1796 гг. паўстанне і вайна супраць Расіі рыхтавалася ў Турцыі. У іх дыпламатычнай падрыхтоўцы ўдзельнічаў М. К. Агінскі, якому вяртанне на радзіму забаранілі, а за яго галаву прызначылі буйную ўзнагароду. Толькі змена абставінаў магла адкрыць яму «злачынцу» ў міжнародным розшуку шлях дадому, і ён гэту змену прыспешваў. Ен хадайнічаў пера д турэцкім урадам аб прытулку і падтрымцы вайскоўцаў-бежанцаў з Рэчы Паспа літай. Планаваўся іх прыток і арганізацыя вялікага корпуса на турэцкім памежжы для рэалізацыі плана паўстання. Вяліся перамовы аб вызначэнні ім месца збору бліжэй да ўкраінскай крэпасці Камянец, якая меркавалася першым пунктам наступальнай аперацыі339, і аб атрыманні ад турэцкага ўрада пазыкі, гармат.
Звесткі з эміграцыі давалі надзею і прыносілі суцяшэнне тым, хто заставаўся на радзіме і не мог змірыцца з тым, што «Польшчы канец».
338 Smolenski W Emigracja Polska w latach 1795-97: Materyaly historyczne. Warszawa: Tlocznia Wl. Lazarskiego, 1911. S. 2, 8, 22.
339 Агінскі M. К. Мемуары пра Полыпчу i палякаў з 1795 да 1810 года // ARCHE. 2015. Ns 9. С. 27-28, 41, 56, 79.
Абуджэнне палітычнай думкі. Як не імкнуўся новы правіцель адгарадзіць мурам Беларусь і Літву ад палітычнага рэха Еўропы, адтуль даносіліся чуткі аб стварэнні легіёнаў, мацнелі звесткі аб перамогах Банапарта, даходзілі пагалоскі аб уцёках Т. Касцюшкі з Петрапаўлаўскай крэпасці і з’яўленні пад псеўданімам у Парыжы.
Да Гродна першыя звесткі аб нібыта ўцёках з няволі кіраўніка паўстання дайшлі ў лютым 1795 г. Расійскі ўрад жорстка ставіўся да тых, хто тэту «ерунду» пашыраў. Шляхціц Тадэвуш Крушынскі за тое, што ў Лідзе «ад імя Касцюшкі пабуджаў ... да ўзброенай барацьбы», падвергся экзекуцыі ў Вільні. Яго паставілі над шыбеніцай. Кат, спаліўшы «пасквіль», даў 25 удараў, а потым раскаленым жалезам таўраваў шчокі. Пасля экзекуцыі Т. Крушынскага выслалі ў Нерчынск. Але знішчыць прамень надзеі было цяжка: у Владаўскім ключы шляхціц Лявон Турскі «сее непакой», у Слоніме — шамбелян Вольмар340.
Пачынаецца «паляванне» на Т. Касцюшку. Яно знайшло адлюстраванне ў карэспандэнцыі М. Рапніна з губернатарамі, прадстаўнікамі расійскай адміністрацыі ў Беларусі і Літве. З’явіўся ўніверсал да ліцвінаў, якім прадпісвалася Т. Касцюшку лавіць, калі ён з’явіцца ў гэтых мясцінах, і выдаваць тых, хто дасць уцекачу сховішча. Па ўказанню М. Рапніна ўніверсал на працягу трох тыдняў чыталі з амбонаў341. Пераследавалі нават за неасцярожныя словы, узмацнілі кантроль за перапіскай, а таксама ўвагу да дзяржаўнай мяжы.
Гэта «паляванне» на Т. Касцюшку, якое з перспектывы часу выглядае гумарыстычна, адназначна ўказвае на існаванне ва ўрадзе моцнай асцярогі, што само з’яўленне правадыра паўстання, ураджэнца гэтых мясцінаў, можа зноў абудзіць дух пераможанага народа і яго надзею, што знутры можа прыйсці дапамога і вызваленне. У красавіку 1796 г. у мястэчку Сялец, што адыйшло да Аўстрыі, былі схоплены змоўшчыкі на чале з М. К. Агінскім, якому быццам бы Т. Касцюшка даручыў падбіваць «чэрнь» да працягу ўзброенай барацьбы. Як паведамляў тады ў Пецярбург М. Рапнін, «у тутэйшай зямлі
340 Miller A. Perwsza porozbiorowa konspiracja litewska: Spisek ks. Ciecierskiego, przeora dominikanow Wilenskich (1796-1797): studjum historyczne. Krakow: Nakl. 00. Dominikanow, 1936. S. 17, 21.
341 Тамсама. S. 22.
пачалі рассейвацца розныя чуткі... да абурэння падобных, ... і што ўсё тое робіцца дзеля аднаўлення Польшчы»342.
3 пачатку 1796 г. разгортваецца патрыятычны рух у самой Літве і Беларусі. 3 наступлением вясны тут адчувалася нейкае чаканне, неспакой343. Накіраваны 26 лютага 1796 г. парыжскай Дэпутацыяй у Літву генерал Р. Гедройц рыхтаваў тут глебу для новага выступления, спрабаваў арганізаваць паўстанне ў Жамойці344.
Урадавы Пецярбург пачынаў разумець, што дадзеная мясцовым насельніцтвам вымушаная прысяга на вернасць фармальная і не сведчыць аб яго ўнутранай лаяльнасці, а таксама тое, піто сілы на эміграцыі не прызналі падзелаў Рэчы Паспалітай і разбурэння ВКЛ. I ў бліжэйшым акружэнні М. Рапніна, і пры двары Кацярыны II зявілася адчуванне, што «еўрапейскі вулкан заціх ненадоўга», што пажар звонку набліжаўся і мог ахапіць народ345.
У край даходзілі звесткі аб разгортванні руху ў эміграцыі, аб яе новых планах. Дзейнасць эміграцыі, Парыжская дэпутацыя, Львоўская цэнтра лізацыя — гэтыя тэндэнцыі і плыні адчулі ў ВКЛ. Весткі, якія даходзілі сюды з Басфора, Венецыі, Вены, станавіліся іскрамі надзеі. Ніхто не пытаў, наколькі гэтыя звесткі праўдзівыя, наколькі добра абдуманыя гэтыя планы, але і патрыёты ВКЛ, і гродзенскі правіцель разумелі, што калі прыйдзе дапамога звонку, тут зноў запалае паўстанне346. У гэтых умовах у Беларусі і Літве зараджаецца грамадскапалітычны рух, які матэрыялізаваўся ў дзейнасць арганізацыі, што праходзіла праз справы расійскай Тайнай экспедыцыі як «змова братоў Цяцерскіх», а ў гістарычныя працы ўвайшла пад назвай «Віленская асацыяцыя».
342 Анішчанка Я. К. Інкарпарацыя: Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай. Мінск: Хурсік, 2003. С. 399.
343 Miller A. Perwsza porozbiorowa konspiracja litewska: Spisek ks. Ciecierskiego, przeora dominikanow Wileriskich (1796-1797): studjum historyczne. Krakow: Nakl. 00. Dominikanow, 1936. S. 28.
344 Агінскі M. К. Мемуары пра Полыпчу i палякаў з 1795 да 1810 года // ARCHE. 2015. № 9. С. 23,45; Smolenski W. Emigracja Polska w latach 1795-97. Warszawa: Tlocznia Wl. Lazarskiego, 1911. S. 8.
345 Miller A. Perwsza porozbiorowa konspiracja litewska: Spisek ks. Ciecierskiego, przeora dominikanow Wilenskich (1796-1797): studjum historyczne. Krakow: Nakl. OO. Dominikanow, 1936. S. 23, 27, 32, 33.
346 Тамсама. S. 32-33.
Віленская асацыяцыя (1796-1797гг.). Смерць Кацярыны II і першыя крокі-«дабрадзействы» адносна ўдзельнікаў паўстання Паўла I (вызваленне Т. Касцюшкі і 12 тысяч вязняў, амністыя сасланых, дазвол эмігрантам вярнуцца ў Расійскую імперыю і вяртанне ім канфіскаваных маёнткаў) ажывілі ў ліцвінскай шляхты надзею на змяненне палітыкі царызму ў адносінах да іх радзімы. Папаўзлі чуткі, што ў Пецярбургу распрацоўваецца новая геаграфічная карта, на якой пазначана Рэч Паспалітая, і мяркуецца аднаўленне самой дзяржавы з сынам Паўла I на троне347.
КНІГІ ОНЛАЙН
