Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1795-1939 гг.)
Сяргей Марозаў
Выдавец: ЮрСаПрынт
Памер: 446с.
Мінск 2019
314 Пазьняк 3. ВКЛ И Народная воля. 2005. 3 лістапада.
315 Штомпка П. Социология социальных изменений: пер. с англ.; под ред. В. А. Ядова. М.: Аспект-Пресс, 1996. С. 214.
316 Калиновский К. Из печатного и рукописного наследия. Минск: Беларусь, 1988. С. 61-62; Каліноўскі К. Занашу вольнасць. Творы, дакументы; уклад, прадм., паслясл., камент. Г. Кісялёва. Мінск: Беларускі кнігазбор, 1999.С. 49-50.
ўздымаецца на барацьбу за незалежнасць, і характарызуецца нацыянальнай салідарнасцю і пачуццём сілы духу317.
Тэарэтыка-метадалагічны характар для нашага даследавання мае таксама канцэпцыя нацыяўтварэння ва Усходняй Еўропе, разгледжаная на феномене і спадчыне Рэчы Паспалітай і ВКЛ, якую прапанаваў у пачатку 2000-х гг. амерыканскі гісторык Т. Снайдэр318.
Згодна з яго канцэпцыяй, палітычная «польская нацыя», якую ўтварыла ў Рэчы Паспалітай шляхта розных нацыянальнасцяў (польскай, літоўскай і ўсходнеславянскай) і рэлігій (праваслаўнай, каталіцкай і пратэстанцкай), з канца XVIII ст. пачынае распадацца. Пасля паўстання 1863 г., у якім шляхта Літвы і Беларусі змагалася за адраджэнне інстытутаў і традыцый ВКЛ, што і ў Рэчы Паспалітай захоўвала важныя атрыбуты самадастатковай дзяржавы (уласную назву, структуру кіравання, фінансавую сістэму, заканадаўства, войска319), адбываецца пераход з палітычнай нацыі на літоўскую, польскую, украінскую, беларускую этнічныя нацыі супольнасці носьбітаў адной мовы320.
Тады і ліцвінскі патрыятызм, «нацыя элітаў ВКЛ» пачынае «распадацца» на асобныя «колеры» нацыянальных ідэй. У Беларусі знакам новай эпохі эпохі нацыяналізмаў Т. Снайдэр называв К. Каліноўскага. Ідэю гістарычнага ВКЛ, на думку гісторыка, перакрэсліла палітыка М. Мураўёва, які шляхціцаліцвіна К. Каліноўскага, што пісаў па-беларуску, падтрымліваў царкоўную ўнію, лічыў сваёй бацькаўшчынай ВКЛ, павесіў як завадатара польска-каталіцкага бунту321.
3 народаў былога ВКЛ, па меркаванню Т. Снайдэра, у беларусаў, якія колькасна нашмат пераўзыходзілі ўсе іншыя, быў найбольшы шанеп у XIX ст. хутка сфарміравацца ў нацыю
317 Кастусь Каліноўскі і нацыятворчы працэс у Беларусі: матэрыялы міжнар. навук. канф., Лондан, 27-29 сак. 2014 г. / пад рэд. А. Смаленчукаі Д. Дынглі. Мінск: Зміцер Колас, 2015. С. 48-49.
318 Снайдэр Т. Рэканструкцыя нацый: Полыпча, Украіна, Літва, Беларусь, 1569-1999; пер. з англ.; навук. рэд. Г. Сагановіч. Мінск: Медысонт, 2010. 424 с.; Марозаў С. П. Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў святле канцэпцыі нацыяўтварэння Т. Снайдэра И Этносоциальные и конфессиональные процессы в современном обществе: сб. науч. ст. / ГрГУ им. Я. Купалы; редкол.: М. А. Можейко (гл. ред.), С. В. Донских, С. Л. Вилейко. Гродно: ГрГУ, 2014. С. 98-109.
319 Снайдэр Т. Рэканструкцыя нацый: Полыпча, Украіна, Літва, Беларусь, 15691999; пер. з англ.; навук. рэд. Г. Сагановіч. Мінск: Медысонт, 2010. С. 39, 41.
320 Тамсама. С. 164.
321 Тамсама. С. 71, 75.
і разам са сваімі суседзямі, а то і хутчэй за іх, стаць галоўнымі спадкаемцамі ВКЛ. Асноўным унутраным фактарам, які абумовіў няўдачу, гісторык лічыць якраз адданасць беларускага руху, які «азіраўся на гісторыю», ідэі адраджэння шматнацыянальнага ВКЛ у той час, як літоўскі і польскі нацыянальныя рухі змянілі палітычныя традыцыі ВКЛ да непазнавальнасці.
Канцэпцыя Т. Снайдэра дае тлумачэнне месца дзяржаўнапалітычнай традыцыі ВКЛ у грамадска-палітычным руху ў Беларусі ў параўнанні са стаўленнем да гэтай традыцыі іншых спадкаемцаў ВКЛ. У святле гэтай канцэпцыі становяцца больш зразумелымі прычыны няўдач беларускага нацыянальнага руху пачатку XX ст.
Прапанаваная аўстрыйскім вучоным Андрэасам Капе лерам тэорыя «старых» і «маладых» нацый фармуліруе канцэптуальныя асновы інтэрпрэтацыі нацыянальных рухаў народаў, якія ўваходзілі ў склад Расійскай імперыі. Разам з тэорыяй трох фаз у нацыянальным руху чэшскага вучонага Міраслава Гроха яна абгрунтоўвае арыентаванасць беларускага нацыянальнага руху пачатку XX ст. на адра джэнне ВКЛ і разыходжанне яго інтарэсаў з літоўскім рухам.
Згодна з тэорыяй А. Капелера, «старыя» гэта нацыі з поўнай сацыяльнай структурай, якія сфарміраваліся першымі (канец XVIII пачатак XIX ст.), у тым ліку на аснове элітарнай дваранскай культуры і свядомасці. «Маладыя» нацыі з сялян і сфарміраваліся яны пазней. Іх інтэлігенцыя была прадстаўлена выхадцамі з сялян, а мова і культура фарміравалася на народнай аснове. Палякаў ён адносіць да «старых» нацый, беларусаў і літоўцаў да «маладых»322.
У развіцці нацыянальных рухаў М. Грох вылучае тры галоўныя фазы. Фаза А — гэта перыяд навуковага вывучэння этнасу яго інтэлігенцыяй. Нацыя, якая ўсвядоміла свае палітычныя інтарэсы, выставіла прэтэнзіі на палітычную самастойнасць, уваходзіць у фазу В перыяд агітацыі на карысць гэтага нацыянальнага руху. У фазе С нацыянальны рух набывае масавы характар323.
Як сцвярджае А. Капелер, пераход беларускага
322 КаппелерА. Россия-многонациональная империя: Возникновение, история, распад. М.: Прогресс-Традиция, 1997. С. 161-169.
323 Токць С. Праблемы перыядызацыі беларускага нацыянальнага руху 19 пачатку 20 ст. II Гістарычны альманах. Гародня, 2002. Т. 7. С. 187-192.
нацыянальнага руху, спецыфічнай задачай якога была «эмансіпацыя і ад польскай вярхушкі, і ад расійскай», у фазу В зацягнуўся, наступіў са спазненнем і пачаўся са стварэння БРГ, у той час, як літоўскі нацыянальны pyx, падтрыманы каталіцкім духавенствам, заявіў свае прэтэнзіі на палітычную самастойнасць раней і да таго ж вызначаўся болынай «прабіўной сілай» у параўнанні з украінскім і беларускім нацыянальнымі рухамі324.
Пры вывучэнні праблемы аўтар кіраваўся тэарэтыкаметадалагічнымі выкладкамі сучаснай паліталагічнай навукі адносна грамадска-палітычных рухаў. Пры спробе ўпісаць рух за адраджэнне ВКЛ у існуючую тыпалогію грамадска-палітычных рухаў узнікаюць цяжкасці з-за яго храналагічнай працягласці, дынамікі, неаднароднасці сацыяльнай базы, разнастайнасці форм выяўлення і іншых характарыстык. 3 улікам наступных крытэрыяў даследуемы рух у гэтай тыпалагізацыі займае наступныя пазіцыі: па прычыне ўзнікнення незадаволенасць пазбаўленнем дзяржавы, былых правоў і новым рэжымам; па мэтах — палітычны; па масавасці элітны, аднак над час ваенных і сацыяльных катаклізмаў 1806-1812, 1831, 1863—1864 гг. — масавы; па сацыяльнай аснове шляхецкі, але ў адзначаных палітычных сітуацыях пазакласавы; па маштабе (зоне распаўсюджання, адміністрацыйна-тэрытарыяльнаму ахопу) — рэгіянальны (ахопліваў Беларусь і Літву); па нацыянальнай прыкмеце — нацыянальна-вызваленчы, за культурна-нацыянальную аўтаномію; па спосабах і метадах дзеянняў — легальны і нелегальны, мірны і гвалтоўны; па ступені арганізацыі высокаарганізаваны; па адносінах да існуючага ладу — спалучаў рэфарматарства і радыкалізм; па ідэалагічнай аснове ліберальна-дэмакратычны, аднак з праявамі кансерватызму; па ўзаемаадносінах з уладай ад канфрантацыі да супрацоўніцтва; быў дыскрэдытаваны, блакіраваны, падаўляўся ўладамі.
Важнае значэнне для нашага даследавання мае канцэпцыя айчыннага гісторыка А. Каўкі аб этапах у беларускім вызваленчым рухуў 1794-1918 гг. Паводле самаўсведамлення, арганізаванасці і якаснай эвалюцыі вызваленчага руху ў
321 Каппелер А. Россия многонациональная империя: Возникновение, история, распад. М.: Прогресс-Традиция, 1997. С. 165, 167.
ім умоўна вылучаны два этапы: пачаткова-падсвядомы pyx «у сабе» пераважна ў межах польскага нацыянальнавызваленчага працэсу i pyx «для сябе», сведамы ўласна беларускіх нацыянальных задач. Храналагічнай мяжой паміж імі з’яўляецца паўстанне 1863 г. Вынікам агляду руху стала палажэнне А. Каўкі аб гістарычнай пераемнасці і незнішчальнасці нацыянальна-дзяржаўнай ідэі беларускага народа325.
Выкарыстанне тэарэтыка-метадалагічных падыходаў, сфармуляваных у тэорыі палітычнай нацыі, тэорыі сацыякультурнай траўмы, канцэпцыі трох эпох у жыцці і самаўсведамленні паняволеных народаў, канцэпцыі нацыяўтварэння ва Усходняй Еўропе Т. Снайдэра, у тэорыі «старых» і «маладых» нацый і тэорыі трох фаз, якія праходзяць нацыянальныя рухі, паліталагічнай тэорыі грамадскапалітычных рухаў дазваляе ўбачыць такія аспекты гісторыі руху за адраджэнне ВКЛ, якія засталіся б незаўважнымі ў межах пазітывізму.
Такім чынам, у даследаванні грамадска-палітычнага руху за адраджэнне ВКЛ, яго ідэалогіі сказвалася і цяпер дае сябе знаць ангажаванасць дарэвалюцыйных, затым савецкіх і сучасных расійскіх, літоўскіх, польскіх, а таксама беларускіх гісторыкаў інтарэсамі сваіх краін і народаў. Доўгі час тэту праблему разглядалі праз прымат польскай або расійскай канцэпцый, у якіх змаганне за адбудову ВКЛ атаесамлялася з польскім нацыянальна-вызваленчым рухам. У расійскай, польскай і літоўскай гістарыяграфіі Беларусь і беларусы часта схаваныя за назвамі «Полыпча», «палякі» і «Літва». Савецкая гістарыяграфія пад уплывам 1917 г. як рубяжа, з якога пачалася «другая гісторыя» Беларусі, абыходзіла маўчаннем дзяржаўнапалітычныя традыцыі ВКЛ або надавала іх аднабакова ідэалагізавана. У той жа час працы канца 1910-1920-х гг. шэрагу першых удзе льнікаў дзяржаўнага будаўніцтва Беларусі (А. Луцкевіча, М. В. Доўнар-Запольскага, Я. Варонкі, Ф. Турука, Т. Грыба і інш.) характарызуюцца сімпатыяй да гістарычнай формы яе дзяржаўнага ўладкавання ў выглядзе ВКЛ.
За апошнія паўтара стагоддзя гістарыяграфія руху за адраджэнне ВКЛ эвалюцыянізіравала ад наказу барацьбы за польскую ідэю праз ігнараванне праблемы да спецыяльнай
325 Каўка, А. Беларускі вызваленчы рух // Спадчына. 1991. № 5. С. 5-10.
пастаноўкі пытання аб палітычным лёсе народаў былога ВКЛ, цікавасць да якога ўзрасла ў Беларусі і за мяжой пасля распаду СССР. 3 канца 1990-х гг. гісторыя руху за адраджэнне ВКЛ становіцца самастойнай навуковай праблемай.
Пры наяўнасці пэўнай навуковай літаратуры, прысвечанай праектам адраджэння ВКЛ у 1805-1812 і 1915-1916 гг., тэма барацьбы за вяртанне ВКЛ на палітычнае поле Еўропы яшчэ далёкая ад вычарпальнай даследаванасці. Да таго ж гэта барацьба не зводзіцца да двух фрагментарных, храналагічна абмежаваных і падзеленых паміж сабой стагоддзем часу сюжэтаў з палітычнай гісторыі Беларусі, але з’яўляецца «чырвонай ніццю», якая пранізвала грамадска-палітычны рух на працягу прыкладна паўтара стагоддзя. Аднак самастойнага даследавання, дзе б рух за адраджэнне ВКЛ прасочваўся цэласна — ад першых праяў да адыходу ў нябыт, яшчэ не створана.
КНІГІ ОНЛАЙН
