Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1795-1939 гг.)
Сяргей Марозаў
Выдавец: ЮрСаПрынт
Памер: 446с.
Мінск 2019
У беларускай гістарыяграфіі не атрымалі належнага асэнсавання грамадскія настроі канца XVIII першага дзесяцігоддзя XIX ст., дзяржаўна-палітычныя шуканні інтэлектуальнай эліты былога ВКЛ і ў гэтым кантэксце вытокі плана М. К. Агінскага. Вывучэнне гісторыі змагання за адраджэнне ВКЛ у кантэксце мясцовага грамадска-палітычнага руху дазваляе паглядзець на гэта змаганне «знутры», убачыць месца «ліцвінскай ідэі» ў «рэчпаспалітаўскім патрыятызме», адметнасць якіх да гэтага часу часта не заўважаецца. У навуковай літаратуры па гісторыі паўстанняў XIX ст. толькі фрагментарна закранаецца тэма адраджэння ВКЛ. Дыскусіі апошніх гадоў з асобай К. Каліноўскага ў іх цэнтры вядуцца, галоўным чынам, вакол яго дзяржаўна-палітычных поглядаў і нацыянальных ідэалаў. Яшчэ не стала прадметам спецыяльнага даследавання месца ў ідэалогіі краёвага руху базавай для яе дзяржаўнай традыцыі ВКЛ. Недастаткова даследавана пытанне аб канцэпцыях геапалітычнага ўладкавання беларуска-літоўскага рэгіёна, якія былі вылучаны лідарамі беларускага нацыянальнага руху ў 1915-1917 гг. Да канца не вырашана пытанне аб часе адмовы беларускага нацыянальнага руху ад намеру стварыць дзяржаву на аснове традыцыі ВКЛ. Кропка на намеры адрадзіць ВКЛ, пастаўленая папярэдняй гістарыяграфіяй на пачатку 1918 г., збядняе наша ўяўленне пра
беларускі нацыянальны pyx памежжа 10-20-х гг. і прапанаваную ім палітру магчымых дзяржаўна-палітычных канструкцый.
Наяўнасць комплексаў архіўных крыніц, нягледзячы на шматлікія дакументальныя страты ў XIX і XX ст., і публікацыя іх часткі адкрывае магчымасць весці даследчую працу па абранай навуковай праблеме. Найболып багатымі сховішчамі дакументаўіматэрыялаўпатэме з’яўляюццаДАРФ, ДГАЛ,БАНЛ і БДАМЛіМ. Даследуемая праблема забяспечана крыніцамі па наступным тэматычным блокам: уплыў напалеонаўскіх войнаў 1799-1815 гг. на ажыўленне сярод беларускай і літоўскай шляхты адраджэнскіх настрояў; традыцыі ВКЛ у паўстаннях 1794, 1830-1831 і 1863-1864 гг.; ідэалогія грамадскіх рухаў і тайных таварыстваў у Беларусі і Літве ў канцы XVIII-XIX ст.; праблема нацыянальна-дзяржаўнага самавызначэння народаў былога ВКЛ у першай чвэрці XX ст. і ўплыў на тэты працэс Першай сусветнай вайны; палітычная спадчына ВКЛ у ідэалогіі краёвага руху.
Адлюстраванне гісторыі змагання за адраджэнне ВКЛ у крыніцах, створаных у розных сферах асабістай, грамадскай, дзяржаўнай, людзьмі рознай сацыяльна-прафесійнай прыналежнасці, сведчыць, што тэта ідэя цыркулявала на ўсіх узроўнях грамадства: ад канкрэтнай асобы да дзяржаўнага апарата. Пры гэтым дакументы актыўна выходзілі як з-пад пяра барацьбітоў за вяртанне ВКЛ, так і іх апанентаў, пераследнікаў, карнікаў.
На падставе крыніц, якія знаходзяцца ў нашым распараджэнні, можна ўстанавіць ход палітычнага мыслення, праекты, жаданні арганізацый, партый і іх правадыроў, хоць вывучаць пакінутыя на пісьме нешматлікімі словамі думкі і погляды цяжэй, чым дзеянні людзей.
Наяўная база гістарычных крыніц, узятых у сукупнасці, дае інфармацыю, якая дазваляе вызначыць прычыны прыхільнасці грамадска-палітычнага руху Беларусі да працягу дзяржаўнай традыцыі ВКЛ, ахарактарызаваць сацыяльную базу адраджэнскіх настрояў, прааналізаваць фактары і перыядычнасць іх ажыўлення, ацаніць эфектыўнасць легітымных і нелегітымных спроб рэалізаваць тэты намер і прычыны адмовы ад яго.
Працуючы з крыніцамі па тэме, патрэбна ўлічваць іх відавую спецыфіку тэта найперш датычыць судова-следчых
матэрыялаў, помнікаў мемуарыстыкі і асаблівасці тэрміналогіі, у прыватнасці, атаесамленне палітонімаў «Польшча» і «Рэч Паспалітая», «Літва» і «ВКЛ», а таксама рэдкае для XIX ст. згадванне Беларусі і беларусаў як самастойных назваў.
Манаграфія як даследаванне грамадска-палітычных рухаў падрыхтавана на стыку гісторыі, сацыялогіі, філасофіі, паліталогіі і псіхагісторыі. Гісторыя пастаўляе факты. Сацыяльна-культурная траўма з’яўляецца сацыялагічным паняццем. Тэорыі, звязаныя з катэгорыямі «нацыя», «памяць», «ідэнтычнасць» і інш., носяць філасофскі характар. Паліталогія распрацоўвае тэорыю грамадскіх рухаў і палітычных ідэалогій. Псіхагісторыя шукае тлумачэнне падзей і з’яў у сферы людскіх матывацый і каштоўнасцяў. Даследчыя магчымасці ў вывучэнні праблемы пашырае прымяненне інструментарыя наступных тэорый: палітычнай нацыі, сацыякультурнай траўмы, трох эпох у жыцці паняволеных народаў, нацыяўтварэння ва Усходняй Еўропе Т. Снайдэра, «старых» і «маладых» нацый, трох фаз у нацыянальных рухах, руху «ў сабе» і «для сябе» ў беларускім вызваленчым руху А. Каўкі.
Глава 2.
Палітычны рамантызм першага пакалення спадчыннікаў Вялікага Княства Літоўскага: праекты і рэаліі (1795-1829 гг.)
1. Грамадскія настроі ў 1795-1798 гг.
Траўма страты сваёй дзяржавы. У канцы XVIII ст. 15-мільённая Рэч Паспалітая326, часткай якой з’яўляліся аб’яднаныя ў ВКЛ Беларусь і Літва (дадаткі 1, 2), няўмольна ішла да скону (дадатак 3). Вымушаныя даць згоду на падзел сваёй краіны паміж Расіяй і Прусіяй дэпутаты «маўклівага» сейма паставілі яе на край бездані. Перад пагрозай поўнай страты дзяржаўнасці падскарбі літоўскі М. К. Агінскі пісаў з Гродна 22 кастрычніка 1793 г. свайму калету з Кароны, падскарбію А. Дзяконскаму: «Калі няшчасная Айчына, чаму я ў ёй павінен быць шчаслівым?»327. Усеагульнае адчуванне палітычнай катастрофы выказаў у карціне «Магіла Айчыны» ў 1794 г. жывапісец Ф. Смуглевіч (дадатак 4).
Патэнцыял вялікай і некалі магутнай Рэчы Паспалітай, на думку яе патрыётаў, не быў вычарпаны. Каб выратаваць яе незалежнасць і цэласнасць, у сакавіку 1794 г. патрыятычна настроеныя шляхта і гараджане ўзнялі паўстанне. Толькі на землях сучаснай Беларусі ў ім прымала ўдзел 30 тысяч чалавек328, а ўзначаліў яго ўраджэнец Навагрудскага ваяводства генерал Тадэвуш Касцюшка.
Лозунг паўстання на тэрыторыі ВКЛ «Свабода, роўнасць, незалежнасць» некалькі адрозніваўся ад польскага. У Полыпчы ён гучаў «Свабода, цэласнасць, незалежнасць». Акцэнт на роўнасці быў зроблены не выпадкова размова ішла аб самастойным удзеле ВКЛ у паўстанні, без апекі Польшчы, і аб іх роўнасці ў адноўленай Рэчы Паспалітай.
326 Агінскі М. К. Мемуары пра Полыпчу і палякаў з 1795 да 1810 года //ARCHE. 2015. No 9. С. 87.
327 Письма Дзяконского к Огинскому и сего последняго к Изабелле Огинской. 1794 г. // РДАСА. Ф. 12. Спр. 225. Арк. 17 адв.
328 Емельянчык У. Паланез для касінераў: (3 падзей паўстання 1794 г. пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі на Беларусі). Мінск: Беларусь, 1994. С. 157.
Віленскі акт паўстання ад 24 красавіка 1794 г.329 фактычна аднаўляў ранейшы статус ВКЛ, абмежаваны Канстытуцыяй 3 мая 1791 г. Ліцвінскія палітыкі, незадаволеныя зробленай тады ў імя найвышэйшых інтарэсаў Рэчы Паспалітай саступкай польскаму боку, стаялі за федэрацыю раўнапраўных дзяржаў. Таму першыя паўстанцкія дакументы, абвешчаныя ў Вільні, у Польшчы ўспрынялі насцярожана. Загучалі адвечныя абвінавачванні ліцвінаў у сепаратизме. Гісторык У. Емельянчык назваў паўстанне Т. Касцюшкі канцом старой дзяржаўнасці народаў, якія праз ВКЛ уваходзілі ў склад Рэчы Паспалітай, і адначасова пачаткам іх змагання за новую330.
Восенню 1794 г., пасля падаўлення паўстання, Беларусь і Літва апынуліся, як сцвярджае даследчык палітычнай атмасферы таго часу А. Мілер, у нашмат больш цяжкім становішчы, чым карэнная Польшча. Галоўныя выканаўцы палітыкі Кацярыны II — генералы М. Рапнін, які ўнёс важкі ўклад у разбурэнне польска-літоўскай дзяржаўнасці, і П. Цыцыянаў уціхамірвалі тут «буйства палякаў» і ўмацоўвалі працэс «фізіялагічнага зліцця з Расіяй» Літвы, «якая яшчэ не адышла ад ампутацыі, адсекшай яе ад Польшчы»331. Суровыя выракі па справах удзельнікаў паўстання выносіла Сма ленская судовая камісія. Яго ацалелыя кіраўнікі апынуліся ў Петрапаўлаўскай крэпасці, 12 тысяч паўстанцаў з Рэчы Паспалітай — у Сібіры332.
Заходнебеларускія землі апынуліся пад ваенным і адміністрацыйным кантролем Пецярбурга і непасрэдным кіраваннем «генерал-губернатара Літоўскага княства» М. Рапніна з рэзідэнцыяй у Гродна. Тут у замку жыў ганаровы нявольнік — кароль польскі і вялікі князь літоўскі Станіслаў Панятоўскі родам з Брэсцкага павета. Яго дэтранізацыяй 25 лістапада 1795 г. было афіцыйна спынена існаванне Рэчы Паспалітай (дадатак 5). Разам з ёй пала дзяржава ліцвінаў,
329 Анішчанка Я. К. Збор твораў: у 6 т. Т. 3: СССР: Святы саюз свабодных рыцараў: Дакументы паўстання 1794 г. у Літоўскай правінцыі. Мінск: Выдавец В. Хурсік, 2007. С. 17-21.
330 Емельянчык У. Паланез для касінераў: (3 падзей паўстання 1794 г. пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі на Веларусі). Мінск: Беларусь, 1994. С. 156.
331 Miller A. Perwsza porozbiorowa konspiracja litewska: Spisek ks. Ciecierskiego, przeora dominikanow Wilenskich (1796-1797): studjum historyczne. Krakow: Nakl. 00. Dominikanow, 1936. S. 3, 4, 14.
332 Агінскі M. К. Мемуары пра Полыпчу i палякаў з 1795 да 1810 года И ARCHE. 2015. № 9. С. 107.
страціўшы вымяраную паловай тысячагоддзя незалежнасць. Заняпад ВКЛ, за кошт якога ўзмацніліся Расія і Прусія, змяніла расклад сіл ва Усходняй Еўропе і стала адной з важнейшых падзей яе гісторыі канца XVIII ст. Апошні вялікі князь закончыў жыццёвы шлях у Пецярбургу, дзе незадоўга да таго два гады таміўся ў Петрапаўлаўскай крэпасці яго зямляк Т. Касцюшка.
Значная частка арыстакратыі і буйных землеўласнікаў, у якіх новая адміністрацыя адабрала палітычную ўладу, але захавала іх ранейшыя эканамічныя і грамадскія пазіцыі, успрыняла заняпад ВКЛ за канчатковы і незваротны, як знікненне вялікіх дзяржаў старажытнага свету. Але не ўсё грамадства, у якім істотную ролю адыгрывала сярэдняя шляхта і інтэлігенцыя, пасіўна прыняло тэты факт. Існавалі сілы, гатовыя працягваць барацьбу, але выключна з апорай на нейкую еўрапейскую дзяржаву.
Катастрофа сваёй радзімы, адміністрацыйная рэарганізацыя краю, разбурэнне вякамі складзенага і заснаванага на Статуце ВКЛ палітычнага, сацыяльнага, гаспадарчага ўкладу і прававога парадку, знішчэнне атрыбутаў дзяржавы, разрыў сувязяў з Захадам усё гэта амаль аўтаматычна пхнула адукаваную частку беларуска-літоўскага грамадства, пранізаную дэмакратычнымі ідэямі свайго часу, да дзеяння дзеля аддзялення ВКЛ ад Расіі. Яно пачало разгортвацца ў трох напрамках: змоўніцкім, дыпламатычным і вайсковым.
КНІГІ ОНЛАЙН
