Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1795-1939 гг.)
Сяргей Марозаў
Выдавец: ЮрСаПрынт
Памер: 446с.
Мінск 2019
следственных делах. И по рассказам очевидцев и людей, ознакомленных с последним мятежом. (Отрывок из приготовительных работ). 1867 г. Вильно И РНБ. Ф. 629. Спр. 348. 36 арк.
260 Ялавецкі Б. Літва і яе патрэбы. Нацыянальны катэхізм Літвы И Краёвая ідэя: канец XIX пачатак XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 128-140.
261 Glos Litwinow do mlodej generacji magnatow, obywateli i szlachty na Litwie. Wyd. drugie. Kowno: Druk Sokolowskiego i Estrina, 1906. 28 s.
262 Унівэрсал КонфэдэрацііВялікаго Князьства Літоускаго. 1915г. //БАНЛ. Ф. 21. Спр. 858. Арк. 5-7 адв.; Унівэрсал Конфэдэраціі Вялікаго Князьства Літоускаго. 1915 г. И БАНЛ. Ф. 255. Спр. 1673. Арк. 1-2 адв.; Hramadziane! 1916 г. // БАНЛ. Ф. 255. Спр. 1674. 2 арк.
263 Его Эксцеллянции господину Имперскому Канцеляру. 1917 г.//БАНЛ. Ф. 21. Арк. 1-12; Лістоўка № 3 Сувязі незалежнасці і непадзельнасці Беларусі // БАНЛ. Ф. 21. Спр. 277; Пратаколы беларускіх арганізацый. 1916 г. И БАНЛ. Ф. 21. Спр. 276. 36 арк.; Пратаколы беларускіх арганізацый. 1916г. //БАНЛ. Ф. 21. Спр. 2068. 16арк.; Рукапісы Антона Луцкевіча И БАНЛ. Ф. 21. Спр. 341. 14 арк.; Рукапісы Антона Луцкевіча. 1914-1921 // БАНЛ. Ф. 21. Спр. 334. 18 арк.; Luckiewic A. Ekonomicnaja ewolucija i bielaruski ruch. 1917 И БАНЛ. Ф. 21. Спр. 332. 8 арк.
264 Артыкулы i даклады К. Дуж-Дупіэўскага аб беларускім нацыянальным руху і беларуска-літоўскіх узаемаадносінах. 1918-1935 г. // БДАМЛіМ. Ф. 3. Bon. 1. Спр. 241. 347 арк.; Варонка Я. Заходняя Беларусь: Городзеншчына і Віленшчына. Па літычна-статыстычны нарыс з дадаткам дакументаў і пратэстаў проці польскай акупацыі. Коўна, 1919. Аўтограф, машынапіс, друкаванае выданне II БДАМЛіМ. Ф. 3. Bon. 1. Спр. 152. 29 арк.; Грыб Т. «Нашы мэты і заданні». Артыкул без канца. Мапіынапіс. Пачатак 1920-х г.//БДАМЛіМ. Ф. 3. Bon. 1. Спр. 145. 70 арк.; Дакументы беларускага цэнтра ў Літве (г. Коўна). 1930-я г. П БДАМЛіМ. Ф. 3. Bon. 1. Спр. 200. 26 арк.; Дакументы беларускай нацыянальнай палітычнай нарады (пратаколы, рэзалюцыі. інфармацыі), якая адбылася 26-30 верасня 1921 г. у г. Прага Н БДАМЛіМ. Ф. 3. Bon. 1. Спр. 169. 117 арк.; Рэзалюцыі, дэкларацыі, звароты і іншыя дакументы Беларускага камітэта ў г. Вільня за 1917-1918 г. // БДАМЛіМ. Ф. 3. Bon. 1. Спр. 134. 54 арк.; Стэнаграма прамоў дэлегатаўнародаў Расіі на Усерасійскай дэмакратычнай нарадзеад 14-21 верасня 1917 г. Маіпынапіс//БДАМЛіМ. Ф. 3. Bon. 1. Спр. 292.89 арк.
3 канцэпцыяй аднаўлення гістарычнай Л ітвы, сфармуляванай у 20-я 30-я гг. XX ст. у працах Л. Хамінскага265, С. Свяневіча266, Л. Абрамовіча267, можна пазнаёміцца ў згаданай вышэй анталогіі «Краёвая ідэя: канец XIX пачатак XX стагоддзя». Датаваны 1946 г. машынапіс ананімнага артыкула «Вялікая Літва» з БВілУ268 сведчыць, што канцэпцыя канфедэрацыі ВКЛ мела сваіх прыхільнікаў нават пасля Другой сусветнай вайны.
Важную інфармацыю па тэме ўтрымліваюць крыніцы асабістага паходжання: успаміны, дзённікі, аўтабіяграфіі, прыватная перапіска. Яны часам даюць такія звесткі, што адсутнічаюць у афіцыйна-дакументальных матэрыялах.
Надзеі і чаканні эмігрантаў першай хвалі з тэрыторыі Польскага Каралеўства і ВКЛ на хуткае ўзнаўленне Рэчы Паспалітай і пошукі імі замежнай пратэкцыі знайшлі адлюстраванне ў перапісцы Парыжскай дэпутацыі і яе агентаў у 1795-1797 гг.269.
Новыя нюансы ў веды пра «Віленскую асацыяцыю» ўносяць успаміны яе арганізатара Ф. Цяцерскага270. А. Чартарыйскі ў мемуарах расказвае, як у 1804—1805 гг. выспявала і атрымлівала разумение ў Расіі і за мяжой яго палітычная праграма пераўладкавання Еўропы, што прадугледжвала аднаўленне Рэчы Паспалітай271.
Са старонак перапіскі, якая адклалася ў асабістым архіве М. К. Агінскага ў РДАСА, у фондзе 12 «Дела о Польше и Литве», паўстаюць настальгічныя настроі і «дзяржаўніцкія»
265 Хамінскі Л. Памылкі / Л. Хамінскі // Краёвая ідэя: канец XIX пачатак XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 236-244.
266 Свяневіч С. Федэралізм П Краёвая ідэя: канец XIX пачатак XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 245-247; Свяневіч С. Грамадзянін Вялікага Княства Літоўскага // Тамсама. С. 248-250; Свяневіч С. Грахі польскай палітыкі // Тамсама. С. 251-254; Свяневіч С. Ідэя краёвасці И Тамсама. С. 255-266; Свяневіч С. Наша пазіцыя И Тамсама. С. 267-270.
267 Абрамовіч JI. In Hoc Signo Vinces! // Краёвая ідэя: канец XIX пачатак XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 286-289.
268 Wielka Litwa. 1946 H БВілУ. Ф. 257. Спр. 263. 20 арк.
269 Smoleriski W. Emigracja Polska w latach 1795-97. Warszawa: Tlocznia Wl. Lazarskiego, 1911. 100 s.
270 Pamietnik xi^dza Ciecierskiego, przeora dominikanow Wilenskich. Lwow: Nakladem Alexandra Vogla, 1865. 346 s.
271 Чарторижский, А. Мемуары [Электронны рэсурс]. M.: ТЕРРА-Книжный клуб, 1998. 304 с. Рэжым доступу: http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/007/ Чарторижский_Адам._Мемуары.Ыт1. Дата доступу: 20.01.2019.
чаканні ліцвінскай шляхты, вобразы прадстаўнікоў першага пакалення змагароў за ВКЛ (А. Дзяконскі, Э. Тышынскі (Тычынскі) і інш.), а сам палітык выступав ў якасці іх лідара272.
Дзелавая і прыватная перапіска патрыётаў ВКЛ з’яўляцца ўнікальнай гістарычнай крыніцай. Звычайна не прызначанае ні для друку, ні для ўсеагульнага азнаямлення, пісьмо такога карэспандэнта часам станавілася з’явай грамадскапалітычнага жыцця. Датаваны чэрвенем 1811 г. ліст Э. Тышынскага да М. К. Агінскага273 можна аднесці да яркіх твораў беларускай публіцыстыкі.
Мемуары М. К. Агінскага274 адзіная крыніца інфармацыі пра абставіны распрацоўкі ў 1811 г. групай магнатаў пад яго кіраўніцтвам плана адраджэння ВКЛ, пра ход яго абмеркавання ў Пецярбургу і змест размоў палітыка з Аляксандрам I. Ва ўспамінах прадстаўніка французскага ваеннага камандавання на беларуска-літоўскіх землях графа Гагендорпа275 згадваюцца фрагменты з кароткай гісторыі КЧУ ВКЛ.
Успаміны выпускнікоў Віленскага ўніверсітэта
272 Историческое начертание о Великом княжестве Литовском и письмо Е. Тычинского об образовании особого княжества Литовского. 1811 год И РДАСА. Ф. 12. Спр. 258. Арк. 1-23; Письма Дзяконского к Огинскому и сего последняго к Изабелле Огинской. 1794 г. И РДАСА. Ф. 12. Спр. 225. Арк. 1-17: Письма Л. Ходзько М. Огинскому. 1828-1830 // РДАСА. Ф. 12. Спр. 286; Письма разных лиц к графу Михалу Огинскому, в алфавитном порядке расположенные // РДАСА. Ф. 12. Спр. 300. Ч.1-4.
273 Историческое начертание о Великом княжестве Литовском и письмо Е. Тычинского об образовании особого княжества Литовского. 1811 год И РДАСА. Ф. 12. Спр. 258. Арк. 1-23; Марозаў С. П. Дзяржаўная традыцыя Вялікага княства Літоўскага ў палітычнай свядомасці першых пакаленняў яго нашчадкаў: погляд з Беларусі, Расіі, Францыі (1811-1832)//Архіварыус: зб. навук. паведамл. і арт. Сер. Гісторыя, архівазнаўства, крыніцазнаўства/рэд.: Ю. М. Бохан [і інш.]. Мінск; НГАБ, 2014. Вып. 12. С. 171-184.
274 Агінскі М. К. Мемуары пра Полыпчу і палякаў з 1795 да 1810 года // ARCHE. 2015. Ne 9. С. 5-194; Мемуары Михала Клеофаса Огинского о Польше и поляках с 1788 до конца 1815 года: в 2 т.; пер с франц. Мінск: Четыре четверти, 2015. Т. II. 440 с.; Pamiytniki Michala Oginskiego о Polsce i polakach od r. 1788 az do r. 1815, przelozone z j^zyka francuzskiego. Poznan: Nakladem Ksi^garni Jana Konstantego Zupanskiego. 1872. T. III. 218 s.
275 Военский К. Вильна в 1812 году: Из воспоминаний генерал-адъютанта Наполеона I, графа Гогендорпа, военного губерна-тора Великого княжества Литовского, в 1812 году; Из воспоминаний генерала Годара, бывшего французского военного губернатора Вильно в 1812 году И Военский К. Исторические очерки и статьи, относящиеся к 1812 году. М.: Государственная публичная историческая библиотека России, 2011. С. 464-509.
I . Клімашэўскага i C. Мараўскага раскрываюць апазіцыйныя настроі ў 1818-1831 гг. у асяроддзі ўніверсітэцкай прафесуры і студэнтаў, дзейнасць тайных таварыстваў, рэпрэсіі супраць патрыятычна настроенай перадавой інтэлігенцыі і моладзі276. Палітычныя погляды паўстанцаў 1830-1831 гг. знайшлі адлюстраванне ва ўспамінах Ігнація Клюкоўскага277; а таксама ў дадатках да ранняй палітычнай біяграфіі М. Мураўёва аўтарства Д. Кропатава278.
Мемуары О. Авейдэ279, Я. Гейштара280, Э. КучэўскагаПорай281 побач з іншымі разнастайнымі сучаснымі паўстанню і аўтэнтычнымі матэрыяламі («Сведения» В. Ратча282, «Гісторыя» Пшыбароўскага283 і інш.) сведчаць пра імкненне да «сепаратызму» адносна Варшавы сярод «чырвоных ліцвінаў» (У. Малахоўскага, К. Каліноўскага), у чым выявіўся моцны ўплыў дзяржаўнапалітычнай традыцыі ВКЛ.
Расійскі чыноўнік М. Мураўёў у сваіх «Успамінах» расказаў, як ён на пасадзе віленскага генерал-губернатара два гады (май 1863 чэрвень 1865) займаўся пацыфікацыяй «Літвы», якая ўзнялася на антырасійскае паўстанне284. 3 пазіцыі душыцеля паўстання і абаронцы правоў імперыі на гэту тэрыторыю мемуарыст адлюстраваў прынцыпова важныя для нашага
276 Iwaszkiewicz J. Z pami^tnikow Н. Klimaszewskiego П Ksi^ga pami^tkowa ku uczczeniu 350 rocznicy zaiozenia i wskrzeszenia Uniwersytetu Wilenskiego. Wilno: Nakladem Uniwersyteta Stefana Batorego, 1929. T. 1. S. 384-403.; Morawski S. Kilka lat mlodosci mojej w Wilnie (1818-1825). Warszawa: Panstwowy Instytut Wydawniczy, 1959. 641 s.
За вольнасць i веру. Ігнацій Клюкоўскі i яго ўспаміны аб падзеях паўстання 1830-1831 гадоў: на польскай і беларускай мовах / уклад., перакл., камент. В. В. Гарбачова. Мінск: Лімарыус, 2007. 120 с.
278 Кропотов Д.А. Жизнь графаМ. Н. Муравьева в связи с событиями его времени и до назначения его губернатором в Гродно. Биографический очерк. СПб.: Тип. Безобразова и К°, 1874. С. 447-549.
279 Каліноўскі К. За нашу вольнасць. Творы, дакументы; уклад, прадм., паслясл., камент. Г. Кісялёва. Мінск: Беларускі кнігазбор, 1999. С. 174-178; Показания и записки о польском восстании 1863 года Оскара Авейдэ. М.: Изд-во АН СССР, 1961. 663 с.
280 Каліноўскі К. Запашу вольнасць. Творы, дакументы;уклад, прадм., паслясл., камент. Г. Кісялёва. Мінск: Беларускікнігазбор, 1999. С. 154-158, 186-187, 206-207.
281 Тамсама. С. 171-174.
КНІГІ ОНЛАЙН
