Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1795-1939 гг.)
Сяргей Марозаў
Выдавец: ЮрСаПрынт
Памер: 446с.
Мінск 2019
282 Тамсама. С. 150-154.
283 Тамсама. С. 163-166.
284 Murawiow (Wieszatel) М. Wspomnienia / М. Murawiow (Wieszatel) / opracowanie, przeklad i wsWp Z. Podgorzec. Warszawa: ZEBRA, 1990. 107 s.; Мураўёў M. Нататкі пра кіраванне Паўночна-Заходнім краем і пра падаўленне ў ім бунту; прадм., камент. А.Фядута. Мінск: Лімарыус, 2016. 224 с.
даследавання пытанні: грамадскія настроі ў краі, у прыватнасці, апантанасць мясцовай інтэлігенцыі марай пра адбудову ВКЛ; факт распрацоўкі маршалкам шляхты Гродзенскай губерніі В. Старжынскім (Стажэнскім) праекта аўтаноміі ВКЛ, які быў прадстаўлены імператару і некаторым міністрам.
Аўтабіяграфія М. Ромера раскрывав асабістыя вытокі пачуцця «краёвасці», уласцівага пакаленням мысліцеляў 1900-1930х гг., у значэнні спецыфічнасці ліцвінскай супольнасці, якая ахоплівае ўсю гістарычную Літву і з’яўляецца асобнай ад Кароны, ці Польшчы285. Беларускі палітык і грамадскі дзеяч канца XIX першай трэці XX ст. Э. Вайніловіч выказаў ва ўспамінах характэрны для краёўцаў недавер да палітычных пачынанняў Варшавы, а таксама згадаў факт жадання землеўладальнікамі Беларусі пасля заключэння Брэсцкага міра 1918 г. стварыць Вялікае Княства Літоўска-Беларускае як буферную дзяржаву паміж Расіяй і Германіяй286. Зварот беларускага нацыянальнага руху да дзяржаўнай традыцыі ВКЛ знайшоў адлюстраванне ў мемуарах А. Луцкевіча287 і яго і дзённіку288.
Успаміны Э. Людэндорфа, кіраўніка нямецкай ваеннай адміністрацыі ў Беларусі і Літве ў 1914-1916 гг., сведчаць пра абмеркаванне ў Берліне пытання пра магчымасць аднаўлення дзяржавы ў выглядзе ВК Л на акупаванай Германіяй тэрыторыі289.
Несумненную цікавасць для даследавання ўяўляюць матэрыялы перыядычнага друку.
Камплект «Часовай Мінскай газеты», якая выдавалася ў 1812 г. на польскай мове290, адлюстроўвае палітыку і дзейнасць КЧУ ВКЛ, часовых уладных структур Мінска, пры гэтым, аднак, перабольшвае патрыятычны запал мясцовых жыхароў291.
286 Riomeriq seimos aktai [b.d.] И ВАНЛ. Ф. 138. Спр. 2262. Арк. 24.
286 Войнилович Э. Воспоминания; пер. с польск. /общ. ред. В. Завальнюка. Минск: Издание Минской римо-католической парафин св. Симона и Елены, 2007. С. 253-254.
287 Луцкевіч А. За дваццаць пяць гадоў (1903-1928): Успаміны аб працы першых беларускіхпалітычных арганізацый: Беларуская рэвалюцыйная грамада, Веларуская сацыялістычная грамада; паслясл. А. М. Сідарэвіча. Мінск: БелСЭ, 1991. 64 с.
288 Дзённік Антона Луцкевіча. 27.12.1918 23.03.1919 И БАНЛ. Ф. 21. Спр. 319. 59 арк.
289 Людендорф Э. Мои воспоминания о войне 1914-1918 гг. М.: Вече, 2014. 756 с.
290 Часовая мінская газета. 1812 год / пад рэд. Я. Анішчанкі. Менск: Выд. В. Хурсік, 2008. 184 с.
291 Гісторыя Беларусі: у 6 т. / М. Біч, В. Яноўская, С. Рудовіч [і інш.]; рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. Т. 4: Беларусь у складзе Расійскай імперыі (канец
Дзяржаўна-палітычныя ідэалы паўстанцаў раскрывав паўстанцкая перыёдыка 1830-1831 і 1863-1864 гг. («Gazeta Polska», «Chor^gew swobody»; «Glos z Litwy», «Niepodleglosc» i інш.), пачарпнутая з архівасховішчаў і дакументальных публікацый292.
Аўтарытэтнай крыніцай па гісторыі беларускага нацыянальна-вызваленчага руху з яго «краёвымі» сімпатыямі з’яўляюцца матэрыялы, апублікаваныя ў «Нашай ніве», якая пытанні гісторыі беларускай дзяржаўнасці ўпершыню спрабавала зрабіць даступнымі шырокаму колу грамадства. Газета выхоўвала пашану да айчыннай мінуўшчыны, перажыванне за шматпакутны лёс Бацькаўшчыны, пачуццё гонару за сваіх продкаў. Яе гістарычныя публікацыі выконвалі нацыянальна-абуджальную функцыю293.
Нацыяна льна-дзяржаўныя праблемы Беларусі асвятляліся ў рускамоўнай прэсе, што выдавалася ў заходніх губернях рознымі арганізацыямі і партыямі294.
Важнай крыніцай інфармацыі пра новы віток цікавасці беларуска-літоўскага грамадства да ідэі адраджэння ВКЛ у 1900—1930-я гг.. з’яўляецца польскамоўная віленская перыёдыка, у якой стваралася і крышталізавалася краёвая ідэя («Gazeta Wilenska», «Przegl^d Wilenski», «Kurjer Litewski» i інш.)295.
XVIII пачатак XX ст.). Мінск: Экаперспектыва, 2005. С. 41.
292 Восстание в Литве и Белоруссии 1863-1864 гг.: Материалы и документы / гл. ред.: С. Кеневич и др. М.: Наука, 1965. 588 с.; Калиновский К. Из печатного и рукописного наследия. Минск: Беларусь, 1988. 208 с.; Каліноўскі К. За нашу вольнасць. Творы, дакументы; уклад, прадм., паслясл., камент. Г. Кісялёва. Мінск: Беларускі кнігазбор, 1999. 464 с.; Материалы польского восстания 1863 г. И РДВГА. Ф. 484. Воп. 2. Спр. 659. Арк. 1-126.; Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861-1862 гг.: Документы и материалы. М.: Наука, 1964. LXXII с.; 708 с.; Gazeta Polska. Октябрь-декабрь 1830. Варшава//РДВГА. Ф. 478. Воп. 1. Спр. 67. Арк. 157-197.
293 Унучак А. «Наша ніва» і беларускі нацыянальны pyx (1906-1915 гг.). Мінск: Беларуская навука, 2008. 186 с.; Марозаў С. П. Роля «Нашай нівы» (1906-1910 гг.) у абуджэнні гістарычнай свядомасці беларускага грамадства И Беларусь у эпоху рэвалюцыйных узрушэнняў: Да 100-годдзя выхаду ў свет газеты «Наша ніва»: матэрыялы Рэсп. навук.-тэарэт. канф., Мінск, 10 лістап. 2006 г. / Бел. дзярж. пед. ун-т імя М. Танка; рэдкал. 1.1. Багдановіч [і інш.]; навук. рэд. А. П. Жытко. Мінск: БДПУ, 2006. С. 42-46.
294 Белая Русь. 1906. 19 февраля. № 1; Белая Русь. 1906. 25 февраля. № 6; Белорусская жизнь. 1909. 9 февраля. № 1.
295 Краёвая ідэя: канец XIX пачатак XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. 602 с.; Jankowski Czeslaw. Pod bander^ Pogoni. 1919// БАНЛ. Ф. 79. Cnp. 749. 5 арк.
Запатрабаванасць дзяржаўна-палітычнай спадчыны ВКЛ ва ўмовах Першай сусветнай вайны адбілася на старонках газеты «Гоман», якая выдавалася ў акупаванай Вільні ў 19161918 гг.296.
У якасці дадатковых да даследавання прыцягнуты іншыя тыпы крыніц: рэчавыя (паўстанцкая сімволіка ў выглядзе злучаных гербаў польскага арла і «літоўскай Пагоні» з музейных экспазіцый); фальклорныя (паданні, патрыятычныя вершы, якія распаўсюджваліся ў народзе, паўстанцкія песні, прымаўкі, выслоўі); выяўленчыя: а) фотаздымкі ідэолагаў і дзеячаў вызваленчага, беларускага нацыянальнага руху і паўстанцкіх лідараў з Беларусі і Літвы; б) іх партрэты і творы выяўленчага мастацтва на тэмы гісторыі, гібелі дзяржавы і змагання за яе адраджэнне; в) картаграфічныя матэрыялы даследуемай эпохі з пазначэннем тэрыторыі і межаў праектаванага ВКЛ, так і распрацаваныя на падставе гістарычных крыніц сучаснымі даследчыкамі, як, напрыклад, «Политическая карта Европы в планах М. Сокольницкого» В. Цемушава297).
Такім чынам, факт стварэння крыніц у асабістай, грамадскай і дзяржаўнай сферах людзьмі рознай сацыяльнапрафесійнай прыналежнасці і па літычных поглядаў, а таксама ўстановамі кантролю за грамадскімі настроямі і пакарання палітычнага іншадумства пераконвае, што ідэя адраджэння ВКЛ цыркулявала на ўсіх ўзроўнях грамадства: ад канкрэтнай асобы да дзяржаўнага апарата і дазваляе прасачыць адносіны да яе розных грамадскіх колаў Расійскай імперыі. Храналагічны роскід выяўленых і выкарыстаных крыніц — 1794/17951939/1946 гг. — акрэслівае часавыя межы руху за адраджэнне ВКЛ. Спецыфіка даследчага поля ідэйна-палітычная пазіцыя і практыка гэтага руху абумовіла працу ў значнай меры з уніка льнымі крыніцамі, важнейшымі з якіх з’яўляюцца помнікі публіцыстыкі і палітычныя творы. Тое, што масавай крыніцай
296 U Wilni і wakolicach П Homan. 1916. 7 listapada; Z aposznich dzion // Homan. 1916. 10 listapada.
297 Соколъницкий M. «Исполнено по высочайшему повелению...»: Рапорт, поданный Наполеону начальником его контрразведки, польским генералом Михаилом Сокольницким, с рекомендациями «о способах избавления Европы от влияния России...»; сост.. предисл., примеч. О. А. Яновского; пер. с фр. В. А. Яновского. Минск: БГУ, 2003. С. 82-83
па тэме з’яўляюцца судова-следчыя матэрыялы, сведчыць аб складаных умовах, у якіх ідэя адраджэння ВКЛ жыла і перадавалася наступным пакаленням. Большасць крыніц, якая знаходзіцца ў нашим распараджэнні, выйшла з-пад пяра тых, хто тэты рух падаўляў. Гэта сказалася як на трактоўцы падзей, дзеянняў людзей і арганізацый суб’ектаў руху, так і на выкарыстанай тэрміналогіі. Стан крыніцавай базы па даследуемай тэме дазва ляе прасачыць ход па літычнага мыслення і прааналізаваць праекты, жаданні арганізацый, партый, палітыкаў, звязаныя з дзяржаўна-палітычнай традыцыяй ВКЛ, і стварыць цэласнае даследаванне, прысвечанае досведу выкарыстання гэтай традыцыі грамадска-палітычным рухам Беларусі канца XVIII першай паловы XX ст.
3. Метада/югія і метады даследавання
Пры правядзенні даследавання аўтар кіраваўся прынцыпамі гістарызма, разглядаючы рух за аднаўленне дзяржаўнасці ВКЛ у дынаміцы ад зараджэння праз пройдзеныя этапы да дэактуалізацыі, і аб’ектыўнасці, імкнучыся асвятліць праблему ва ўсёй яе складанасці і супярэчлівасці. Каштоўнасны падыход даў аўтару магчымасць праявіць свае адносіны да вывучаемых з’яў і падзей, паглядзець на іх з пункту погляду такой цывілізацыйнай каштоўнасці як уласная дзяржава, яе наяўнасць або адсутнасць. Сістэмна-структурны падыход дазволіў убачыць праблему ў цэлым і ў яе складаемых элементах: унутрыпалітычны і міжнародны кантэкст з’яўлення, ажыўлення і затухания руху за адраджэнне ВКЛ, яго сацыяльная база; стваральнікі, змест праектаў і г. д.
Даследаванне праведзена з выкарыстаннем агульнанавуковых метадаў: аналізу, сінтэзу, індукцыі, дэдукцыі, аналогіі, параўнання, абагульнення, узыходжання а д абстрактнага да канкрэтнага і спецыяльных гістарычных метадаў: гісторыка-генетычнага, кампаратыўнага, дыяхранічнага, рэтраспектыўнага.
Важнае значэнне для разумения праблемы мае яе тэрміналагічны аспект, у якім прынцыповы характар носіць высвятленне сэнсавага напаўнення ў крыніцах і навуковай
літаратуры паняццяў «Польшча», «Літва», а таксама «паляк», «ліцвін», «беларус», «рускі».
Паняцце «Польшча» ў крыніцах канца XVIII—XIX ст., a таксама ў працах польскіх і расійскіх гісторыкаў ХІХ-ХХ ст., калі размова ідзе пра беларускія і літоўскія землі, выступае, як правіла, сінонімам Рэчы Паспалітай. Пад палякамі, польскім народам у Беларусі і Літве звычайна разумеюць грамадзян былой Рэчы Паспалітай, хоць таксама мела месца іх атаесамленне з этнічнымі палякамі Каралеўства. Гэтак жа паняцце «Літва» ў крыніцах і творах польскіх, расійскіх, літоўскіх аўтараў з’яўляецца сінонімам ВКЛ, а тэрмін «ліцвін» ужываўся ў значэнні грамадзянін, жыхар, ураджэнец зямель былога Княства. У канцы XIX ст. сталі адрозніваць «Літву гістарычную», якая ўключала Беларусь і Літву і была раўназначнай паняццю «ВКЛ», і «Літву этнаграфічную», якая абмяжоўвалася тэрыторыяй рассялення літоўскага этнасу і ў свой час складала толькі невялікую частку ВКЛ. Літоўскія палітыкі пачатку XX ст. сталі атаесамляць з гістарычнай Літвой сучасную ім Літву (этнаграфічную), якую пры гэтым лічылі адзінай правапераемніцай ВКЛ. У склад этнаграфічнай Літвы яны таксама ўключалі беларускія землі Віленскай, Гродзенскай, Сува лкаўскай і нават Мінскай (Навагрудскі павет) губерняў, дзе пражывала шмат каталіцкага насельніцтва, якое таксама залічвалі да этнічных літоўцаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
