Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1795-1939 гг.)
Сяргей Марозаў
Выдавец: ЮрСаПрынт
Памер: 446с.
Мінск 2019
Несумненную цікавасць уяўляе трактоўка гісторыі Літвы141 і ідэалогіі літоўскага нацыянальна-культурнага руху Е. Ахманскага142, які згадваў пра няспраўджаную надзею шляхты на аднаўленне ВКЛ у другой палове 1812 г., пра
Warszawa: Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968. 288 s.
132 Barczewska-Krupa A. Generacja powstancza 1830-1831. Lodz: Wyd-wo Lddzkie, 1985. 380 s.
133 Fajnhauz D. 1863: Litwa i Bialorus. Warszawa: Neriton, 1999. 357 s.; Fajnhauz D. Ruch konspiracyjny na Litwie i Bialorusi. 1846-1848. Warszawa: Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965. 404 s.
134 Laniec S. Litwa i Bialorus w dobie konspiracji i powstania zbrojnego (1861-1864). Olsztyn: Osrodek Badan Naukowych im. W. Ketrzynskiego, 2002. 196 s.; Laniec S. Powstanie styczniowe na Litwie. Olsztyn: Instytut Historii Uniwersytetu Warminsko-Mazurskiego, 2000.172 s.
135 Восстание в Литве и Белоруссии 1863-1864 гг.: Материалы и документы / гл. ред.: С. Кеневич и др. М.: Наука, 1965. 588 с.; Kienietvicz S. Dramat trzezwych entuzjastow. О ludziach pracy organicznej. Warszawa: Wiedza powszechna, 1964. 237 s.
136 Feduszka, J. Powstanie Listopadowe na Litwie i Zmudzi // Teka Kom. Hist. OL PAN. 2004, l.S. 110-160.
137 Fajnhauz D. Sladami Wielopolskiego, Wiktor Starzenski i jego projekty ugody polskorosyjskiej na Litwie i Bialorusi (1861-1863) H Przegl^d Historyczny. 1994. Z. 3. S. 239-253.
138 Szpoper D. Pomi^dzy caratem a snem о Rzeczypospolitej. Mysl polityczna i dzialalnosc konserwatystow polskich w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w latach 1855-1862. Gdansk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdanskiego, 2003. 626 s.
139 Gl^bocki H. Dzieje „litewskiego Wielopolskiego». Hr. Wiktor Starzenski i projekty autonomii prowincji litewskich przed powstaniem styczniowym // Narod-panstwo. Europa Srodkowa w XIX i XX wieku: Studia ofiarowane Michalowi Pulaskiemu w pi§cdziesi§ciolecie pracy naukowej; red. A. Patek i W. Rojek. Krakow, 2006. S. 45-56.
140 Dqbrowski P. «Litewski Wielopolski» program hrabiego Wiktora Starzenskiego przed 1863 rokiem // Proba ustrojowej rekonstrukcji Krolestwa Polskiego w latach 18611862: w 150. rocznic^ reform margrabiego Aleksandra Wielopolskiego: praca zbiorowa I pod red. L. Mazewskiego. Olsztyn: Pracownia Wydawnicza ElSet, 2012. S. 73-83.
141 Ochmanski J. Historia Litwy. Wyd. trzecie. Wroclaw; Warszawa; Krakow: Zaklad Narodowy im. Ossolinskich, 1990. 395 s.
142 Ochmanski J. Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX wieku (do 1890 r.). Bialystok: Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965. 201 s.
адраджэнне неза лежнасці ВКЛ у межах былой Рэчы Паспалітай як палітычнай мэце паўстання 1831 г.143 і інш. Разумению грамадска-палітычнай сітуацыі ў Беларусі ў другой палове XIX пачатку XX ст. дапамагаюць працы С. Ланеца144.
Польскі погляд на пытанне аб адраджэнні ВКЛ, якое ўсплыла ў канцы Новага часу, прэзентуюць працы сучаснікаў і першых даследчыкаў тых падзей Л. Васілеўскага145 з уласцівай яму сімпатыяй да народаў гістарычнай Літвы146; В. Вельгорскага147; работнікаў польскіх спецслужбаў 1920-хгг.148 і інш. В. Сукенніцкаму149 і 3. Панарскаму (Канада)150 належыць прыярытэт у навуковай пастаноўцы пытання аб дзейнасці арганізацыі «Канфедэрацыя ВКЛ», да таго амаль невядомай гісторыкам.
Польскія федэралісцкія канцэпцыі другой паловы XIX — першых дзесяцігоддзяў XX ст. з іх Ягелонскай ідэяй і месца ў іх Беларусі і Літвы сталі прадметам увагі Ю. Левандоўскага151, К. Грунберга152 і інш., спецыяльнага даследавання
113 Ochmahski J. Historia Litwy. Wyd. trzecie. Wroclaw; Warszawa; Krakow: Zaklad Narodowy im. Ossoliriskich, 1990. S. 186-187, 193.
144 Laniec S. Bialorus w dobie kryzysu spoleczno-polityznego (1900-1914). Olsztyn: Druk: Wyzsza Szkola Pedagogiczna, 1993.135 s.; Laniec S. Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia. Olsztyn: Wyzsza Szkola Pedagogiczna, 1997. 205 s.
116 Wasilewski L. Dzieje zjazdu paryskiego 1892 roku. Przyczynek do historji polskiego ruchu socjalistycznego. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Badania Najnowszej Historji Polski, 1934. 48 s.; Wasilewski L. Rosyjskie partye polityczne i ich stosunek do sprawy polskiej. Krakow: Drukarnia W. Teodorczuka, 1905. 144 s.; Wasilewski L. Zarys dziejow polskiej partji socjalistycznej w zwi^zku z historji socjalizmu polskeigo w trzech zaborach i na emigracji. Warszawa: «Nowe Zycie», 1925. 224 s.
146 Wasilewski L. Kresy wschodnie. Litwa i Bialorus-Podliasie i Chelmszczyzna. Galicya wshodnia-Ukraina. Warszawa; Krakow: Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie, 1917. VII, 109 s.; Wasilewski L. Litwa ijej ludy. Warszawa: Ksi^garnia Naukowa, 1907. 81 s.
117 Wielhorski W. Litwa etnograficzna. Przyroda, jako podstawa gospodarcza. Rozwdj stosunkow narodowosciowych. Wilno: Wydawnictwo Wilenskiego Biura Informacyjnego, 1928. 218 s.; Wielhorski W. Litwa wspolczesna. Warszawa: Wojskowy Instytut Geograficzny, 1938. 255 s.
148 Кароткі нарыс беларускага пытаньня. Мінск: Выдавец I. П. Логвінаў, 2009. 396 с.
149 Sukiennicki W. Pocz^tki Ober-Ostu і sprawa Konfederacji W. Ks. Litewskiego w 1915-1916 H Zeszyty Historyczne.1974. T. 28. S. 99-104.
160 Ponarski Z. Konfederacja Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego 1915-1916//Bialoruskie Zeszyty Historyczne. 1998. Na 10. S. 56-67.
151 Lewandowski J. Federalizm. Litwa i Bialorus w polityce obozu belwederskiego (IX.1918-IV.1920). Warszawa: Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962. 272 s.
102 Grunberg K. Polskie koncepcje federalistyczne 1864-1918. Warszawa: Ksi^zka i Wiedza, 1971. 358 s.
К. Гамулкі153. Беларускія сюжэты праходзяць па старонках прац Ю. Паеўскага154, Ю. Вайтасіка155 і інш. па праблеме адраджэння Польскай дзяржавы, 3. Краеўскага па гісторыі Сярэдняй Літвы156.
3 памежжа ХХ-ХХІ ст. цікавасць польскай гістарыяграфіі да лёсу народаў гістарычнай Літвы ўзмацняецца157. Першынство ў пастаноўцы пытання аб спадчынніках ВКЛ належыць Ю. Бардаху158, які прызнаваў істотным элементам іх нацыянальнай свядомасці захаванне традыцыі ўласнай дзяржаўнасці159, а таксама звярнуў увагу на працэс дыферэнцыяцыі палітычнай нацыі ліцвінаў на этнічныя нацыі160. Ролю дзяржаўнай гістарычнай традыцыі ВКЛ у нацыянальным самаўсведамленні беларусаў у XIX ст. падкрэслівае таксама спецыяліст па пытаннях іх этнагенэзу Р. Радзік161.
163 Гомулка К. Паміж Польшчай і Расіяй. Беларусь у канцэпцыях польскіх палітычных фарміраванняў (1918-1922); пераклад з польскай мовы. Вільпя, 2008. 256 с.
154 Pajewski J. Odbudowa Panstwa Polskiego. 1914-1918. Poznan: Wydawnictwo Poznanskie, 2005. 354 s.
165 Wojtasik J. Zmierzch i odrodzenie Rzeczypospolitej: z polskich dziejdw politycznych i wojskowych do 1918 r. Warszawa: Vizja Press, 2009. 378 s.
166 Krajewski Z. Geneza i dzieje wewn^trzne Litwy Srodkowej (1920-1922). Lublin: Osrodek Studiow Polonijnych i Spolecznych PZKS w Lublinie, 1996. 172 s.
157 Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Bialorus, Litwa, Lotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) wlatach 1772-1999/red. K. Jasiewicz. Warszawa: Rytm Oficyna Wydawnicza, 1999.1496 s.
158 Бардах Ю. Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага [Тэкст]; пер. з пол. М. Раманоўскага; пер. з фр. А. Істоміна; уклад. Г. Сагановіч. Мінск: Медысонт. 2010. 456 с.; Bardach J. О dawnej і niedawnej Litwie. Poznan: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1988. 443 s.
150 Бардах Ю. Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага [Тэкст]; пер. з пол. М. Раманоўскага; пер. з фр. А. Істоміна; уклад. Г. Сагановіч. Мінск: Медысонт, 2010. С. 393.
160 Bardach J. Od narodu politycznego do narodu etnicznego w Europie Srodkowo-Wschodniej ardach II Kultura i Spoleczenstwo. 1993. № 4. S. 3-16; Bardach J. Polacy a narody Litwy historycznej proba analizy systemowej H Kultura i Spoleczenstwo. 1994. No 2. S. 35-52.
161 Радзик P. Петербургские народники творцы современной белорусской национальной идеи И Белорусский сборник: статьи и материалы по истории и культуре Белоруссии. СПб.: Изд-во Российской национальной библиотеки, 2005. Вып. 3. С. 75-86; Radzik R. Mi^dzy zbiorowosci^ etniczna a wspolnotet narodowa: Bialorusini na tie przemian narodowych w Europie Srodkowo-Wschodniej XIX stulecia. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, 2000. 301 s.: Tozsamosci zbiorowe bialorusinow I pod red. R. Radzika. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, 2012. 422 s.
Навуковую праблему дзяржаўна-палітычнай спадчыны ВКЛ, яе выкарыстання правапераемнікамі развіў, храналагічна давёў да 1939 г. і зрабіў на матэрыяле краёвага руху прадметам самастойнага даследавання Д. Шпопер162. Сёння ён галоўны спецыя ліст па дадзенай праблеме ў еўрапейскай гістарыяграфіі. Краёўцаў з беларускіх зямель, для якіх і ў 1904-1939 гг. гістарычная Літва заставалася ідэалам дзяржавы, ён лічыць кансерватарамі, а іх погляды праявай польскай палітычнай думкі.
Зборнік артыкулаў польскіх і беларускіх навукоўцаў «Апошнія грамадзяне Вялікага Княства Літоўскага» прысвечаны праграмам, творчасці і палітычным дзеячам XX ст. (Ю. Пілсудскаму, Л. Абрамовічу, Е. Гедройцу, Ч. Мілашу і інш.), якім было ўласцівае нягзаслае пачуццё прыналежнасці да ВКЛ163.
Укладам польскай гістарыяграфіі ў распрацоўку ідэі і спадчыны ВКЛ у першай палове XX ст. як навуковай праблемы зяўляюцца манаграфіі Ю. Савіцкага і 3. Соляка, прысвечаныя дзейнасці ідэолага літоўска-беларускага краёвага руху М. Ромера164 і яго поглядам на нацыянальныя праблемы на землях былога ВКЛ165. Уяўляе цікавасць артыкул Ю. Савіцкага аб масонскай ложы «Вялікі Усход Літвы»166 з яе прынцыпам захавання цэласнасці гістарычнай Літвы, а таксама працы Е. Юркевіча пра палітычную думку Літвы і Беларусі167 і I. Янушэўскай-Юркевіч пра беларускія «краёвыя» ініцыятывы168, міжнацыянальныя спрэчкі з-за Вільні і спробу адраджэння гістарычнай Літвы ў 1919-1921 гг. у іх кантэксце169.
162 Szpoper D. Gente Lithuana, Natione Lithuana. Mysl polityczna i dzialalnosc Konstancji Skirmuntt. Gdansk: Arche, 2009. 487 s.; Szpoper D. Sukcesorzy Wielkiego Ksi^stwa. Mysl polityczna i dzialalnosc konserwatystow polskich na ziemiach litewsko-bialoruskich w latach 1904-1939. Gdansk: Arche, 1999. 357 s.
КНІГІ ОНЛАЙН
