Игде зродилися иускормлены суть по Бозе
Анатоль Астапенка
Памер: 734с.
2010
Колькасць паслядоўнікаў новай веры спачатку была нязначнай, але паступова яна павялічвалася. Паварот да уніі ў настроях шляхты адбыўся пасля 1630-х гг. Асабліва спрыялі ўмацаванню Уніяцкай Царквы рэформы мітрапаліта Язэпа Руцкага. А на мяжы XVII-XVIII стст. яна стала самай масавай і начала выконваць ролю традыцыйнага царкоўнага інстытута.
I таму зразумела, што да часу новага палітычнага павароту падзей падзелаў Рэчы Паспалітай, ужо добра была бачная “закаранеласць” народа ва уніяцкай веры. Аднак, на мой погляд, самым важным у гэтай сітуацыі было тое, што унія, па-сутнасці, захавала амаль низменным усходні абрад у богаслужэннях, г.зн. яго праваслаўную аснову. Тым самым яна захавала аснову нацыі старажытную веру і разам з ёй мову народа, якая, як сведчаць, філолагі, утрымала галоўныя рысы нават крывіцкіх гаворак.
Такім чынам, унія сталася важным фактарам захавання царкоўнай праваслаўнай абраднасці, што гарантавалася не толькі Брэсцкім пагадненнем, але і пазнейшымі папскімі буламі, якія забаранялі пе-
раводзіць уніяцкіх вернікаў у лацінскі абрад без папярэдняга дазволу апостальскай сталіцы. С. Марозава, ведамая сваёй прыхільнасцю да ідэі уніі, адзначае, што рыма-каталіцкае духавенства не магло не лічыцца з папскімі загадамі, і спробы перацягвання уніятаў у лацінскі абрад часта выклікалі скаргі уніяцкіх іерархаў. У выніку часта справы даходзілі да судовых працэсаў. Такім чынам, нягледзячы на розныя непаслядоўнасці, Уніяцкая Царква была да падзелаў Рэчы Паспалітай важным бар’ерам, які стрымліваў масавую лацінізацыю сялянства і мяшчанства.
Адам Станкевіч піша: I так царкоўная унія ў першай палавіне перыяду заняпаду, у перыяд польскі, была злучвом беларускай нацыянальнасці. Праўда, тое, чаго так беларусы ў сваім часе баяліся, полъскасць і лацінства насядала моцна на унію, але яна спачатку з гэтым усім баролася з добрым вынікам. Пасля ж начала здавацца. Унія ўжо ў XVIII ст. была сільна спаланізаваная і злацінізаваная. Але і цяпер Уніяцкая Царква прыниыпова не пераставала быць гэнай апорай і сродкам яднання беларускай нацыянальнасці.
Такім чынам, факт збліжэння уніі з Касцёлам і яе моцная паланізацыя ў канцы XVIII ст., безумоўна, мелі месца. Але наколькі небяспечны быў тэты працэс і наколькі рэальнай была магчымасць поўнага зліцця уніі з Касцёлам?
Насамрэч унія адчайна супраціўлялася наступу рыма-каталіцызму і ўсяляк імкнулася захоўваць сваю грэчаскую аснову ў абрадах. Прычым супраціў гэтаму працэсу ішоў і з боку Касцёла. I не толькі ў першыя гады існавання уніі, а і значна пазней. Напрыклад, у 1755 г. папам рымскім была прынятая энцыкліка “Allatae sunt”, у якой адзначалася, што Рым не мае намеру нанесці шкоду грэка-каталіцкаму абраду. Л. Вульф адзначае, што уніятаў нельга было проста зацягнуць у лацінскі абрад, і дэзарынтацыя уніята на рымска-каталіцкай імшы адзначалася нават праз два стагоддзі.
У выніку да падзелаў Рэчы Паспалітай прагрэс у бок поўнай лацінізацыі насельніцтва быў даволі сціплы. Ю. Туронак адзначае, што на пачатку 80-х гадоў XVIII ст. агульная колькасць католікаў лацінскага абраду ў Беларусі складала 430-440 тысяч, г.зн. каля 15 % ад колькасці ўсіх жыхароў, прычым 84 % каталіцкага насельніцтва канцэнтравалася ў паўночна-заходніх раёнах, і толькі 16 % на астатніх абшарах Беларусі. У той час каля 70 % усіх жыхароў лічыліся уніятамі і 6 % праваслаўнымі.
3 мэтай апраўдання факту ўключэння беларускай тэрыторыі ў склад Расійскай Імперыі афіцыйная руская гістарыяграфія распрацавала канцэпцыю, згодна з якой апалячваннем і акаталічваннем беларусаў займалася ў Рэчы Паспалітай не толькі Каталіцкая Царква, але і Уніяцкая. Але тэты тэзіс быў аспрэчаны нават у асяроддзі самой рускай акадэмічнай навукі. Так, вядомы навуковец А. Кіркор у сваёй “Живописной России» выказаў процілеглы пункт гледжання. Ён лічыў, што Уніяцкая Царква аслабляла капіаліцкую агрэсію, захоўвала беларускую мову і культуру.
I з гэтым трэба пагадзіцца. Роля уніі, як захавальніцы беларускай асновы нашага народа, нягледзячы на двухсотгадовае панаванне палыпчызны ў Рэчы Паспалітай, а пазней і на землях, далучаных да Расійскай Імперыі, безумоўна, высокая.
Пасля далучэння Беларусі да Расійскай Імперыі адбылася трансфармацыя канфесійнай структуры яе жыхароў. Вырашальную ролю ў тэты перыяд адыграў распад Уніяцкай Царквы.
Болып чым за два стагоддзі існавання унія так і не замацавалася ў каталіцкай Польшчы як цалкам незалежная, самастойная структура. Як піша Лары Вульф, у канцы XVIII ст. знойдзецца багата сведчанняў не пра абсолютную самаадданасцъ уніятаў сваёй Царкве на манер ранніх хрысціянскіх пакутнікаў, а хутчэй пра глыбокі крызіс ідэнтычнасці, што адлюспгроўвала “раз’яднанне ў уніі. (Уніяцкая царква і падзелы Польшчы: самазахаваньне канфесіі
ў век асвечанага абсалютызму // ARCHE. 7, 8 2008. С. 699).
Калі уніяты аказаліся пад уладай Расійскай Імперыі, дык раптам даведаліся, што яны, па сутнасці, католікі, хоць і ўсходняга абраду. I тэты факт нанёс моцны удар па іх самасведамасці, што раней не мела праблем з ідэнтычнасцю.
У XVII ст. уніяты былі абароненыя папскімі загадай! і асабліва дзякуючы дэкларацыі “Прапаганда веры”. Але ўжо праз некаторы час гэтая роўнасць была ліквідавана, і уніяцкія епіскапы аказаліся духоўнымі асобамі другога гатунку ў параўнанні з каталіцкімі. Імаверна гэта і прывяло да таго, што унія паступова стала набываць статус “мужыцкай веры”, веры ў нечым ніжэйшай за каталіцкую. Цікава, што ў Галіччыне імператрыца Тэрэза пасля падзелу Польшчы ў 1774 г. афіцыйна загадала каталіцкаму духавенству прывіваць дух любві і павагі да уніятаў. Гэтыя крокі прывялі да далёка ідучых вынікаў. Менавіта ў Галіцыі склаліся моцныя уніяцкія традыцыі, якія захаваліся некранутымі да нашага часу. Можна сказаць, што менавіта там украінскія уніяты маюць толькі такую ідэнтыфікацыю і ніякую іншую. Не праваслаўную і не каталіцкую, што мае месца ва ўсіх іншых рэгіёнах былой Рэчы Паспалітай як ва Украіне, так і ў Беларусі.
Знакаміты праваслаўны святар Георгі Каніскі шмат гадоў самааддана працаваў на ніве служэння Хрысту ў Магілёўскай епархіі і добра ведаў стан сваёй паствы. Ён даводзіў, піто уніяты захоўвалі грэка-рускую веру ў сваіх сэрцах і вельмі часта патаемна наведвалі праваслаўныя храмы. Аднак, як адзначае А. Станкевіч, беларусы сутыкнуліся ўжо з новым праваслаўем, якога не было ў мінулым: Трэба памятавацъ, што цяпер ужо было не тое праваслаўе, што існавала ў Беларусі ад раздзелу цэркваў (1054) аж да Берасцеііскай царкоўнай уніі, тады праваслаўе было вольным і незалежным, а гэтым самым і беларускім. Беларускім фактычна было праваслаўе, якое
не пристала да уніі і якое ўсцяж заставалася ў Беларусі, хоцъ у нязначным ліку, існаваць вобак уніі.
3 пункту гледжання фармавання нацыянальнай сведамасці беларусаў распад уніі меў выключнае значэнне: па-першае, ён датычыў большай часткі народа, па-другое, працягваўся некалькі дзесяцігоддзяў. Вось тут, на гэтым новым фоне сумеснага быцця ў новай дзяржаве Расійскай Імперыі і выявілася, што насельніцтва далучаных заходніх зямель Рэчы Паспалітай не польскае і не рускае. А якое? Адказ не адразу, але быў знойдзены.
Так была адкрытая новая нацыя беларусы.
I аб тым, што унія даволі хутка замянілася праваслаўем, не трэба шкадаваць. Унія была той саломінкай, што не дала загінуць і нацыі, і бацькоўскай праваслаўнай веры.
5. Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква
(3 гісторыі Праваслаўнай Царквы ў Беларусі)
Аўтакефалія азначае самастойнасць Праваслаўнай Царквы як інстытута. “Аўта” азначае “сам”, “кефале” “галава”. Сутнасць аўтакефаліі закладзена ў 34-м апостальскім правіле: “Епіскапы кожнага народа павінны ведаць першага сярод іх, і прызнаваць яго як галаву і нічога не рабіць без яго... Але і першы, каб нічога не рабіў без іншых епіскапаў”. У любым выпадку, галоўнай умовай аўтакефаліі лічыцца прызнанне яе Канстанцінопальскім патрыярхам. Другой важнай умовай лічыцца прызнанне незалежнасці новай Царквы той Царквой, ад якой яна аддзялілася. Гэта шлях кананічнага прызнання аўтакефаліі. Аднак на практыцы болыпасць праваслаўных цэркваў з вялікімі цяжкасцямі і не адразу здабывалі сабе аўтакефалію. Так, напрыклад, Румынская Царква чакала прызнання аўтакефаліі 30 гадоў, Эладская Царква 27 гадоў, а Руская Царква аж 141 год (з 1448 да 1589 гг.).
У свеце існуе 15 кананічна прызнаных аўтакефальных Праваслаўных Цэркваў. Ёсць таксама шэраг Цэркваў, якія не прайшлі ўсёй працэдуры кананічнага прызнання, але вядуць сваю дзейнасць самастойна і дабіваюцца кананічнасці. Сярод такіх Украінская Аўтакефальная Праваслаўная Царква Кіеўскага патрыярхату, Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква (у замежжы) і іншыя.
Не трэба бачыць у няпростым працэсе пераводу якой-небудзь Царквы на рэйкі аўтакефаліі нейкія страшэнныя вынікі ці схізму, як гэта даводзіцца часта чуць. Нават пры ўсталяванні дзяржаўнай незалежнасці далёка не адразу ўсталёўвалася царкоўная незалежнасць. Мне не вельмі падабаецца тая непрыхаваная варожасць і валтузня, якая распальваецца паміж дзвюма Праваслаўнымі Цэрквамі Украіны Маскоўскага патрыярхату і Кіеўскага. Усё вырашыць час.
Цікава, што ў межах адной дзяржавы можа быць некалькі аўтакефальных Цэркваў (у СССР была Руская і Грузінскай Цэрквы). Апрача таго, адна і тая ж нацыя можа з нейкіх абставінаў утварыць некалькі аўтакефальных Цэркваў. Прыкладам з’яўляюцца грэкі, што маюць тры аўтакефаліі: Канстанцінопальскую, Эладскую і Кіпрскую Цэрквы.
У 1924 г. была прызнаная аўтакефалія Праваслаўнай Царквы ў Полыпчы. Нам цікава ў гэтым факце не толькі тое, што Польская Царква вельмі хутка дабілася аўтакефаліі (да 1917 г. Праваслаўная Царква польскіх і заходне-беларускіх тэрыторый уваходзіла ў склад Расійскай Праваслаўнай Царквы). Цікавым з’яўляецца сам тэкст дакумента кананічнага права, які быў прыняты ў сувязі з гэтай падзеяй. Ён называецца “патрыяршы і сінадальна-кананічны томас (акт) аб прызнанні Праваслаўнай Царквы ў Полыпчы Царквой аўтакефальнай”. Там, у прыватнасці, сказана: Прыняць, што правы, якія тычацца царкоўных справаў, а асабліва справаў парафіяў, павінны адпавядаць палітычным і адміністрацыйным пераменам, а з іншага боку, перад патрабаваннямі
КНІГІ ОНЛАЙН
