Игде зродилися иускормлены суть по Бозе
Анатоль Астапенка
Памер: 734с.
2010
2 Грыцкевіч В. // Міф аб уніі, Выбар, № 3, 1993.
польская мовы, а ў грэка-праваслаўных цэрквах царкоўнаславянская усе далёкія ад беларускай мовы. Тэты тэкст адлюстроўвае не праўду, не ісціну, а хучэй нейкае рамантычнае жаданне, настальгію па магчымым, але не адбыўшымся і не існаваўшым. Каб так было, як піша аўтар, г. зн. гучала беларускае слова на літургіях і іншых набажэнствах, то непазбежна захаваліся б беларускамоўныя царкоўныя кнігі ад даволі не малога 200-гадовага перыяду панавання уніі, як гэта адзначаў а. Сергій Гардун. Такіх кніг няма і блізка. Сапраўдная сітуацыя для уніятаў была абсалютна іншай і не на карысць беларускай мовы мова багаслужэння з часам мянялася ад царкоўнаславянскай да польскай. Звычайнае набажэнства ва уніяцкіх храмах, у разгляданы перыяд вялося на царкоўнаславянскай мове, а пропаведзі напачатку вяліся на мове народа, а потым усё больш на польскай. Леанід Лыч вырашае праблему з адсутнасцю беларускамоўных рэлігійных кніг вельмі проста: іх знішчылі! Ён піша: ..Але дзякуючы той скурпулёзнасці, з якой на загад найсвяцейшага Сінода будуць знішчаны ўсе (!) рэлігійныя кнігі ва уніяцкіх цэрквах, цяжка сказаць (падкрэслена мною — АЛ.), у якой ступені яны былі забяспечаны літаратурай, неабходнай для вядзення літургіі... гісторыкі не валодаюць дакладнымі звесткамі былі, ці не былі ва уніяцкіх храмах на беларускай мове патрэбныя кнігі (Мова і рэлігія, ЛІМ, 9.08.1991). За сваю больш чым 200-гадовую гісторыю уніятам няма чаго паказаць — няма ніводнай кнігі, ці хоць якога рукапісу. Выснова можа быць толькі адна: такіх кніг (папросту) не было! I навошта яны былі патрэбныя, калі набажэнства ва уніяцкіх храмах вялося на царкоўна-славянскай мове! У сваіх далейшых разважаннях прафесар Л. Лыч вырашае пакінуць у спакоі гэтую не існуючую беларускамоўную літургію і выкідвае ўжо бяспройгрышную карту: Нямалаважнае значэнне тут яшчэ мае тое на якой мове святары звяртаюцца да вернікаў у час службы... I адказвае: Няма сумнен-
няў: пераважна выкарыстоўвалася беларуская мова ва ўсіх яе мясцовых дыялектах. Тут я, безумоўна, павінен згадзіцца. Гэта цалкам лагічна. Але лагічным будзе сказаць і наступнае: святары праваслаўных храмаў гэтага перыяду (ды і касцёла) таксама звярталіся да сваіх прыхаджан на іх штодзённай мове — на мясцовым дыялекце. Інакш бы іх не зразумелі. Аніяк святар праваслаўнага храма ў Рэчы Паспалітай не мог звяртацца да сваёй паствы на маскоўскай гаворцы. Прынамсі, да канца XVIII ст. гэта было так. I падстаў да нейкай адметнасці грэка-каталіцкай Царквы ў моўных пытаннях ў часы Рэчы Паспалітай XVI-XVIII стст. абсалютна няма.
Перыяд трэці. Беларусь у складзе Расійскай Імперыі (канец XVIII cm. -1917 г.).
Гэта складаны перыяд для Беларускага народа як для яго самасцвярджэння, так і будучыні. 3 аднаго боку, Беларусь цалкам страціла самастойнасць. Пры “паляках” (у складзе Рэчы Паспалітай) юрыдычная незалежнасць была, бо дзейнічаў статут ВКЛ 1588 г. 3 другога боку, менавіта ў тэты перыяд начала фармавацца беларуская нацыя ў сучасным выглядзе і з’явіліся літаратурныя помнікі на мове, якую і назвал! беларускай. У тэты ж перыяд і ўкараняюцца ва ўжытак тэрміны Белая Русь, беларусіны, беларусцы, беларусы...
Паглядзім цяпер, што мяняецца ў гэтыя часы для беларусаў у рэлігійных і культурных адносінах прадмеце нашага інтарэсу. Як мы ўжо высветлілі, у друг! перыяд нашай перыядызацыі гісторыі Беларусі не было якой-небудзь важкай адметнасці ў царкоўных набажэнствах ні ў уніяцкіх прыходах, ні ў іншых. 3 адыходам беларускіх зямель да Расіі роля царкоўных інстытутаў сярод якіх уніяцкая Царква была самай значнай карэнным чынам змянілася.
Па-першае, Праваслаўная Царква пасля становішча папялушкі ў Рэчы Паспалітай атрымала магутную дзяржаўную падтрымку з боку Масквы і адразу пачала імкліва расці як колькасна, так і якасна.
Менавіта тады Праваслаўная Царква сутыкнулася з працэсам, які пазней атрымаў назву “русіфікацыя”. Напачатку, праўда, гэты працэс быў хутчэй аб’ектыўным, чым прымусовым, ён быў выкліканы значным наплывам духавенства з Расіі, бо сваіх навучальных духоўных устаноў у Беларусі не было.
Па-другое, Уніяцкая Царква, апынуўшыся ў новых умовах стала, сапраўды, своеасаблівай захавальніцай папярэдне існаваўшай культуры, традыцый і звычаяў, уласцівых беларускаму народу да падзелу Рэчы Папалітай. Але падкрэслю істотную акалічнасць: тэта было абумоўлена толькі тым, што Уніяцкая Царква была самай масавай царкоўнай арганізацыяй на красах Рэчы Папалітай. Становішча ж з культурай у “Северо-Западном” краі на пачатку XIX ст. было наступнае. Агульная карціна: паўсюднае ўжыванне польскай мовы, знікненне беларускай мовы з афіцыйнага ўжытку яна існуе цяпер толькі ў асяроддзі сялянства ды яшчэ ў самых ніжэйшых слаях насельніцтва. Унія становіцца носьбіткай “мужыцкай веры”, бо вярхі ўжо даўно акаталічыліся, а праваслаўных прыходаў засталося настолькі мала, што гаварыць аб іх значнасці ў царкоўным жыцці не выпадала.
Перад распадам Рэчы Паспалітай (канец XVIII ст.) польская мова была мовай кіраўніцтва, мовай многіх уніяцкіх ксяндзоў, можна нават сказаць іх хатняй мовай. Працэс паланізацыі зайшоў ужо вельмі далёка, і да поўнага апалячвання і акаталічвання беларусаў на гэты момант застаўся адзін крок: “Калі ў 1795 г. гістарычны лёс зліў тэты край з Расіяй у ім усё, што несла пячатку цывілізацыі, было ўжо чыста польскае”1. Аднак царкоўнаславянская і беларуская (народная) мовы, працягвалі ўжывацца ва уніяцкіх касцёлах, хоць і ў вельмі скажоным, “апольшчаным” выглядзе. Працэс наступу польскай мовы ва уніяцкіх храмах працягваўся да 1839 г. і быў настолькі моцным, што яна начала на Беларусі паў-
1 Дзяржаўны архіў Расійскай федерацыі, г. Масква, Ф.109, вып 2, стр. 713, арк 4.
сюдна замяняць царкоўнаславянскую мову набажэнства. Іосіф Сямашка ў сваёй знакамітай “Запісцы” 1827 г. пісаў, што уніяцкае духавенства ва ўсім стала падобным да каталіцкага у адзенні, абрадах, мове. Нават у кнізе уніяцкага епіскапа Кіпрыяновіча “Жыццё Язэпа Сямашкі” гаворыцца: 3 цягам часу не толькі вынятковыя асобы, пераважна адукаваныя, але і цэлыя парафіі і акругі забылі свае родныя штодзённыя малітвы і карысталіся малітвамі на полъскай мове. I далей: Ha ўсёй тэрыторыі Літоўскай епархіі ўсё духавенства (уніяцкае) гутарыла на полъскай мове і зусім не ведала мовы рускай (беларускай).
У многіх артикулах, прысвечаных таму перыяду, сустракаюцца супярэчнасці. 3 аднаго боку, адзначаецца польскі чыннік у жыцці уніі. 3 другога боку, падкрэсліваецца ўсё большае значэнне беларускай мовы ў богаслужэннях. Што ж пераважала на самай справе? Адказ, мне падаецца, больш правільны наступны. Даміноўным быў, канечне, першы фактар (польскі), бо ўся, так бы мовіць царкоўная абрадавая і моўная палітыка ішла зверху ад уніяцкага духавенства, а яно паўсюдна было апалячана. Гэта адзначае ў сваіх артыкулах і даследчыца уніяцкага пытання гэтага перыяду С. Марозава: “Мовай навучання ў большасці ўстаноў Уніяцкай Царквы ў першай чвэрці XIX ст. стала польская”1.
Зразумела, такі працэс на заходніх землях Расіі наўрад ці быў даспадобы царскаму ўраду, і было вырашана далучыць уніятаў (абрад жа іх “па першай задуме” 1596 г. быў усходнім, праваслаўным) да Рускай Праваслаўнай Царквы, што і было зроблена ў 1839 г. 3 гэтага моманту пачаўся працэс абароны ад паланізацыі Царквы, якая з уніяцкай была ператворана ў праваслаўную. Гэта было не цяжка зрабіць, і хутка ўтварыліся семінарыі і іншыя навучальныя ўстановы для навучання будучых святароў царкоўнаславянскай мове і катэхізісу. Была ўведзена такса-
1 Марозава С. Моўная палітыка і практыка уніяцкай царквы II 3 гісторыі уніяцтва ў Беларусі, Мн., 1996.
ма і руская мова, якая была болып зразумелая простаму народу, чым польская. Аднак павальны пераход уніяцкіх прыходаў у праваслаўныя суправаджаўся таксама і іншым працэсам пераўтварэннем уніяцкіх цэркваў у касцёлы. За паўгода з 1794 г. (пасля другога паздзелу Рэчы Паспалітай) з уніяцтва перайшло ў праваслаўе 1,5 млн. беларусаў. А пасля 1839 г. тэты працэс пайшоў яшчэ болып актыўна. Паказальна вось што: наколькі цяжка ўводзілася унія цэлыя два стагоддзі (XVII і XVIII стст.), і наколькі хутка перамагло праваслаўе.
Але ў тых мясцінах, дзе працэс паланізацыі зайшоў вельмі далёка, многія уніяты прынялі каталіцтва. Усяго, дзякуючы уніі, каля 2 млн. беларусаў перайшлі ў каталіцтва, апалячыліся і былі назаўсёды страчанымі для беларускай нацыі.
Вось адкуль у Заходняй Беларусі столькі палякаў! Яны “ўтвараліся” ў два заходы: першы гэта названы намі перыяд, другі перыяд пасля далучэння заходніх абласцей Беларусі да Полыпчы пасля Рыжскай дамовы 1921 г.
Адносна часоў пасля 1839 г. цікавыя звесткі прыводзяцца ў артыкуле В. Грыгор’евай і іншых. Уніяцтва ў Беларусі; ад Полацкага сабора 1839 г. да наших дзён\ Яна прыводзіць наступны факт: у 1840 г. Святы Сінод загадаў духавенству чытаць казанні на простай мове. Высветлілася, “што уніяцкія святары лепш ведаюць польскую мову, чым беларускую” (с. 123. “3 гісторыі уніяцтва...”). Вось вам і “нацвера” беларусаў, як цяпер любяць гаварыць! Прывяду яшчэ вытрымку з таго ж артыкула В. Грыгор’евай: 20 студзеня 1855 г. Віцебскі, Смаленскі Магілёўскі генерал-губернатар Ігнацьеў пісаў, што былыя уніяцкія святары пры пераходзе ў праваслаўе “не змянілі ранейшых звычаяў сваіх, з польскай моваіі захавалі яны ўсе ўяўленні былых настаўнікаў... Большая частка сялян не толькі не ведае ніводнай ма-
1 Уніяцтва ў Беларусі; ад Полацкага сабора 1839 г. да нашых дзён // 3 гісторыі уніяцтва ў Беларусь Мн., 1996.
літвы, але нават на пытанне: якой яны веры, і пры далейшем тлумачэнні дадае: раней польскай былі, а цяпер, здаецца, рускай. Такое ўражанне: сам тэрмін “унія” быў мала вядомы простаму народу. Характэрна яшчэ і тое, што ў пытаннях рэлігіі ў беларусаў к XIX ст. склаўся спрошчаны падыход: “вера польская” унія і каталіцызм, а “вера руская” праваслаўе. I такое ўяўленне, дарэчы, засталося да нашага часу! Католік значыць паляк, праваслаўны рускі.
Пасля 1839 г. працэс пераводу уніяцкіх прыходаў у праваслаўныя пайшоў вельмі шпарка. Але, як часта бывав, тэты працэс вызваў таксама і рэакцыю адмаўлення праваслаўя, якое “прадстаўлялася” ў расійскім варыянце. Менавіта з сярэдзіны XIX ст. стала складвацца (упершыню!) новая і даволі дзіўная сітуацыя: вера бацькоў праваслаўе у сваім новым, «маскоўскім» выглядзе стала для беларусаў Паўночна-Заходняга краю ў многіх адносінах не «свойскай» верай, не “мужыцкай” верай, а як і каталіцызм «панскай» верай. Бо яна таксама ішла ад паноў, але ўжо не польскай, а расійскай арыентацыі. Менавіта ў гэтыя часы (сярэдзіна ХІХ-пачатак XX стст.) грэка-каталіцызм быў найбольш блізкай рэлігіяй да народа. Гэта быў своеасаблівы “пераходны перыяд” праваслаўе яшчэ не было прынятае ў сваёй новай форме, але і унія імкліва страчвала свае пазіцыі на карысць “добра забытага” старога праваслаўя. Мноства уніяцкіх цэркваў становяцца праваслаўнымі. Калі на 1864 г. колькасць праваслаўнага насельніцтва была 2 млн. 502 тыс. чалавек, то к 1897 г. вырасла да 5 млн. 114 тыс. ч. (Канфесіі на Беларусі, Мн., 1998). Але і для каталіцкіх прыходаў гэтыя часы былі “ўлоўнымі”. Колькасць католікаў павялічылася ў той жа перыяд з 1 млн. 333 тыс. ч. да 1 млн. 947 тысяч. Пераход у каталіцызм пачаўся яшчэ больш актыўна пасля 1905 г. з прыняццем “дэкрэта аб верацярпімасці”. Да Касцёла многіх сялян прыцягвала ягоная большая абрадавая, вонкавая прастата. За часы уніі многія настолькі прывыклі да спраш-
КНІГІ ОНЛАЙН
