Игде зродилися иускормлены суть по Бозе
Анатоль Астапенка
Памер: 734с.
2010
У гарадах уніяты не дапускалі праваслаўных да гарадскіх пасад, у вёсках сілай прымушалі святароў прымаць унію, а ў разе адмовы аддавалі цэрквы габрэям у арэнду.
Валынскі пасол Лаўрэнцій Дрэвінскі на Варшаўскім сойме ў 1620 г. гаварыў: “Ужо ў вялікіх гарадах цэрквы запячатаныя, маёнткі царкоўныя разрабаваныя, у манастырах няма манахаў там трымаюць скаціну. Манахаў праваслаўных ловяць на дарогах, б’юць і садзяць у турму”.1
Трэба адзначыць, што такія традыцыі нецярпімасці да іншаверцаў былі традыцыйнымі для дзяржаў каталіцкага свету і ў тым ліку Полыпчы. Уладзіслаў Серчык2 сцвярджае, што Рэч Паспалітая была краем неталерантным, і для ўтварэння адзінай дзяржавы з ВКЛ у 1575 г. быў прыняты акт Варшаўскай
1 Мартос А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. Мн., 1990.
2 Unia Brzeska. Przeglad kresowy, 1/91.
канфедэрацыі, паводле якога людзям розных веравызнанняў гарантаваліся б незалежныя вызнанні веры, адрознай ад каталіцкай. Аднак ужо праз месяц пасля прыняцця Варшаўскай канфедэрацыі яна была апратэставана прымасам Якубам Уханскім, а з духавенства яе падпісалі толькі два біскупы. Супраць талеранцыі выступіў нават ведамы палеміст у спрэчках паміж праваслаўнымі і каталікамі Пётр Скарга.
Пазней польскія ўлады спрабавалі ўлагодзіць канфесійныя пытанні. У прыватнасці, кароль Уладзіслаў IV заклікаў да згоды і прызнаў фармальна праваслаўе, хацеў нават утварыць праваслаўную патрыярхію. Але зноў-такі нічога не выйшла, бо такая акцыя была не да густу Рыму. Урэшце, адбылося паўстанне Багдана Хмяльніцкага, мэта якога ўжо не проста змаганне за правы праваслаўнага насельніцтва, а ліквідацыя уніі, што было адлюстравана ў Перэяслаўскім прашэнні 1649 г.: “Няволя, якую церпіць наш народ рускі (а на той час “рускі” было назвай усяго ўсходне-славянскага насельніцтва Рэчы Паспалітай беларускіх і ўкраінскіх зямель (заўвага аўтара АА.)) горш за турэцкую праз унію, і яе трэба знесці”, і яшчэ: “Уніі каб не было, толькі рымскі і грэцкі закон”.
Такія пажаданні з цягам часу былі ўсё болып анахранічныя, і праваслаўе рабілася прарасійскім, а каталіцызм (у тым ліку і грэка-каталіцызм) рабіўся прапольскім. Апошнія гады існавання уніі прайшлі пад знакам адыходу ад усходніх абрадаў, увядзення «пальшчызны» нават у літургію. Таму нядзіўна, што некалькі мільёнаў беларусаў-уніятаў пасля 1839 г. прынялі каталіцызм і назаўсёды былі “страчаны” для беларускай нацыі.
Выходзячы з гэтага, становіцца зразумела, як недарэчна гучыць заява дэкана грэка-католікаў Беларусі П. Кузьмічова (ЛіМ N 2, 1992 г. “Пра талерантнасць беларусаў”), што “расійскія улады... забаранілі уніяцкую царкву, якая перашкаджала рабіць беларусаў талерантнымі, бо гістарычна выступала супраць прыгнёту насельніцтва”. Я мушу
сказаць, што наадварот прыгнёт праваслаўных ішоў некалькі стагоддзяў, і ініцыятыва кладзецца толькі на грэка-католікаў (“чыстыя” католікі рымскага абраду заўсёды выглядаюць шмат пристойней).
Далей паважаны дэкан змешвае зноў дзве розныя рэчы: “пакуль беларусы размаўлялі па-беларуску, забараніць уніяцкую царкву было немагчыма”. Выходзіць, што беларусы кінулі ні з таго ні з гэтага сваю мову, а таму ўладам прыйшлося закрываць уніяцкія цэрквы. А тое, што на пачатку XX ст., калі аб уніі ўжо ніхто і не ўспамінаў, пачалася сапраўдная хваля беларускага адраджэння, калі просты народ незалежна ад таго, ці хадзіў ён у праваслаўную царкву, ці каталіцкі касцёл, пагалоўна гаварыў на сваёй старажытнай беларускай мове ці не сведчыць гэта пра спробу стварэння камусьці выгаднага міфа аб станоўчай ролі уніі ў гісторыі беларусаў. Праўда ж зусім іншая. Усе тыя міжусобныя войны сярод беларусаў, зусім не талерантныя паводзіны часткі духавенства і іншых шляхетных здраднікаў цалкам кладуцца на унію.
Выгадна ж гэта было толькі Рыму дзеля ажыццяўлення спрадвечнай мары католікаў панавання над усім светам.
Цікава, што і праваслаўныя і каталіцкія сучасныя даследнікі сыходзяцца ў ацэне адмоўнай ролі уніі ў гісторыі.
Экуменізм мажлівы толькі пры наяўнасці той жа талерантнасці і паразумення паміж людзьмі, чаго бракавала нашым продкам праз многія стагоддзі. I хочацца закончыць разгляд уніяцкай праблемы цытатай з ужо памянёнага артыкула М. Серчыка: Імкненне да еднасці хрысціянскага свету вымагае адказнасці, таксама як і палітычнае імкненне да інтэграцыі еўрапейскай... Калі гісторыя ёсць настаўніца жыцця, прыслухаемся ўважліва да голасу мінулага, каб больш не паўтараць ужо раз зробленых памылак.
Ніжэй я адумысна яшчэ вярнуся да уніяцкай праблемы.
На заканчанне зазірнем і ў нашу гістарычную эпоху, пачатак XXI ст. Можа, славутая талерантнасць стала рысай беларусаў зусім нядаўна?
Сапраўды, сёння на нашай тэрыторыі вонкі не відаць ніякіх нацыянальных канфліктаў, як, прыкладам, на Каўказе ці дзе ў Сербіі. Усё ціха, усё “прыстойненька”. Усе гавораць па-расійску (з выняткам асобных мясцін, дзе гучыць паўпольская мова). Многія галасуюць успомнім рэферэндум 1990 г. за Саюз ССР, ці за СНД і ўваходжанне “в единую рублёвую зону”, ці за гэтак званы Саюз Беларусі з Расіяй... А між іншага, тая ж Расія з намі жыць супольна не вельмі імкнецца, пра што сведчаць бясконцыя непаразуменні пры аб’яднанні нашых грашовых сістэм ці нахабныя паводзіны расійскага ўрада пры штучным утварэнні нафтавай праблемы. У той жа час амаль усе былыя рэспублікі СССР ідуць сваімі шляхамі і робяць сваю будучыню не зважаючы на “старэйшага брата”.
Дык што ж гэта за народ беларусы? ЧаМу мы так імкнемся пазбавіцца дзяржаўнай незалежнасці? Прарасійскія настроі ёсць і ў нашых камуністаў (у адрозненне, скажам, ад грузінскіх), і нават у больший часткі насельніцтва. Можа, такое становішча і завецца беларускай талерантнасцю? Дык жа не! Ніякая гэта не цярпімасць беларускай нацыі да іншых нацыяў. Гэта завецца нацыянальным нігілізмам, пагардай да сваёй нацыі, мовы і гісторыі. Вось такія рысы сапраўды адлюстроўваюць існасць сучаснага беларускага грамадзяніна. Варта задумацца, што хаваецца пад выдуманай талерантнасцю. А хаваецца нікчэмнасць і душэўная пустэча, жабрацкая псіхалогія і палітычны сервілізм. Ведама, гэтаму прычынай болып як 70-гадовае панаванне камуністычнай ідэалогіі. За тэты час мы, відаць, многа сваіх адметных нацыянальных рыс страцілі, і нам нібы ў насмешку прыляпілі ярлык “талерантнага народа”.
Гаварыць жа аб талерантнасці выпадае, перш за ўсё, толькі з псіхалагічнага ці этычнага боку. Хут-
чэй за ўсё яна характарыстыка пэўнага чалавека, а ў болып агульным сэнсе характарыстыка ступені развіцця грамадства. Чым больш высокі ровень цывілізаванасці грамадства тым больш уласцівая яму цярпімасць да іншадумцаў, імкненне да еднасці і любові сярод людзей. А такія катэгорыі характарызуюць большасць развітых краін Еўропы і Амерыкі. Менш за ўсе традыцыі талерантнасці ўласцівыя посткамуністычным краінам, у тым ліку і Беларусі.
Окончу на больш аптымістычнай ноце. Калі мы ўсё ж гаворым пра талерантнасць у Беларусі, то гэта значыць, што традыцыі Вялікага княства Літоўскага, як еўрапейскай дзяржавы, жывуць, і нам застаецца аднавіць ВКЛ у форме незалежнай, нацыянальнай і дэмакратычнай дзяржавы Беларусь. Будзем спадзявацца, што ў ІІІ-м тысячагоддзі мы будзем “людзьмі звацца”!
6. Пра беларускую ідэнтычнасць
Пра нацыянальную ідэнтычнасць беларусаў, так ці інакш, я разважаю на працягу ўсёй кнігі. Але хацелася б зрабіць некалькі заўваг асобна, у звязку з з’яўленнем вялікай колькасці публікацыяў на гэтую тэму.
Вось, прыкладам, пазіцыя Г. Міненкова, які прысвяціў праблеме ідэнтычнасці кнігу ’’Проблема религиозно-культурной идентичности в русской мысли ХІХ-ХХ веков”. (Мінск, 2003). Што да беларускай ідэнтычнасці ў артыкуле “Еўрапейская ідэнтычнасць як гарызонт беларускага ўяўлення”, ён піша:
Беларусь заўсёды імкнулася ў еўрапейскую прастору і пачынала сваю гісторыю як еўрапейская культура, але пры гэтым пастпаянна, з прычыны самых розных гістарычных абставін, аказвалася вырванай з гэтай. просторы. ,
На мой пагляд, гэта голая фраза. Беларусь ніколі, нікуды не імкнулася. А, калі можна так выразіцца, “імкнулася” толькі быць сабой, беларусы вялікія да-
маседы. Наадварот, мала якая краіна так была сама сабой, як Беларусь. У нас стагоддзямі існавала сваё праваслаўе, якое ў цяжкіх умовах процістаяння Маскоўскаму праваслаўю захоўвала сваю аўтакефалію (XIV-XVI стет.). Мала якая краіна так упарта не рабілася неафітскай у сэнсе непрыняцця каталіцызму ў маштабах краіны. Як нейкі кампраміс была прынятая унія, але не каталіцызм. Так ящчэ было толькі ў Украіне. У Еўропе так не рабілася. Пратэстанты, прыкладам, легка ўзгадаваліся ў сэрцы каталіцызму Германіі, Францыі, і імгненна запаланілі ўсю Еўропу. Некаторыя краіны нават цалком ці балы шынёй насельніцтва сталі пратэстанцкімі (Швецыя, палова той жа Германіі, іншыя.). Беларусь! ж упарта захоўвалі веру продкаў праваслаўе, часова, праўда, (243 гады) у форме уніі, якая, аднак, цалкам захавала ўсходні абрад.
I далей у Міненкова: “Ідучы за Акудовічам, а таксама В. Булгакавым, можна сказаць, што асэнсаванне беларускай ідэнтычнасці і яе межаў патрабуе сёння новага тыпу мыслення. Зразумела, гэты тып мыслення павінен улучацца ў кантэкст еўрапейскай ідэнтычнасці...”
Тэты “новы тып мыслення” паводле Акудовіча і Булгакава я ўжо часткова аналізаваў. Ён, апрача даволі сумнеўнай трактоўкі беларускасці і скажэння нашай гісторыі і літаратуры, не нясе станоўчага, новага дыскурсу. I яшчэ, што такое “еўрапейская ідэнтычнасць”, пра якую любіць гаварыць А. Міненкоў? На нашую думку, гэта амаль тое самае, што і славянскае брацтва, ці “славянская ідэнтычнасць”. Можна проста сказаць касмапалітызм. Трэба замяніць усе навамодныя слоўцы адным ведамым тэрмінам “касмапалітызм” і не выдумваць новых слоў накшталт “еўрапейскай ідэнтычнасці”. Ніжэй аўтар так і піша: “беларускі вопыт разглядаецца як частка болып шырокага, радавога вопыту”. I зусім на мяжы ганьбавання беларускай культуры: “Менавіта таму, згодзімся з Бабковым, “як цэльная і поўная, бела-
руская культура можа адбыцца у сённяшніх умовах толькі як культура памежжа, як культура нутраной размежаванасці, сустрэчы і пераходу адметных (рознанакіраваных, канфліктных) культурных частак”. Наша культура, выходзіць, “можа адбыцца!”, г. зн. яе яшчэ няма. I адбыцца яна можа толькі як культура памежжа. Цяжка пагадзіцца з гэтай тэзай. Наша культура старажытная Каложа і Мірскі замак, Віленскае барока і “Літоўскі сшытак”, Статут ВКЛ і Літоўскія метрыкі, Скарына і Будны, Васіль Быкаў і Уладзімір Караткевіч. А вы кажаце памежжа!
КНІГІ ОНЛАЙН
