Імёны свабоды
Уладзімір Арлоў
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 668с.
2015
Марыя Кіпель 264
Янка Шутовіч 266
Алесь Дудар 268
Паўлюк Шукайла 270
Нічыпар Мяцельскі 272
Стэфанія Станюта 274
Юрка Віцьбіч 276
Мікола ўлашчык 278
Сяргей Новік-Пяюн 280
Аляксандра Саковіч 282
Станіслаў Станкевіч 284
Натальля Вішнеўская 286
Барыс Кавэрда 288
Міхал Вітушка 290
Рыгор Крушына 292
Мікалай Лапіцкі 294
Апалёнія Пяткун 296
Яўгенія Пфляўмбаўм 298
Валеры Маракоў 300
Антон Адамовіч 302
Лукаш Калюга „304
Сяргей Ракіта 306
Яніна Каханоўская 308
Пятро Конюх 310
Ларыса Геніюш 312
Зьмітрок Астапенка 314
Вітаўт Тумаш 316
Уладзімер Дудзіцкі 318
Леў Гарошка 320
Пётра Сыч 322
Аўген Калубовіч 324
Пятро Бітэль 326
Вячаслаў Шыдлоўскі 328
Тодар Лебяда 330
Лявон Случанін 332
Казімір Сьвёнтак 334
Часлаў Сіповіч 336
Уладзіслаў Чарняўскі 338
Янка Брыль 340
Вячаслаў Зайцаў 342
Франціш Бартуль 344
Мікалай Пятрэнка 346
Леся Беларуска 348
Мікола Дэмух 350
Барыс Рагуля 352
Аляксей Карпюк „354
Язэп Юхо 356
Мікола Ермаловіч 358
Янка Юхнавец 360
Лявон Луцкевіч 362
Леанід Карась 364
Васіль Быкаў 366
Артур Вольскі „...368
Рыгор Клімовіч 370
Уладзімер Салавей 372
Алесь Усюкевіч 374
Янка Сурвіла 376
Кастусь Акула 378
Янка Філістовіч 380
Лідзія Вакулоўская 382
Уладзімер Кулажанка 384
Вольга Церашчатава 386
Алесь Адамовіч 388
Мікола Канаш 390
Кастусь Рамановіч 392
Міхал Дубянецкі 394
Зора Кіпель 396
Міхась Ракевіч 398
Міхась Лічко 400
Васіль Мядзелец 402
Алесь Юршэвіч 404
Уладзімер Дамашэвіч 406
Павал Жук 408
Расьціслаў Лапіцкі 410
Анатоль Грыцкевіч 412
Лявон Баразна 414
Уладзімер Шатон 416
Алег Табола 418
Яўген Глебаў 420
Арлен Кашкурэвіч 422
Ніна Асіненка 424
Валянцін Тарас 426
Алесь Петрашкевіч 428
Галіна Русак 430
Вера Бартуль 432
Уладзімер Караткевіч .434
Ангеліна Бароўка 436
Генадзь Кісялёў 438
Юры Карачун 440
Мікола Прашковіч 442
Вячаслаў Адамчык 444
Уладзімер Кармілкін 446
Аляксей Логвін 448
Уладзімер Конан .450
Васіль Мельяновіч 452
Карлас Шэрман 454
Яўген Лугін 456
Рыгор Барадулін 458
Юрка Геніюш 460
Генадзь Каханоўскі 462
Барыс Сачанка 464
Генадзь Бураўкін 466
Віктар Тураў 468
Яўген Шабан 470
Міхась Стральцоў 472
Мікола Купрэеў 474
Пятро Драчоў 476
Георгі Таразевіч 478
Яўген Кулік 480
Валянцін Ждановіч 482
Васіль Гроднікаў 484
Міхась Чарняўскі 486
Барыс Родзіч 488
Анатоль Канапелька 490
Алесь Каралёў 492
Кастусь Тарасаў 494
Уладзімер Мулявін 496
Анатоль Сербантовіч 498
Іван Ласкоў 500
Вера Церлюкевіч .......502
Вячаслаў Дубінка 504
Міхась Ткачоў 506
Ніна Мацяш 508
Міхась Раманюк 510
Яўген Будзінас 512
Алесь Лабанок 514
Валеры Сьлюнчанка 516
Кастусь Мысьлівец 518
Яўген Шатохін 520
Галіна Сямдзянава 522
Мікола Селяшчук 524
Віталь Скалабан 526
Мікола Трухан 528
Уладзімер Плешчанка 530
Мікалай Ільніцкі 532
Уладзімер Пузыня 534
Ібрагім Канапацкі 536
Марыя Мацюкевіч 538
Генадзь Карпенка 540
Аляксей Філіпчанка 542
Генадзь Грушавы 544
Віталь Гарановіч 546
Алесь Емяльянаў 548
Генадзь Кулажанка 550
Уладзіслаў Рубанаў 552
Валеры Масьлюк 554
Сяргей Кавалёў 556
Валеры Шаблюк 558
Алесь Асташонак 560
Уладзіслаў Пятрайціс 562
Уладзімер Емяльянчык 564
Сяргей Войчанка 566
Андрэй Грабаў 568
Анатоль Майсеня 570
Вераніка Чаркасава 572
Віктар Івашкевіч 574
Анатоль Сыс 576
Сяржук Цімохаў 578
Ігар Гермянчук 580
Арына Вячорка 582
Юры Завадзкі 584
Пётар Марцаў 586
Тацяна Сапач 588
Аляксей Мельнікаў 590
Сяржук Вітушка 592
Зьміцер Сідаровіч 594
Андрэй Пяткевіч 596
Юры Гумянкж - 598
Віталь Сіліцкі 600
Юрась Бушлякоў 602
Дзяніс Хвастоўскі 604
Уладзімер Каткоўскі 606
Міхал Шарамет 608
Ганна ўланава 610
Міхал Жызьнеўскі 612
Аўгіньня Дзянісава 614
Паказьнік асобаў 616
Summary 650
Пра аўтара 651
Энцыкляпэдыя любові
Прадмова да першага выданьня
Гэта не дапаможнік у перайменаваньні беларускіх вуліцаў, плошчаў і гарадоў, хоць, безумоўна, гэтыя імёны заменяць на шыльдах прозьвішчы камуністычных вампіраў і імпэрскіх пярэваратняў.
Гэта не храналягічны даведнік, хоць на хвалях «Свабоды» ад 1 студзеня 2006-га да 25 сакавіка 2007-га прагучалі сотні імёнаў, абраных аўтарам з нацыянальнага пантэону XVIII—XXI стагодзьдзяў (далёка ня ўсіх удалося згадаць у этэры, тым больш зьмясьціць пад адной вокладкай).
Гэта не манаграфія, хоць тут уводзіцца новая пэрыядызацыя нацыянальна-вызвольнага руху, распрацаваныя крытэры, зробленая клясыфікацыя.
Гэта не дакумэнтальна-архіўнае дасьледаваньне, хоць даты, месцы і падзеі вывераныя, а многія факты знойдзеныя й апублікаваныя ўпершыню.
Гэта не мастацкая проза і не гістарычная эсэістыка, хоць кожны разьдзел чытаецца як маланка і ўражвае як раман.
Гэта ня кніга мёртвых, хоць яе складаюць лёсы людзей, якіх ужо няма сярод жывых.
Гэта аўтарская энцыкляпэдыя любові да радзімы, волі й незалежнасьці.
Гэта імёны, якія будуць жыць, пакуль жыве Беларусь.
Гэта вянок нашай свабоды.
Працяг будзе.
Аляксандар Кукашук, Радыё Свабода
імёны свабоды
У лёсавызначальныя для дзяржавы моманты заўсёды знаходзяцца асобы, якія не скараюцца й у самых безнадзейных абставінах. Няхай іх змаганьне ня мае шанцаў на посыіех. Але яно заўсёды мае ша-
нец стаць прыкладам —• дзеля працягу.
Галоўныя рысы характару Тадэвуша — гарачы патрыятызм і надзвычай высокае пачуцьцё ліцьвінскага гонару — на ўсю поўніцу выявіліся яшчэ ў раньнім юнацтве ў Віленскім калегіюме айцоў-езуітаў. Калі шкаляры, падзяліўшыся на «ліцьвінаў» ды «маскалёў», гулялі ў вайну і Рэйтану выпадала быць «ліцьвінам»,
Тадэвуш Рэйтан
ён заўсёды апынаўся ў ліку пераможцаў.
Праз колькі гадоў ён убачыць у доме сваёй нарачонай партрэт расейскага імпэратара Пятра I і адразу абвесьціць пра намер адмовіцца ад шлюбу.
Тым часам дзяржаўны лёс Радзімы нашых продкаў апынуўся пад пагрозаю. Патрыятычныя сілы стварылі ў 1768-м узброенае аб’яднаньне, вядомае як Барская канфэдэрацыя. Цягам чатырох гадоў Рэйтан ваяваў у шэрагах тых, хто імкнуўся пазбавіць Вялікае Княства Літоўскае ад ганебнага расейскага пратэктарату.
1772 год стаўся для дзяржавы чорным. Расея, Аўстрыя і Прусія ўчынілі першы падзел Рэчы Паспалітай. Усходнія беларускія землі апынуліся ў кіпцюрах
дзьвюхгаловага арла. Пад ціскам Расеі вялікі князь і кароль Станіслаў Аўгуст даў згоду сабраць Сойм, каб узаконіць падзел.
Дэпутат (пасол) ад Наваградзкага павету Рэйтан атрымаў катэгарычную інструкцыю: патрабаваць безумоўнай эвакуацыі расейскіх войскаў з абшару Вялікага Княства.
На Сойме Тадэвуша падтрымліваюць адзінкі. Толькі за згоду пакінуць залю яму прапануюць дзьве тысячы дукатаў. У адказ Тадэвуш выхоплівае шаблю.
Асабліва драматычны характар падзеі набываюць у часе патрыятычнай прамовы другога наваградзкага пасла Самуэля Корсака. Каді дэпутаты-здраднікі пачалі выходзіць з залі, Рэйтан лёг крыжам перад дзьвярыма і закрычаў: «Забіце мяне, але не забівайце Бацькаўшчыны!»
Назаўтра расейскі пасланьнік выставіў вялікаму князю і каралю ўльтыматум: альбо падпарадкаваньне, альбо ўвядзеньне ў Варшаву 50-тысячнага войска. Даведаўшыся пра здраду караля, залю пакінулі апошнія абаронцы незалежнасьці, апрача Рэйтана, Корсака і менскага дэпутата Станіслава Багушэвіча. Тадэвуш адмовіўся ад ежы, або, кажучы сучаснай моваю, абвясьціў галадоўку...
Неверагоднае напружаньне тых дзён не мінулася бясьсьледна. Рэйтан апынуўся ва ўладзе цяжкай хваробы. Рэшту жыцьця яму было наканавана бавіць у роднай Грушаўцы.
Сучасьнікі лічылі Рэйтана нацыянальным героем.
Вяртаньне яго постаці ў нашую гістарычную сьвядомасьць адбылося толькі ў 1990-я. Штогод у Грушаўцы ладзіцца фэст памяці героя. Людзей з палаты прадстаўнікоў ці з савету рэспублікі там не заўважалі.
Тадэвуш Рэйтан
Ахрышчаны 20 8.1742, в. Грушаўка,
цяпер Ляхавіцкі раён — 8.8.1780, в. Грушеужк
Тадэвуш Касьцюшка
Мы звыклі ўспрымаць яго забранзавелым і кананізаваным. А мне Касьцюшка падабаецца як рамантычны каханак і авантурнік. Каб ня гэтыя якасьці, хто ведае, ці стаў бы ён нацыянальным героем Беларусі, Польшчы й ЗША і ганаровым грамадзянінам Францыі...
Яе звалі Людвіка Сасноўская. Ейны бацька ня даў згоды на шлюб зь сьціплым хатнім настаўнікам, і маладыя закаханыя рыхтаваліся да ўцёкаў. Чамусьці такія пляны заўсёды раскрываюцца занадта рана... Так Тадэвуш з 80 дукатамі ў кішэні апынуўся на шляху зь Беларусі
ў Францыю, а затым у Новы Сьвет.
У 1777 годзе змагары за незалежнасьць паўночнаамэрыканскіх калёніяў атрымалі над ангельцамі бліскучую перамогу пад Саратогай, у выніку чаго было дасягнутае афіцыйнае прызнаньне Злучаных Штатаў Амэрыкі.
Ваенныя гісторыкі ЗША сьцьвярджаюць, што зарукаю гэтага трыюмфу сталіся якраз непрыступныя фартыфікацыі, збудаваныя палкоўнікам-інжынэрам Касьцюшкам...
Яго заслугі ў барацьбе за свабоду Злучаных Штатаў былі ацэненыя надзвычай высока: званьне генэрала, найвышэйшая баявая ўзнагарода краіны — ордэн Цынцыната, амэрыканскае грамадзянства, пажыцьцёвая пэнсія й зямельны надзел. (Пазьней, у тэстамэнце, ён перадасьць усю маёмасьць свайму добраму сябру, аўтару Дэклярацыі незалежнасьці ЗША Томасу Джэфэрсану, даручыўшы выкарыстаць грошы на выкуп нэграў-рабоў.)
Уразіўшы нядаўніх баявых таварышаў, поплеч зь якімі ваяваў сем гадоў, Касьцюшка адмаўляецца ад кар’еры ў маладой амэрыканскай дзяржаве і сядае на карабель, каб вярнуцца на радзіму, у Літву-Беларусь.
На календары — 1784-ы. Празь дзесяць гадоўрэспубліканскія ідэалы запаляць сэрца генэрала — і ён стане на чале антыцарскага вызвольнага паўстаньня...
У нашых беларускіх шыротах час рухаецца сваім, пакручастым шляхам. I ўсё ж, і ўсё ж...
У 1970-я, гады майго студэнцтва, мы мусілі ведаць, што Касьцюшка — паляк і герой зусім ня нашай гісторыі. (Дарэчы, сам ён у жыцьцяпісе адназнач-
на засьведчыў: «Нарадзіўся я ліцьвінам».) «Нашым» быў Сувораў, войскі якога патапілі паўстаньне 1794 гоДУ Ў крыві.
Да 260-годзьдзя Андрэя Тадэвуша ў Мерачоўшчыне — адноўленай сядзібе Касьцюшкаў каля Косава —• адчынены музэй.
Магчыма, мы дажывем да таго дня, калі ў гонар Касьцюшкі будзе пераназваная менская сувораўская
вучэльня.
Здавалася б, нейкае спадзяваньне на гэта дае зьяўленьне ў сталіцы помніка паўстанцкаму правадыру, створанага скульптарам Алесем Шатэрнікам. Праўда, помнік знаходзіцца на тэрыторыі амэрыканскай амбасады...
КНІГІ ОНЛАЙН
