КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
— Супярэчнасць такая ёсць! Я сам часта адчуваю дваістасць, фаль-шывасць свайго становішча. I выхаду не бачу. — Выйсце ёсць! — горача зашаптаў Каліноўскі пра ўсё тое, што вынасілася, набалела ў якушоўскай адзіноце. — Выйсце такое: спа-чатку аб’яднанымі сіламі, разумееш: аб’яднанымі, узняўшы і шлях-ту і сялян, бо паасобку нам не справіцца, — гэтымі сіламі знішчыць с-самаўладства. I тут, дзеля справы, сапраўды прыйдзецца забыць ста-рыя крыўды, аб’яднаць тых, хто маніфестуе ў Варшаве і Гародні, і тых, хто бунтуе ў Ільі і Лаздунах. Цяжка яно, але ў гэтым — адзіны наш 366 п-паратунак. А потым... Потым, пераступіўшы праз саміх сябе, пры-мемся і за панства, дамо зямлю сялянам. — А як жа ты збіраешся павесці за сабой мужыкоў? — Звяждоўскі з павагай глянуў на свайго субяседніка: маладзейшы — а бачыць да-лей. — Мужыкі не пойдуць супраць цара, бо яшчэ вераць яму. За ма-ніфест удзячны. Польскую справу блытаць з панскай. — I гэта таксама с-сімптаматычна. Хто на Літве прыгоннікі? Палякі! Апалячаная шляхта. Дык як жа тут не паблытаць адно з другім... — Цішэй ты, раскрычаўся... Давай звернем пад браму. На базыльян-скім двары будзе менш вушэй, — Звяждоўскі паказаў жэстам на строй-ную белую браму. — Павесці за сабой мужыка мы здолеем, толькі даказаўшы яму ўсю крывадушнасць царскага м-маніфеста. Даказаўшы так, каб ён зразумеў. На роднай яго мове, літоўскай або беларусінскай. Я думаю, чаму не ўдалося паўстанне ў 1831 годзе. Таму, што паўстанцы не павялі за сабой народ. Ды яны і не збіраліся весці, спадзяваліся толькі на сябе. I таму паўстанцы былі пераможаны. Гэта павінна стаць для нас добрым уро-кам. Гісторыю ўвогуле трэба паважаць за тое, што яна вучыць нас, як пазбягаць п-памылак. — Памылкі таксама становяцца традыцыяй, а яе нялёгка пераадо-лець. Яна ў кожным з нас. Найгоршая з традыцый — вера ў выключ-насць шляхты. Толькі, маўляў, яна прадстаўляе народ, толькі яна рухае поступ... Гэта паралізуе сілы. — I тым в-важней, каб гэтая шляхта звярнулася цяпер да народа на яго ж пагарджанай вякамі мове. Дала б яму ў рукі кніжку ці газету, дзе ясна пісалася б, хто прыяцель і хто н-непрыяцель народа. — А хто дасць? — Мы з табой п-павінны. Паэты. Такія, як Марцінкевіч, хоць ён і за-надта асцярожны, як Вярыга з Віцебска... Яго вершы даваў мне Агрыз-ка ў пецярбургскім «Слове». — Дадай сюды Вінцэся Каратынскага, ранейшага сакратара Сыра-комлі. Калі ў Вільню прыязджаў Аляксандр, ён надрукаваў беларускі верш «Уставайма, браццы, да дзела, да дзела». Разам з літоўскім вершам Акялайціса гэты твор уклалі ў выдадзены Кіркорам альбом і паднеслі імператару. — I што? П-прачытаў па-беларуску? — He ведаю. Затое на Кіркора напалі львоўскія і кракаўскія патры-ёты на чале з Уейскім. Пачалі крычаць: здрадніцтва, угодніцтва! Ад-куль ім зразумець, што і Кіркор, і яго сябры ставілі перад сабой вы-сакародную мэту: звярнуўшы ўвагу цара на патрэбы краю, дабіцца дазволу на адкрыццё ўніверсітэта. Ды ў вершы Каратынскага і не было 367 нічога падданніцкага — толькі скарга на неўрадлівы пясочак, цёмную святліцу, на тое, што раса выядае вочы. I яшчэ вера ва ўзыход сонейка, наступленне лепшага дня... — Мне здаецца, што гэты верш быў задуманы як п-правакацыя: маў-ляў, твайму бацьку, Мікалаю Першаму, не падабалася нават само слова «беларускі», а вось ты, яго сын, новы божы п-памазанік, чытай верш на гэтай беларусінскай мове! Прызвычайвайся да думкі, што яна існуе, як і с-сам народ. — Вось іменна! А іншыя таго не зразумелі. I цяпер не разуме-юць — нападаюць на кіркораўскі «Кур’ер», патрабуюць, каб ён ледзь не выступаў супраць цара. Забываюць, дурні, што гэта ўсё ж легаль-нае, падцэнзурнае выданне. Закрыюць «Кур’ер» — не будзе нічога. Сэрцам зразумеў гэта, бадай, адзін Сыракомля. Сам Сыракомля ў аль-боме не ўдзельнічаў — спаслаўся на хваробу ці на паездку ў Познань. Але і не асудзіў удзельнікаў. Напісаў верш «Сахар-мароз», дзе высмеяў патрыётаў, якія паверылі, нібы віленскія пісьменнікі былі шчырыя... Вось і цяпер, нягледзячы ні на што, Сыракомля зноў працягнуў Кіркору руку дружбы, публікуецца ў яго «Кур’еры». Праўда, вершаў не друкуе, толькі прозу. — He друкуе? Ці не піша зусім? — Можа, і не піша. За апошні час па руках хадзіў толькі адзін яго верш — «Смерць салоўкі». Пасадзілі птушку ў клетку, прывезлі ў горад. I яна не вынесла шуму, туркатання колаў па бруку, загінула з тугі па сва-бодзе... Алюзія тутдосыць празрыстая. — Яго б вырваць з гэтага здранцвення. Далучыць да справы! Няхай паехаў бы па гарадах толькі з адным гэтым вершам. Уяўляю, як гэта садзейнічала б кансалідацыі ўсіх аднадумцаў! — А хто вырве? Я? Ты? Мы нават не ведаем, дзе цяпер знаходзіцца гэты божы салоўка. Занадта даверлівы ён — як дзіця. На розныя кручкі паддаецца, забывае, колькі іх ужо праглынуў. Кожны цернь яго балюча коле — і тады шукае ўцехі ў абдымках Бахуса або Венеры... He, тут па-трэбна нейкае ўзрушэнне, нейкі катарсіс. Дарэчы, ведай, Канстанціне, што ён таксама спрабаваў пісаць на беларусінскай мове. Я маю на ўвазе верш «Добрыя весці», якім ён у 1848 годзе вітаў рэвалюцыйныя падзеі ў Еўропе. — Тым болей ён быў бы для нас к-карысны! Уяўляю: Сыракомля, з яго талентам, з яго папулярнасцю, чытае беларусінскія вершы ў Свіслачы! Ці ў Г-гародні! — I тут ён быў бы годным пераемнікам філаматаў. Думаеш, чаму я цябе прывёў у гэтыя муры? — пасля некалькіх кругоў вакол царк-вы Звяждоўскі спыніў Каліноўскага перад уваходам у трохпавяр- 368 ховы прысадзісты будынак. — Вось тут, у ператвораным на турму базыльянскім кляштары, не ведаю толькі, у якой цэлі, гісторыя гэта высветліць, сядзелі, чакаючы суда, філаматы і філарэты. Міцкевіч, Ча-чот, Зан, Малеўскі... Зачынальнікі той справы, якой мы цяпер служым. Дык вось, філаматы любілі на сваіх зборнях, асабліва тут, у турме, чы-таць і слухаць беларусінскія, ці — як яны іх называлі — крывіцкія, вер-шы, спяваць тужлівыя мужыцкія песні. Пра дзікіх гусей, пра цяцеру... Потым эстафету з іх рук пераняў Франц Савіч, паплечнік Канарскага, замардаванага тут, у Вільні. Я чытаў верш Савіча, дзе паляшук, а сам Савіч быў з Палесся, з-пад Мінска, звяртаецца да літвіна і валынца з заклікам падаць рукі — сабе на згоду, а царам на згубу. — Добра было б узяць той верш і надрукаваць! — вочы Каліноўскага загарэліся і тут жа патухлі. — Аднак няма дзе, няма друкарні. — Друкарня ёсць! — зашаптаў Звяждоўскі. — Ёсць у нас друкар-ня. Адзін студэнт прывёз з Пецярбурга. Толькі трэба вывезці яе ў лясы, знайсці надзейнае месца, надзейных людзей. — Я — знайду! Слова r-гонару даю, што знайду! Каля сваёй Яку-шоўкі! — He цяпер пра гэта гаворка. Іншым разам. Затрымаліся мы з та-бой, — сцвердзіў Звяждоўскі, глянуўшы на кішэнны гадзіннік. — Вер-нешся з Анеліна, тады і памяркуем, што і як. — I ўсё ж з гэтым Анелінам не так проста. Гэта не горад, дзе лёгка знікнуць, а вёска, усё навідавоку. Маеўская да нейкага прыехала, у ма-ёнтку ёсць гаспадар. Што я скажу яму? Чым растлумачу сваё нечаканае з’яўленне? А можа, і заначаваць прыйдзецца. — Сапраўды загвоздка! Хто там гаспадарыць, не ведаю. Гаварылі мне адно, што ён мае дачыненне да жалезнай калеі. Будаваў яе ці буда-ваць збіраецца. — Тады я перадам прывітанне ад нашага Малахоўскага, — усцешыўся Каліноўскі. — He можа ён яго не ведаць. А калі гэта не паскуткуе, ска-жу, што прыехаў, каб наняцца на чыгунку на работу. Правазнаўцы ім таксама патрэбны. — Ото ж то! — ухваліў Звяждоўскі. 3 базыльянскіх муроў яны зноў выйшлі на тлумную вастрабрамскую вуліцу. — Застаецца адно: як дабрацца туды. Пошта па Чорнаму тракту наў-рад ці ходзіць. Прыйдзецца наняць балагола. — He прыйдзецца, — Звяждоўскі задаволена паляпаў субяседніка па плячы. — Я ўжо зрабіў адпаведныя распараджэнні. Вяртайся ў гатэль, а праз паўгадзіны да яго дзвярэй будзе пададзена брычка. Нічога не пы-таючыся, вазьмі ў фурмана лейцы — і едзь. Каля Росаў, праз Паплавы, Гуры. А там — прама. У Анеліне ўсё рашай сам, у залежнасці ад людзей 369 і акалічнасцей. Ну, шчасліва! I... не губляй розуму, пабачыўшы бала-мутную паню Галену. — За гэта можаш не хвалявацца. Хутчэй я ёй узбаламучу галаву... Ды гэта ўсё жартачкі. Ну, я пайшоў. Да сустрэчы, да заўтра. Дзе мне за-гадаеш цябе шукаць? Звяждоўскі задумаўся: — Можа, заўтра, гадзін у шэсць вечара на тым жа месцы... Хаця не, не выйдзе. Лепей а сёмай гадзіне ў Вастрабрамскім касцёле. He так кі-нецца ў вочы... Яшчэ раз -— бывай! Каліноўскі падаў руку на развітанне, падаў неяк дзіўна, выставіўшы ўперад указальны палец і сціснуўшы ўсе астатнія — і тут жа спахапіўся: — А якім чынам акторка паверыць, што я — гэта я? Сумеўся і Звяждоўскі: — Сапраўды, ледзь не забылі пра галоўнае. Ты скажаш: люблю Віль-ню, сталіцу Гедыміна. А яна павінна адказаць: так, узаемна! — А сваё прозвішча я абавязаны ёй назваць? — He, гэта не абавязкова. 2.1 БЫЎ ДЗЕНЬ Каля крыжа тым часам сабралася купка людзей. За панамі падышла чэлядзь з Анеліна. 3 супрацьлеглага боку паказаліся расольскія сяляне з дзецьмі. Талочка расклаў складаны столік, а Мальвіна заслала яго вы-шыванай сурвэткай. Дамініканец дастаў з куфэрачка і паставіў на стол абразок, круглае пуздзерачка са свянцонай вадой. Сыракомля адышоў крыху ўбок і застыг у чаканні. Яго турбавала прысутнасць Талочкі: павінен быў пайсці ці паехаць насустрач падляш-скаму госцю — а ўсё яшчэ на злосць тырчыць тут і, падобна, адыходзіць не збіраецца. Ну, гэты Паўкозіч! Я яшчэ пакажу табе, дзе ракі зімуюць! Ва «Успаміны Касача» ўвяду! Брычка спынілася каля Сыракомлі, і з яе высеў малады прысадзісты мужчына. Мусіць, рашыў памаліцца разам з усімі на пасвянчэнні крыжа. Шапку мужчына, як і належала, трымаў у руках, і лёгкі вецер развяваў яго русыя валасы. — Добры дзень пану, — ціха павітаўся незнаёмы, — дазвольце п-прадставіцца і п-паціснуць вашу руку. Паляноўскі я, па чыгуначных справах. Ну, дайце ж мне, дайце в-вашу руку, — мужчына неяк не-натуральна працягнуў сваю, высунуўшы наперад указальны палец і са-гнуўшы астатнія ледзь не ў кулак. — To ці не думаеце вы ў Анелін каляю пракласці? — усміхнуўся Сы-ракомля, успомніўшы нядаўнюю спрэчку. Але не назваць сваё прозвішча 370 ўсё ж не выпадала, і таму ён працягнуў руку ў адказ: — Усяслаў Вараком-ля, шляхціц з тутэйшай ваколіцы. Запрошаны на ўрачыстасць.