Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
ым ужэ машыны сталы ходыты, залізка * збыраты ў дзярэўні. Назбіралы тых залізкаў і далы той маладзёжы, коб ямкі копалы. Накопалы тыя ровы, я нэ бачыла як. Чулы — з кулямёта сёк, чулы той звук, як стралялы.
Але што ж, сыдымо, дажыдаемо пары: ужэ нікуды нэ ўтэчэш.
I ўжэ пабіў іх, і тогды даваў ужэ браты старэйшых парубкіў, мужчын. Повыбраў тыя мужчыны і то гоніў, то возыў там — усяк було.
Побыў іх, тогды давай ужэ выбіраты бабоў. Мэнэ тожэ туды завэзлы на вазу. Хто нэ здужаў ісці, хто ідзе, хто сыдыць. Я вот ужэ і нэ помню, колькі нас душ сыдзіла на возе... I хлопчык мой зэ мною. I моя маты — ужэ як мы пад’іхалы до тых могілак, то думалы, што там людзі набіты, a то адзёжа лежала.
Довозьшь нас — а то адзёжа, што абдзірае... Застаўляе нас роздзягатыся, ужэ будэ быты. I то ўжэ раздзягаемося... А на мэнэ, знаетэ, моя маты родная кажэ:
— Просыся, дэтынонько.
А мой, знаетэ, чоловік быў у плену ў Германіі. I кажу:
— Панэйку, нэ бійтэ мэнэ, мій чоловік у Германіі, у плену. У Германіі, кажу, а ў мэнэ, о дэ, і хлопчык...
* Залізко (дыял.) ■— рыдлёўка.
А він одразу і кажэ:
— А пісьма ў тэбэ е?
Кажу:
— Ныма.
— А пашпорт у тэбэ е?
— Е.
А ў мэнэ ў кішэні буў якраз пашпорт, узяла... Ён на мэнэ, той што застаўляў тую судзеўку абдзіраці, кажэ:
— Ты стой, будзь задня.
Я і стою. Ужэ пошла моя сэстра замужня і дзеўчынка, і маты адыходзіць, шчэ дзеўчына была, чатырнаццаць год, зноў браціха з двумя хлопчыкамі, одному — чатыры, другому — два... Воны пошлі од мэнэ, а я ўжо думаю: «Як я пойду на тую смэрць?..» Я астаюся сама. Стою я, знаетэ, сама. Стою і стою. Ужэ і пагнаў іх, параздзягаў іх. Я дыўлюся так во, як воны раздзягаюцца. I параздзягалыся і пошлы туды. Вот так туды, за могілкі. Bo to no той бок могілак раздзягаў, a no той біў людэй, то нэ було відно тых ровіў, там, дэ я стояла.
А посля той німэць кажа на мэнэ:
— Іды, сядзь на дылях.
Бо то могілкі абгароджаны такія булы.
Я пошла сіла, узяла таго хлопчыка, ото напротыў таго груда, што судзеўка ляжыць. Дыўлюся: тыя падганяе, тыя роздзягаюцца, тыя адганяе туды — ужэ біты, тыя прывозыць, то прыганяе, во!.. Я так о дыўлюся, як народ той разбіраецца...
I бэз шапкі, толькі ў одных сорочках, рукавы закасаныя. I займае тые люды, і ўжэ жэнэ до рова стрыляты... Німцы ў одных сорочках крамных і бэз шапкі — гэць! 3 пісталетамі. Я сама бачыла. А горылку пылы, знаетэ, а горылку пылы! По чыкушцы бэрэ, з кармана выймае, чыкушку росколыхае і глытком — одразу... Він, мусыць, затым, коб емеласць тая была...
434
Я так, знаетэ, сыджу, сыджу... А пасля чатыры німцы, во такія чэрэвоватыя, мурдастыя, у пагонах, з казыркамі. Посталы надо мною і штось, знаетэ, пагергаталы, пагергаталы одын до другого і поііілы від мэнэ. Пошлы. Нычога не сказалы...
Майго мужа два браты пагыбла і бацько. I ў мэнэ, знаетэ, родыны забылы: два браты, бацько і маты, і ў одного брата двое дзітэй, і ў другога двое дзітэй, і сэстра замужня, дзіўчына... Вот ужэ я зараз пашчытаю, кількі душ... Вы знаетэ, і забулася, кількі душ... Два браты... Пятнаццаць з маго роду пагыбла, з чалавікавага тожэ пагыбла два браты і бацько, а маты і бабушка асталыся. I я во, і хлопчык...»
Гэтыя мірныя людзі, апынуўшыся перад стваламі аўтаматаў, шукалі выйсця. Сваіх родзічаў, якія трапілі ў нямецкі палон з польскага войска, яны выдавалі за людзей, якія нібыта знаходзяцца на рабоце ў Германіі. I часам гэты падман дзейнічаў. Раз’ятраныя павальным забойствам, карнікі часам сяготаго адпускалі. Мабыць, каб паказаць і пераканацца, што і яны — «фюрэры», «богі».
Дарэчы, муж Яўхімы Парфёнаўны Баланцэвіч, даведаўшыся пра жахлівы лёс сям’і і вёскі, рызыкнуў уцячы з палону і, уцёкшы, супрацоўнічаў з партызанамі, а потым уступіў у рады Савецкай Арміі і загінуў гераічнай смерцю ў барацьбе з гітлераўцамі.
Агапа Сергіевіч мела ў той час пад сорак гадоў і трое дзяцей. 3 усіх ацалелых яна найбольш поўна ўвасабляе той тып сялянкі з глухой палескай вёскі, які склаўся тут за вякі. Бяскрыўднасць і звышпрастата такіх людзей, як кажуць, напісана на іх твары, гучыць у голасе, у кожным слове.
Агапа Сергіевіч гаворыць:
«...Я була ў хаці. I стары, так прышоў,— у нас конь буў,— прышоў і кажэ:
— Німцы коней бэруць.
Кажу:
— Бэры коня і ўцікай. To коні бэруць, то нычого.
Він узяў того коня і поіхаў у Купчае, на Украіну. To нэдалэко, за балотам. Ну, а я була ў хаці, у мэнэ шчэ дочка е, тодзі було два года, на руках була. Ну, прышлы до мэнэ дэсятнік і кажа:
— Збірайся на сход.
А я зроду нэ ходыла на той іхні сход. Я і нэ можу ходыты, і нэ люблю по такому ходыты. Ну, учэпылыся — ідты!..
Бачу, усэ людэ ідуць, усэ сэло. Я падыходжу туды. Там во наш лес буў. У мэнэ сусід буў, я кажу:
— Знаетэ, што гэткае дзіла, што немцы так зганяюць, а можэ, быты будуць?
А він кажэ:
— А што ты нэ выдумаеш! А за шчо ж тэбэ будуць быты?
Хай будэ так.
Ідуць сэлом, ідуць, ідуць, аж то ў агарод заганяюць.
Дыўлюся: усэ люды ў сэлі ўжэ на коленях. Усэ на коленях! Кажу так:
— А што? Што я казала? Так воно і е...
Ну, і агародам гналы. I ото по партыі гналы на могілкі. По партыі. У мэнэ дзіўчынка была на руках, ну, і зайшла я на могілкі. Ужэ каждая партыя бэрэ свою родыну, і ўжэ обнімаюцца, і ўжэ пулемёты стояць, і трушчаць, трушчаць... Я ўжэ роздзягаюся...
Пытанне: — Загадалі раздзявацца?
— Ну, канечна. Така во фура была одэжы людзячое. Я нават не ведаю, дэ вона
435
падзілася. I така во фура была пляшок: цікі п’юць і б’юць, п’юць і б’юць...,
Ну, думаю, ужэ ўсё. Мэні нычога... Толькі мій хлопэць астаўся, той, што скотыну пас, і другі, шчэ мэньчэнькі, астаўся. Думаю: «3 голаду згынуць, з голаду». Якісь німэць такі, я не знаю... Він, мабыць, рускі... Я стала просыты:
— Ох, кажу, панэйко, пусцітэ мэнэ, у мэне два хлопчыкі дома асталося, пусцітэ мэнэ.
— А дэ твій стары?
Кажу:
— На мостах.
Тады людэ мосты рабылы. А він на мостах не буў, цікі коня павіў.
А він кажэ:
— Мы то пустымо, а чы ты прыйдэш?
— Прыйду.
Так він даў мэні патруля, я ў сэло, зашла ў сэло і кажу:
— Там мій хлопчык застаўся, з голаду памрэ, пойду забэру, хай ліпці заб’юць.
А патом мэнэ зноў загналы на могілкі. Ажно з могілак бэжыць той, што мэнэ пустыў. A то він кажэ:
— Што, свайго мужа вэдэтэ?
Я кажу:
— Hi, він далэко, на мостах...
Я зноў пошла ў сэло і там заматалась, і тодзі ўжэ людэй сталы добіваты. А я втікла.
I ўсэ».
Оберлейтэнант Мюлер, камандзір роты забойцаў, выклаў вынікі гэтых падзей бухгалтарскімі лічбамі:
«Прыводжу,— піша ён у справаздачы,— колькасны вынік расстрэлаў. Расстраляны 705 чал., з іх мужчын — 203, жанчын — 372, дзяцей — 130.
...Пры правядзенні аперацыі ў Борках выдаткавана: вінтовачных патронаў — 786 шт., патронаў для аўтаматаў — 2496 шт.
Страт у роце не было. Адзін вахмістр з падазрэннем на жаўтуху адпраўлены ў шпіталь у Брэст» 47.
Праўда, непрадугледжаная нечаканасць адбылася, якая павінна была і оберзабойцу Мюлера вывесці з раўнавагі.
У яго зграю неяк папаў чалавек... He вельмі, мабыць, і чалавек, калі аказаўся там, але ўсё ж — не вытрымаў ён нялюдскай « працы »...
Паслухаем працяг расказу Марыі Ліхван, якую мы пакінулі з дзецьмі на страшным солтысавым агародзе, сярод старых мужчын, жанчын і дзяцей, пад наглядам карнікаў. Яна расказвае:
«...Ах, то выходыць одын, мусыць, TO пэрагаворшчык. Кажэ:
— Мар’я Ліхван ёсць?
Моя сусідка кажэ: «Панэйку, я Мар’я Ліхван», тая кажэ: «Я Мар’я Ліхван». А я усё думаю: «Пусць. Як ходылы по хатах пысаты, він мэнэ вызывае — будэ быты...»
Выходжу я, і дві дзіўчынкі зо мною, a та, шчо з 1940га году, то тую маты майго чалавіка ўзяла на рукі, і хлопчык зо мною; так і ідэмо мы. Ідэмо, а він так во ўзяў мою свэкруху за плэчы і бэрэ назад адпыхае. А я кажу:
— Пан, то матка моя і цурка моя!
— Ё, ё.
А тыя, што панабыгалы, то зараз німцы прыкладамы іх і назад адагналы.
Ну, выходымо, выходымо мы, думаю: «О, господы, чого ж мы?»
A то прышлы ўжэ з таго ліваго сэла, ну і майго чалавіка сэстра прышла, са сваім
436
свікарам прышла. Майго чалавіка сэстры сын буў у німців, у Нэмэччыне, у плену буў.
Пытанне: —3 польскага войска?
— Ага.
I воны сталы просыты, шчо такія і такія. Тыя спысалы на бумажку, і то нас во вызывалы, мы выйшлы.
I я кажу:
— Ну, шчо ж, як я выйшла? Выйшла з дэціма, такія дзіты. Ну, шчо я сама?.. Коб чалавіка, кажу... To хай мэнэ ўжэ б’юць.
А мого чалавіка сэстры свікар кажэ:
— Стойма, будэма просыты, каб твайго чалавіка вызвалы.
Падышлы мы до німціў. Кажэ:
— У якую очэрэдзь забралы?
— У перву.
— Уут! Юж далёко на рабоце.
Ужэ він забыты буў. Мій чалавік. Вот.
I ўзялы нас, і завэлы. Там у мэнэ буў дваюродны брат, ёго тожэ тогдзі растрэлялы... Завэлы до той хаты. Упустылы мэнэ. Чэтвэро тых дзітэй. Я плачу ў той хаці. А во свікар мой астаўся. Хто астаўся, таго больш нэ пустылы. Кажэ:
— Нэ плач, нэ плач, твой Ігнат астаўся, уцік він. Мы бачылы, шчо ўцікаў він.
— Дэ ж він уцік,— кажу я,— колы я дойшла, шчо він ужэ нэ ўцік.
I вот там мы сыдзілы. I такія булы немцы, шчо і там булы. Прышлы до хаты, прышлы і пытаюцца:
— Чаго вона так плачэ?
I ўзяў мою дзіўчынку, шчо з саракавого, і прытулыў до сэбэ і даў канфету. I так плачэ, плачэ, плачэ...
А одын чалавік наш, баравіцкі, трохі знаў понэмэцьку гаварыты. Кажэ:
— А вот жэншчына асталася, асталіся дзіты, як боб, одно другого нэ подоймэ, a чалавека забілі.
I так той німэць плачэ. Посыдыць, посыдыць і зноў на двір пойдэ. Як стануць ужэ там стрыляты, зноў до хаты прыйдэ. Чы то нэ німэць, можэ? Чы то я нэ знаю, шчо такое...
П ы т а н н е: — А ён са зброяй быў?
— He, у яго нэ було аружыя.
П ы т а н н е: — А форма нямецкая?
— Німэцька, німэцька.
I вот мы сыдзілы, доўго сыдзілы... Ужэ сонэчко так заходыць...
...Мы скотыну, каровы гналы ў Мокраны, то так во було, як сказаць,— шчэ кроў шла, шчэ нэ закопаны булы...»
Простая жанчына, нягледзячы на смяротны страх і асабістае гора, усё ж заўважыла тады і запомніла на ўсё жыццё адну праяву чалавечага спачування сярод азвярэлых забойцаў. Пра таго расплаканага немца ўспамінае таксама Яўхіма Баланцэвіч:
«...Одын німець зайшоў до хаты і ламаў на собе рукы. Я бачыла сама. Так подывытся на той народ, так во пакалыхае галав
КНІГІ ОНЛАЙН
