Канцлер Вялікага Княства: Леў Сапега
Іван Саверчанка
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 63с.
Мінск 1992
Зыходзячы з інтарэсаў Вялікага Княства, Л. Сапега пачаў настойліва дамагацца ад Жыпмонта ш дачакацца капітуляцыі Смаленска (у выніку перамогі Смаленск 1 смаленскія землі^адыходзілі Княству) і толькі пасля гэтага выпрауляцца у Маскву, каб каранаваць Уладзіслава. „
7 кастрычніка 1610 года канцлер прымау пад Смаленскам маскоўскае пасольства на чале з мітрапалітам Філарэтам ды князем Васілем ГаліЦЬіным, якія прасілі аб неадкладным прыездзе у Маскву Уладзіслава. Але Л. Сапега быў няумольны. Ен патрабаваў, каб папярэдне быў здадзены Смаленск. «Мы хочам,— гаварыў канцлер паслам,— каб Смаленск цалаваў каралю крыж толькі дзеля гонару, у знак пашаны да яго». А калі і гэтая хітрасць не дапамагла, ён падкупіў членаў пасольства Тамілу Лугоўскага ды Васіля Сукіна —і выправіу іх у Смаленск, каб яны ўгаварылі жыхароу адчыніць гарадскія брамы ды ўпусціць беларускіх жаунераў. Але зноў усё марна. Ваявода Шэін не жадау здавайь горад без згоды на тое патрыярха Гермагена.
Усе спробы Л. Сапегі авалодаць Смаленскам без ахвяраў не мелі поспеху. Толькі 3 чэрвеня 1611
5Т
года знясілены горад быў узяты штурмам. Ваявода Шэін разам з сям ёю трапіў у палон, дачку і жонку якога Л. Сапега ўзяў да сябе ў прыгон. Філарэта
ЛІЦЫНа таксама арыштавал'і і пасадзілі ў замак Марыенбург ■, адкуль пазней перавезлі ў вязніцу аднаго з маёнткаў канцлера.
„ В„едаючьі п₽а „тое> ЯКУЮ Ролю адыгрываў Сапега ўва ўсёй усходняй палітыцы Рэчы Паспалітай, маскоўскія баяры, купецтва ды служылыя людзі запабягалі перад ім, спяшаліся выслужыцца, узводзячы пры гэтым адзін на аднаго паклёпы.
^ архівах старажытных актаў захавалася шмат лістоў да Л. Сапегі, у якіх прапаноўваліся паслугі, даваліся разнастайныя парады. Некаторыя з іх, няйнакш, падаваліся канцлеру цалкам слушнымі Напрыклад, купец Фёдар Андронаў раіў яму па ўзыходзе Уладзіслава на маскоўскі трон выгнаць з усіх дзяржаўных установаў («прнказов») прыслужнікаў Васіля Шуйскага, а таксама заўсёды мець пад Масквою корпус жаўнераў на выпадак паўстання.
Вайсковыя і палітычныя поспехі, аднак, мала радавалі Л. Сапегу. Далей трымаць велізарную армію на маскоўскіх землях не было як. He хапала сродкаў, актыўныя дзеянні распачынаў дзесяцітысячны корпус шведаў пад камандаваннем Якава Дэлагардзі, што прыйшоў на дапамогу маскоўцам. . Л. Сапега змушаны быў вярнуцца на радзіму 1 заняцца ўнутрыдзяржаўнымі праблемамі **. У а Іаскве засталіся нязначныя сілы Княства — харугвы Яна Сапегі ды Яна Кароля Хадкевіча, але і яны праз нейкі час пакінулі горад.
Ад свайго намеру вярнуць дзедзічныя землі ды
3 крыніц не зразумела, пра які Марыенбург ідзе размова: замак"а востраве Алуксненскага возера (Латвія) п^У^аваНЬ/ Л,вонскім ордэнам блізу 1341 года, ці пра МаІ^.^\(ЦЯПер г°ра^ Мальб°Р* У Гданьскім ваяводстве ’ зас^опп‘ ТэУт°нскім ордэнам на правым беразе рэчкі Нагаты 3 1309 года быў сталіцай ордэна, а й 1456 гоозе перайшоу да Польшчы
* KraCTPb‘wi^ll года памерла дрцгая жон
J ' ^апег' ~ Галійка Радзівілаўна, з якой ён пабпайся
Мікалп3е?Я 15~" го^а,Ад Галшкі Сапега меў трох сыноў: ■ ^ л (памеР неузабаве пасля нараджэння), Крыштафа
58
пасадзіць на маскоўскі трон каралевіча Уладзіслава Л Сапега, як паказалі пазнейшыя падзеі, не адмовіўся. У 1617 годзе ён арганізаваў чарговы паход на Маскву, у які, апрача беларускіх ды польскіх жаўнераў, выправіўся 20тысячны аддзел запарожскіх казакаў на чале з гетманам Пятром КанашэвічамСагайдачным.
Ужо ўвосень 1618 года рэчпаспалітае войска штурмавала Маскву. У другой палове верасня над горадам з’явілася камета. Напалоханыя «нябесным знакам» жыхары Масквы чакалі страшньіх падзеяў. Ды лёс злітаваўся. Нягледзячы на ўтрапенасць беларускіх жаўнераў ды запарожскіх казакау^ горад выстаяў аблогу. А ў рэчпаспалітым вонску няўдалыя штурмы выклікалі расчараванне ды сеялі няўпэўненасць. Жаўнеры пачалі патрабаваць ад Л. Сапегі абяцанай узнагароды па тысячы залатых на кожнага, якіх канцлер, вядома ж не меў.
Паездка Л. Сапегі на Варшаўскі Вальны Сонм, дзе ён настойліва дамагаўся грошай на працяг кампаніі таксама не дала нічога суцяшальнага, і ен вярнўўся да войска толькі з новымі абяцаннямі. Калі запарожцы згадзіліся яшчэ крыху ^пачакаць, то беларускія харугвы, самачынна спыніўшы аблогу, падаліся на радзіму.
Адчуваючы, што авалодаць Масквою не хопіць сілаў, канцлер, параіўшыся з Уладзіславам, наважыўся пачаць перамовы пра замірэнне з Маскоўшчынай. Пасля некалькіх папярэдніх спатканняу з маскоўскімі прадстаўнікамі 1 снежня 1618 года у сяле Дзявуліна, што непадалёк ад ТронцаСерпеван лаўры, Л. Сапега (ён асабіста ўзначальваў камісію) паставіў свой подпіс пад Граматай аб замірэнні між Рэччу Паспалітай і Масковіяй на 14 гадоу і шэсць месяцаў. .
Паводле ўмоў Дзявулінскага замірэння Вялікаму Княству вярталіся: Смаленск, Белы, Дарагабуж, Старадуб, Папова Гара, Чарнігаў, Трубчаўск, Сярпейск, Невель, Себеж, Красен, НоўгарадСеверскі, Вяліжская воласць ды Манастырскае гарадзішча. Са свайго боку, канцлер абавязаўся вярнуць палонных, сярод якіх былі князь Васіль Галіцын ды * Князь Васіль Галіцын так і не змог вярнуцца на радзіму.
У 1619 годзе, па дарозе дамоў, ён памёр у Гародні.
59
родны бацька новага цара Міхаіла Фёдаравіча мітрапаліт Філарэт, якога ўжо даўно чакаў пасад’маскоўскага патрыярха.
Гэткія надзвычай рэзультатыўныя перамовіны сталіся магчымыя зноў жа дзякуючы прынцыповасці і настонлівасці беларускага канцлера, красамоўным пацверджаннем чаго з’яўляюцца ягоныя прамовы, што даншлі да нашых дзён у сціслых запісах тагачасных пратакалістаў. Адчуваючы свае перавап, Л. Сапега дзейнічаў як ніколі бескампрамісна і катэгарычна. Да прыкладу, 24 лістапада 1618 года калі маскоуцы пачалі ўпарціцца, ён рашуча і недвухсэнсоуна заявіў ім: «Няма ні цярпення ні жадання далей валаводзіцца з вамі... Заўтра ж войску аддамо загад пачынаць наступ, а самі ад’едзем на Сонм». Пасля гэтых слоў усё стала на сваё месца і дадатковыя аргументы не спатрэбіліся.
. Вельмі выгаднае для Вялікага Княства Дзявулінскае замірэнне ўсё ж не прынесла задавальнення л Сапегу, а тым больш Уладзіславу, які даўно сніу сябе на маскоўскім троне. Яны разлічвалі на поуную перамогу — авалоданне Масковіяй ды падзел яе між Польшчай і Вялікім Княствам.
HA СХІЛЕ ВЕКУ
25 ліпеня 1625 года на сямідзесятым годзе жыцця Л. Сапега атрымаў вялікагетманскую булаву, вакантную з верасня 1621 года пасля смерці Яна Кароля Хадкевіча *. Але лаўры не прынеслі спакою. Апроч прыватнага канфлікту з польным гетманам Крыштафам II Радзівілам, што таксама прэтэндаваў на пасаду вялікага гетмана, на плечы састарэлага Сапегі лёг увесь цяжар вайны са Швецыяй, якая ў 20я гады XVII стагоддзя згуртавала кааліцыю пратэстанцкіх дзяржаваў (Швецыя, Англія, Данія, Галандыя ды пратэстанцкія землі Германіі) дзеля заваёвы каталіцкага свету.
Увесну 1625 года шведскі кароль ГустаўАдольф пераправіў на 76 караблях сваё войска цераз Балтыйскае мора і пачаў акупацыю Княства, ведучы наступ у двух кірунках: на Полацк і на Вільню. У надта складаных умовах, калі да варожага наступу дадалася страшэнная пошасць, што ахапіла Вільню, Гародню, Берасце, Наваградак, Менск, Слуцк ды іншыя беларускія землі, Л. Сапега ахвяраваў усю маёмасць і скарб, набыты за жыццё, аддаўшы на ўтрыманне войска блізу 40 тысяч фларэнаў. Ен зрабіў усё, што мог, дзеля выратавання Бацькаўшчыны ў тую чорную часіну. Яго сын Ян, маршалак Княства, следам за бацькам таксама сфармаваў на ўласныя сродкі харугву, што мужна змагалася са шведскімі захопнікамі.
Дзякуючы Л. Сапегу, ягонай самаахвярнасці Вялікае Княства ў 20я гады XVII стагоддзя не знікла з карты Еўропы, на што разлічваў ГустаўАдольф.
* Перад тым, у 1621 годзе, Л. Сапега стаў віленскім ваяводам, а ў 1623 годзе склаў з сябе абавязкі канцлера на карысць Альбрэхта Станіслава Радзівіла (1595—1656).
61
У верасні 1629 года ў Альтмарку быў нарэшце падпісаны мір са Швецыяй.
Пад канец жыцця Л. Сапега шмат часу прысвячаў упарадкаванню галоўнага архіва Вялікага Княства. Пад яго кіраўніцтвам шматлікія дакументы беражліва перапісваліся нанова. Як стараста магілёўскі, слонімскі, маркаўскі, мядзельскі, берасцейскі, ясваньскі, шарашоўскі, рэтаўскі, парнаўскі і інш. Сапега выдаткоўваў багата ўласных сродкаў на пабудову храмаў. Ен апекаваўся над мастакамі і літаратарамі *, сабраў вельмі багатую бібліятэку, якую завяшчаў свайму ўнуку.
Памёр Л. Сапега 7 ліпеня 1633 года ў Вільні на 77м годзе жыцця і быў пахаваны ў касцёле св. Міхаіла.
Сёння, углядаючыся праз тоўшчу стагоддзяў у далёкае мінулае нашае Бацькаўшчыны, ацэньваючы месца вялікага канцлера ў гісторыі Беларусі апошняй чвэрці XVI—30х гадоў XVII стагоддзя, пераконваешся, што без такой шматбакова адоранай асобы, як Л. Сапега, беларускае сярэднявечнае гаспадарства, бадай, не змагло б захаваць сваю незалежнасць, не кажучы ўжо пра ўзвышэнне ды культурны росквіт, дасягнутыя ў тым часе, які з поўным правам можна назваць «эпохаю Лева Сапегі».
Зробленае гэтым выдатным чалавекам на працягу ўсяго няпростага жыцця, бясспрэчна, заслугоўвае таго, каб памяць пра яго ўва ўсе часы жыла ў сэрцах нашчадкаў і імя Лева Сапегі ў Беларусі заўсёды вымаўлялася з гонарам.
* У 1517 годзе вядомы беларускі друкар і пісьменнік Лявон Мамоніч выдаў у Вільні на сродкі Л. Сапегі («коштам і накладам яснавяльможнага пана Леона Сапегі») кнігу «Служэбнік», у якой змясціў прысвячэнне «вялікаму міласніку і патрону цнот ды навук пану Леонові Сапезе» і панегірычны верій на яго фамільны герб.
ЗМЕСТ
«ПА ПЛАДОХ IX СПАЗНАЕЦЕ IX...» 5
НА ХВАЛІ АДРАДЖЭННЯ 7
(Сярод гуманістаў Нясвіжа • Культ філалогіі • Ляйпцыгскі універсітэт • Літасць фартуны • Сімпатыі караля і вялікага князя • Талент «дзяржаўнага» чалавека • Выбар жыццёвага крэда)
ДЗЕЛЯ ВЫРАТАВАННЯ БАЦЬКАУШЧЫНЫ 13
(Бяда над Княствам • Дзесяцігадовы мір з усходнім суседам • Вызваленне суайчыннікаў з палону • Канфлікт з польскімі магнатамі • Насуперак планам імператара Рудольфа • Сямейнае шчасце)
ВЫПРАБАВАННЕ НА МУЖНАСЦЬ 21
(Падрыхтоўка да элекцыі • Правілы палітычных гульняў • За кандыдатуру Фёдара Іванавіча • Дыпламатыя замест сілы • Вынікі стратэгіі падканцлера • Няўдалыя манеўры караля • Выданне Статута 1588 года)
НА ЧАЛЕ ДЗЯРЖАУНАН КАНЦЫЛЯРЫІ 32
КНІГІ ОНЛАЙН
