КНІГІ ОНЛАЙН

Канцлер Вялікага Княства: Леў Сапега

Іван Саверчанка

Выдавец: Навука і тэхніка

Памер: 63с.

Мінск 1992

36.09 МБ

Аднак у сваіх дзеяннях, у правядзенні адметнай палітычнай лініі Княства Л. Сапега і на пасадзе канцлера не быў цалкам свабодны. Нягледзячы на новае заканадаўства, у гаспадарстве паранейшаму прысутнічаў адзін з парадоксаў улады. Hi ўрад, ў які акрамя канцлера ды падканцлера ўваходзілі ваяводы, кашталяны, вялікі гетман, падскарбі, вялікі, надворны ды трыбунальскі маршалкі, ні галоўны заканадаўчы орган Княства — Вальны Сойм — не валодалі напоўніцу эканамічнымі правамі на тэрыторыі свайго ж гаспадарства. Яны, гаворачы сённяшняю моваю, фактычна не вызначалі кадра32
Леў Сапега. Партрэт выкананы пасля 1621 года. Мастак Вільгельм Хондзій
Н^КЛЛ*НЫ(? HlTA^entUlf клігйты^нлн rtfKhl . ncttt ЫЛМП^АПШк’ПКПА ЛКАІАПІГН . ПМЛ^ЛІ^ГО ЫЛНІІІГ» Ktl^iT^HVHKiCt • ІЛІПНІКІГ» ЛЫ^ІКіГ» • л\л КО<К0 НПрІН ITAfUTM • GnHttrfiMA •
Герб Л. Сапсгі. Змешчаны ў Статуце 1588 года
JefP#«Ht НМЛ0ДМ
<лл v«M»$.
ЛІ^ОЛіШ G^M *
♦ maiAfK tAwtfmbAiiffi

Jt*t~f*a»^a^^^^	#
у^шЦн л п^ мСП(і'. г.р.Д n^t ^„ьЛ. ^}\ мфші а^уп* ^^mbtfpd^u^d ^l^fnt <лл/пчу ча:го , me,£ ^nf%af] ^е^ , ^•бхтыбллнб1]^квт^ ^лволн.м^т^^ '^^uecuf^^i^^fjfeft.t , (іопКь, вок*1 іепонть •
^**н» н1 гт.еге к іА ў*у! ікк^і^кІкіЬэнть .
Q^t^nm^ifcHulіп^і^у *і7 «К'«««4^он<(<4^(Га " нн<4«<ог# <(SJ .
J{:mmb fi^^n ш ^н« вілойогпь * notftytAtnt ^нл * ^н^нш? н^І(:іус.}ь ~н^тК~» ^пыт^лчГі Лі ^ЛПН Г.^^^лі KnuctD • ^о m*t Clomlmt tv, Ь '	.
^'^’ ПзГіКл»,І'€ ’ авЛім ^ршвнігпь .
Ц'г. аці^ Гіуйіу лву.'^оХ’ (tm j^f: н< • л.ті^.пн Елжко’ »<«4' т#іГ \аш9 <А*ыт6л .
^♦івШійі^.' $шШІ ^ІІКЛІІ t tYi A.tfl * *Att Ah *4в At
К»тэіл а ^яіт h }ч*ть к спл ^йгг; І?лт1
^ jnom? ^Ннлі«#4 м^ А4С	^Ь іГІОАКІ ЦС
л
^см? t
^Til^^t АЯА M»U *”у4* *(ПеГ.Я : .
<£*6ігтй£і ілг.'ГоЛі ^ ўіявіаіноГнС аістіаа
іал$а	~г.оіЛ аь itviiHtmbtftcviA *
^^ітч^
J
fl * ШСТ19 MAtent Jhftfi.cfl* ' ' e'iftin tti ml с,я лак'] ,6i (ЛО«О ое*шгмт W^h сжр^ост'.ю н cn^^o, С^4<СПЬКМ^І Ь**Х М ПрОЧяА*
Тытульны аркуш «Катэхізіса» 1562 года, выдадзенага ў Няс* віжы беларускімі дзеячамі Рэфармацыі — Сымонам Будным, Лаўрэнам Крышкоўскім і Мацвеем Кавячынскім. «Катэхізіс» выкарыстоўваўся як падручнік у нясвіжскай пратэстанцкай школе, дзе ў 60х гадах XVI стагоддзя вучыўся Леў Сапега
5*
Багіня юстыцыі Феміда. Гравюра нямецкага мастака эпохі Адраджэння Альбрэхта Дзюрэра, творамі якога захапляўся Леў Сапега ў часе знаходжання ў Германіі
Старажытны Ляйпцыг. Тут на пачатку 70х гадоў XVI стагоддзя вучыўся Леў Сапега
Інтэр’ср еўрапейскага пакоя часоў Л. Сапегі. Гравюра XVI стагоддзя
Паседжанне Сената Рэчы Паспалітай у часе Генеральнага Вальнага Сойму. Леў Сапега быў членам Сената на працягу 48 гадоў (з 1585 да 1633). Гравюра канца XVI стагоддзя

окомтеж’мкого ^	“S'
|наітм Інтопоп.
H4COHMG МГШ^БСКОМ длны. (*ікк'^л ^Гпа .
gA^KA^HH kHMtMHU&i
Тытульны аркуш «Трыбунала» — зводу нормаў, якія рэгулявалі дзейнасць найвышэйшага апеляцыйнага суда Вялікага Княства. Трыбунал быў утвораны ў 1581 годзе пры чынным удзеле Л. Сапсгі ды Астафея Валовіча
шнл^<н(ш«п гдр Ktfiu fr» м.мтн жнкнмінгтл тртп ндк^мл^ун Ь%МЛКШ (Н^НІІ ;Нк¥
а ф пн,
Ф^5 SM?i§ 3«?^
tl^KAfNH ДОМ^ MAMIHKWh.
З.ШКП K^MSHAkA КО^ЛА СГІ AUCTH
Статут 1588 года. Збор законаў сярэднявечнай беларускай дзяржавы, якому па дасканаласці і лагічнай завершанасці не было роўных у тагачаснай Еўропе
Партрэт Астафея Валовіча — сябра і духоўнага настаўніка Л. Сапегі
У 1581 годзе Леў Сапега браў удзел у аблозе войскамі Рэчы Паспалітай Пскова. Якраз да тых падзеяў звяртаўся мастак Ян Матэйка ў карціне «Сцяпан Батура пад Псковам»
Карціна «Смерць Язафата Кунцэвіча, полацкага вуніяцкага арцыбіскупа, 1623 г.» (мастак I. Сімлер, 1861 год). Пасля забойства Кунцэвіча праваслаўнымі жыхарамі Віцебска Леў
Сапега ўзначальваў камісію, якая праводзіла дазнанне
Бажніца кармелітаў у Бялынічах над рэчкаю Друццю. Пабудавана на сродкі Л. Сапегі ў 1623 годзе. Гравюра паводле малюнка Напалеона Орды (XIX стагоддзе)
Кляштар над рэчкай Ясельдай у Бярозе Картузскай. Пабудаваны на сродкі Л. Сапегі ў 1618 годзе. Гравюра паводле малюнка Напалеона Орды (XIX стагоддзе)
X "” Z FC I 4
I J^^SMOW
У
£3 S 33
MONARCHCW, KSIAZAb
i зіозж/сзс ззс^йз^сзсзс DO TVCHZR
2 3 S 31 Ж £
if7 *’f —KW
ЛІогіЬйі antiquit Sat Set (tomana Hriiqua Kama».
T O M L
Тытульны аркуш першага навуковага жыццяпісу Л. Сапегі, падрыхтаванага К. Кагнавіцкім і выдадзенага ў Вільні ў 1790 годзе
Выгляд надмагільнага помніка Л. Сапегу ў бажніцы св. Міхаіла ў Вільні
вай палітыкі Княства. Права прызначэння на кіраўнічыя гаспадарскія пасады трымаў у сваіх руках манарх. У выніку ўся без выключэння беларуская шляхта на справе матэрыяльна амаль цалкам залежала ад вялікага князя, бо ён падпісваў прывілеі на волыіыя землі, а таксама на свецкія і духоўныя вакансіі.
Пры гэтакай даволі спецыфічнай форме абмежаванай манархіі ў Вялікім Княстве любая палітычная апазіцыя гаспадару заўсёды параўнальна лёгка ім разбівалася. А метад «пугі і перніка», якім зазвычай карысталіся манархі, дазваляў пры неабходнасці ў любы момант пасварыць беларускіх паноў. У выніку многія шляхціцы нярэдка станавіліся ў руках гаспадароў ледзьве не паслухмянымі марыянеткамі.
Л. Сапега як патрыёт ды, урэшце, уладалюбівая асоба не жадаў мірыцца з неабмежаванымі дзеяннямі новага манарха, трагічныя вынікі якіх для Княства былі ўжо відавочныя. Ен пачаў самаахвярную барацьбу з Жыгімонтам III Вазам за поўную самастойнасць Княства, імкнучыся прымусіць яго паважаць вялікакняскія законы.
Канцлер найперш катэгарычна запатрабаваў, каб вялікі князь выконваў прынятыя на сябе абавязкі, нарэшце, успомніў свае нядаўнія абяцанні яму і перастаў без узгаднення з урадам Вялікага Княства раздаваць прывілеі на землі, а таксама на свецкія і царкоўныя пасады.
Аднак Жыгімонт праігнараваў патрабаваннг канцлера: у 1590 годзе пад уздзеяннем польскай каталіцкай магнатэрыі ён зрабіў спробу зноўку абысці законы Вялікага Княства і навязаць бела* русам сваю волю. На месца памерлага кракаўскага каталіцкага біскупа Жыгімонт запрасіў адданага беларускага каталіка Юрыя Радзівіла, які займаў дагэтуль віленскую кафедру, і прапанаваў, нібы наўзамен, на вакантную пасаду ў Вільню — тагачасную сталіцу Беларусі — паляка Бярнарда Мацяеў'скага. Гэта было грубым парушэннем Статута 1588 года, паводле якога палякам, як і ўсім іншаземцам, забаранялася займаць на землях Княства хоць якія пасады, у тым ліку і ў царкоўных структурах.
33
Абураны бесцырымонпым учынкам манарха, яго палітычным авантурызмам, Л". Сапега ўльтыматыўна заявіў, што ён ніколі не дасць згоды на прысутнасць Мацяеўскага на віленскай кафедры, і катэгарычна адмовіўся замацоўваць гаспадарскай пячаткай Княства рашэнні біскупапаляка.
Пачаўся працяглы канфлікт Л. Сапегі з Жыгімонтам III. Скончыўся ён толькі праз дзесяць гадоў. у няпростай барацьбе з вялікім князем канцлер перамог, 26 красавіка 1600 года на віленскую каталіцкую кафедру заступіў беларус Бенедыкт Война*.
Нязгода з воляй манарха, а тым больш адкрыты пратэст супроць яго — гэта оыў на той час адказны і надзвычай рызыкоўны крок. Кожны, нават вельмі магутны, феадал, выступаючы насуперак вялікаму князю, асабліва такому ўладалюбіваму, як Жыгімонт III, ставіў на карту ўсё — сваю палітычную каР’еру, становішча ў грамадстве, матэрыяльны дабрабыт. Вядома, Л. Сапега не быў аскетам і зусім не жадаў без дай рацы развітвацца са сваімі прывілеямі. I ўсё ж, не зважаючы на небяспеку, ён мужна прыняў выклік манарха. Значыць, можна меркаваць, лёс беларускага народа, захаванне яго самабытнай культуры, традыцыяў і выкананне гаспадарскіх законаў ён ставіў вышэй за ўласны дабрабыт і нават будучае свайго роду.
Канфлікт паміж Жьігімонтам III і Л. Сапегам праз віленскае біскупства цікавы яшчэ адной акалічнасцю. Якраз яна, як, можа, нішто іншае, дазваляе зразумець усю веліч асобы канцлера. 3 біяграфічных дакументаў Сапегі вядома, што ён у 1586 годзе прыняў каталіцкую веру ** і, здавалася б, згодна з логікай тых часоў, мусіў бы абараняць гонар сваёй канфесіі, спрыяць яе ўмацаванню. Аднак, як гэта ні дзіўна нават сёння, канцлер паставіў на першае месца не канфесійныя, а палітычныя інтарэсы свайго гаспадарства. Сімвалічныя словы Л. Сапегі,
* Лаппо Н. Люблйнская унйя й третйй Лйтовскйй Статут // Журнал Мйнйстерства народного просвешенйя (Пг ) 1917 Май. С. 107—150.
Tyszkowski К. Przejscie Lwa Sapiehy na katolicyzm w 1586 r. Ц Reformacja w Polsce. Warszawa, 1922. N 7. S. 198—
84
выказаныя ім у лісце да К. М. Радзівіла: «Я каталік і з ласкі Божай каталіком хачу памерці, але спакой Айчыны сваёй да скону дзён сцерагчы буду»
Выбар, зроблены Сапегам,— унікальны выпадак у гісторыі сярэднявечных дзяржаваў і чыннасці тагачасных еўрапейскіх палітыкаў. Пазіцыя канцлера — гэта патрыятызм найвышэйшага ўзроўню, красамоўнае сведчанне яго адданасці беларускай ідэі, пацверджанне таго, што Л. Сапега ніколі, ні пры якіх умовах не гандляваў Бацькаўшчынай, у чым, на жаль, яго (як і іншых беларускіх магнатаў) беспадстаўна абвінавачвалі дый цяпер яшчэ абвінавачваюць асобныя гісторыкі.
Як сведчаць архіўныя крыніцы канца XVI — пачатку XVII стагоддзя, Жыгімонт III Ваза, сутыкнуўшыся з сапраўды жалезнай воляй вялікага канцлера, пацярпеў фіяска і мусіў нарэшце скарыцца: пры развязанні нават дробязных пытанняў на тэрыторыі Вялікага Княства ён, хоць і без асаблівых сімпатыяў да прынцыповага Л. Сапегі, павінны быў лічыцца з ягонай думкай, адсылаючы яму ўсе паперы і граматы для папярэдняга ўзгаднення. Ніводны каралеўскі дакумент з гэтага часу без канцлерскага подпісў і пячаткі Вялікага Княства не меў сілы на землях гаспадарства.