Канфесійны фактар у сацыяльным развіцці Беларусі
(канец XVIII - пачатак XX ст.)
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 496с.
Мінск 2015
Міласціна і фінансавая падтрымка дабрачынных ініцыятыў. Паколькі міласціна трактавалася як хрысціянскі абавязак, кожны святар, касцёл і кляштар у той ці іншай ступені стараліся яго выконваць. Аказанне матэрыяльнай дапамогі бедным каталіцкае духавенства ажыццяўляла пераважна пры канкрэтных нагодах (парафіяльнае свята, адпуст і г. д.). Часам кляштар або парафіяльны касцёл прызначалі на гэтыя мэты канкрэтную суму грошай штомесяц. Існавалі і іншыя формы дапамогі бедным. Напрыклад, гродзенскія манахіні брыгіткі з уласных даходаў штодня кармілі 20 чалавекл Гродзенскія дамініканцы «убогім, якія прыходзілі пад фурту, давалі есці з кляштарнай кухні»6. Бернардзінкі ў Гродне ў прыкляштарных будынках утрымлівалі 8 удоў, a 4 жанчын, якія рэгулярна прыходзілі да фурты, забяспечвалі харчаваннем7.
Пра маламаёмасных і бедных людзей каталіцкі касцёл памятаў таксама і пры атрыманні аплат за здзяйсненне рэлігійных абрадаў. Так, у 1834 г. Віленскі біскуп А. Клангевіч усталяваў дакладныя зборы за абрады, прычым аплата была дыферэнцыравана ў залежнасці ад маёмаснага становішча асобы. Аплата за заключэнне шлюбу для заможных парафіян павінна была складаць
1НГАБ.-Ф. І781.-Воп. 27.-Спр. 246.
Dzieje dobroczynnosci. 1821. № 2. S. 2099.
3 Амелька С. У. Роля дваранства ў развіцці культуры Беларусі (канец XVIII сярэдзіна XIX стагоддзя): аўтарэф. дыс. ... канд. гіст. навук. Мінск, 2003. С. 14.
4НГАБГ.-Ф. l.-Воп. 18,-Спр. 525.-Арк. 65.
5 ДГАЛ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 74. Арк. 9.
6 Тамсама. Спр. 642. Арк. 79 адв.
7 Тамсама. Арк. 93.
1 руб., за хрост і выдачу метрык 50 кап., за пахаванне са спяванай імшой 3 руб. Для бяднейшых парафіян устанаўлівалася іншая плата, а бедным усё выконвалася дарам1. Дадзенае распараджэнне павінна было быць прачытана ва ўсіх касцёлах і вывешана на дзвярах храмаў.
Матэрыяльную дапамогу як дабрачыннам арганізацыям, так і канкрэтным асобам, якія гэтага патрабавалі, аказвалі і асобныя прадстаўнікі духавенства. Шэраг духоўных асоб з’яўляліся фундатарамі дабрачынных устаноў. Напрыклад, мітрапаліт С. Богуш-Сестранцэвіч фінансаваў утрыманне шпіталя ў Маляцічах2, прэлат С. Шантыр Слуцкага дома міласэрнасці. Каталіцкае духавенства выступала адным з ініцыятараў стварэння і дзейнасці таварыстваў дабрачыннасці ў розных гарадах Беларусі. Пад кіраўніцтвам біскупа Яна Касакоўскага ў Вільні ў 1807 г. было створана таварыства дабрачыннасці, у склад якога ўвайшлі прадстаўнікі каталіцкага духавенства і свецкія асобы. Мінскае таварыства дабрачыннасці было заснавана ў 1811 г. па ініцыятыве біскупа Я. Дэдэркі. Кіраўнікамі Мінскага таварыства дабрачыннасці ў першы перыяд дзейнасці былі духоўныя асобы: біскуп Я. Дэдэрка (1811-1813 гг.), прэлат Пазняк (1819-1833 гг.), біскуп М. Ліпскі (1833-1839 гг.), біскуп-намінат П. Рава (1840-1846 гг.)3. Мэтай арганізацыі абвяшчалася паляпшэнне матэрыяльнага і духоўнага стану патрабуючых католікаў Мінска, не зважаючы на іх паходжанне, пол і ўзрост. Таварыства дапамагала забеспячэннем вопраткай, ежай і прытулкам маламаёмасным, выдачай грашовай дапамогі (у крайніх выпадках); садзейнічала ў пошуку працы, дапамагала набываць неабходныя для працы інструменты і матэрыялы, а таксама ў рэалізацыі прадукцыі; аказвала медыцынскую дапамогу бедным, размеркаваннем у прыюты і багадзельні; пры неабходнасці арганізоўвала пахаванні. Асобныя прадстаўнікі дыяцэзіяльнага духавенства таксама па меры магчымасцей стараліся займацца дабрачыннасцю, або пры жыцці, або пакідаючы на дабрачыннасць грошы ці маёмасць пасля сваёй смерці.
Асноўным праяўленнем знешняй дабрачыннасці рымска-каталіцкіх брацтваў была раздача міласціны бедным асобам і жабракам. У статутах брацтваў адзначалася, што братчыкі павінны «нсполнять по хрнстнанскому ученню Богоугодныя н человеколюбнвые дела, как то: давать мнлостыню нніцнм, пока есть жнзнь н хороннть нх тело по смертн, н т. п.»4.
Міласціну жабракі атрымлівалі ў нядзельныя і святочныя дні як асобна ад братчыкаў, так і ад брацтваў увогуле. Менавіта на такую мэту прызначалася частка касы брацтва пры Ракаўскім касцёле5. Акрамя дробнай грашовай дапамогі братчыкі, згодна са статутамі, павінны былі аказваць асабістую
1 ДГАЛ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 835. Арк. 97.
2НГАБ.-Ф. 1781.-Воп. 26.-Спр. 1387.-Арк. 118 адв.
3 Offenberg J. Z dziejow Minskiego Towarzystwa Dobroczynnosci (z powodu otwarcia nowego szpitala). S. 4, 17.
4 НГАБ. Ф. 1430. Bon. 1. Cnp. 52543. Арк. 10.
5 Тамсама. Ф. 295. Bon. 1. Cnp. 1926. Арк. 48.
рэгулярную дапамогу патрабуючым асобам. Таму дадаткова кожны братчык імкнуўся дапамагчы бедным ежай або вопраткай. Асаблівым чынам у дабрачынную дзейнасць — паслугу бедным людзям, вязням — уключаліся члены брацтва добрай смерці, якія дзейнічалі пры кляштарах францысканцаў у Вільні і Коўне1.
Да спецыфічных формаў брацкай «знешняй» дабрачыннасці адносяцца традыцыі Юравіцкага пахавальнага брацтва. Звычайна пры пахаванні заможных асоб за кандукт падчас пахавання братчыкі атрымлівалі грошы, палова з якіх дзялілася паміж імі, а другая адпраўлялася ў касу брацтва. Пры пахаванні бедных асоб, якія не маглі заплаціць братчыкам, пахаванне адбывалася бясплатна, а братчыкі карысталіся грашамі з супольнай касы, выдзяляючы пэўную суму кожнаму ўдзельніку пахавальнай працэсіі2.
«Унупіраная» дабрачыннасць. Асаблівага клопату патрабавалі прадстаўнікі духавенства, якія па стане свайго здароўя ўжо не маглі спаўняць святарскіх абавязкаў і патрабавалі спецыяльнай апекі. Калі ў жаночых кляштарах існавала магчымасць догляду за старымі і хворымі манахінямі, то ў выпадку дыяцэзіяльных святароў і членаў мужчынскіх манаскіх ордэнаў неабходнымі былі канкрэтныя ініцыятывы. Таму, як дабрачынныя ўстановы, паўставалі дамы ксяндзоў-эмерытаў (пенсіянераў). Для пражывання такіх асоб часцей за ўсё вызначаліся асобныя кляштары. Напрыклад, у 1843 г. ксяндзы-эмерыты пражывалі пры Ушацкім дамініканскім кляштары3, 1852 г. у Забельскім кляштары (4 чалавекі), у Асвеі, Краславе і Полацку4. У 1866 г. святары-пенсіянеры (Мацвей Лукашэвіч, 76 гадоў, Гаўрыіл Ляўковіч, 68 гадоў, Казімір Дабкевіч, 65 гадоў) пражывалі пры Асвейскай плябаніі5.
Іншай формай дапамогі састарэлым святарам з’яўлялася выдзяленне канкрэтных сум грошай, каб яны самі маглі знайсці сабе месца пры кляштары, дзе ім была б забяспечана апека. Так, асобны фундуш для састарэлых і хворых святароў існаваў у Вільні пры кафедральным касцёле, па фундацыі Мікалая Фаўстына і Барбары Радзівілаў і біскупа Зянковіча6. У 1817 г. па завяшчанні ксяндза Андрэя Гінца ілукштанскія ксяндзы місіянеры наследавалі штогадовыя 5 % ад суммы 3000 руб. серабром (150 руб. серабром) на ўтрыманне пры сваім кляштары аднаго дыяцэзіяльнага святара «ці то працай, ці ўзростам, ці цялеснымі альбо разумовымі дэфектамі аслабленага»7. За азначаныя грошы місіянеры абавязваліся даваць святару харчаванне, пакой для пражывання, святло, дровы, і даглядаць яго.
1 Makarczyk J. Prowincja litewsko-bialoruska zakonu braci mniejszych konwentualnych w latach 1687-1845.
2НГАБ.-Ф. 295.-Bon. l.-Cnp. 1926.-Арк. 30.
3Тамсама. Ф. 1781. Bon. 2. -Спр. 4150. -Арк. 125.
4 Directorium officii divini et missarum, ad usum utriusque cleri Archidioecesis Mohileviensis in Annum Domini Bissextilem 1852. Petropoli, 1852. S. 123.
5 НГАБ. Ф. 1430. Bon. 1. Cnp. 32538. Арк. 17.
6 Dzieje dobroczynnosci. 1821. № 2. S. 313.
7 Ibid. 1823. T. 3, № 9-12. S. 433-434.
Існавала і «ўнутраная» дабрачыннасць, якая рэалізавалася каталіцкімі брацтвамі. Яна ажыццяўлялася ў адносінах да членаў брацтва або іх блізкіх. Так, у выпадку смерці члена брацтва, яго сям’я магла разлічваць на ўрачыстае пахаванне і матэрыяльную дапамогу, велічыня якой залежала ад магчымасцей брацкай касы.
Дабрачыннасць ва ўніяцкай царкве. Кірункі і змест дабрачыннасці ўніяцкай царквы адрозніваліся ў залежнасці ад інстытута/асобы, якія яе рэалізоўвалі. Меншыя магчымасці (адпаведна фінансаваму становішчу) мелі цэрквы, дзе працавала белае духавенства; большыя базыльянскія кляштары.
Арганізацыя адукацыйных цэнтраў рознага ўзроўню ва ўніяцкай царкве з’яўлялася даменам базыльянскага ордэна, які меў для гэтага сродкі і кадры. Сярэднія школы, што ўтрымліваў ордэн, былі платнымі, аднак пры іх функцыянавалі дабрачынныя адукацыйна-выхаваўчыя ўстановы: канвікты ці бурсы для навучэнцаў. Гэтыя ўстановы прадстаўлялі сабой інтэрнаты для вучняў базыльянскіх школ. Напрыклад, пры Жыровіцкай базыльянскай школе за сродкі таго ж кляштара дзейнічала бясплатная бурса для моладзі. У 1803 г. у ёй пражывала 13 вучняў, у 1814 12, у 1825 г. 16. Па стане на 1825 г. з 16 вучняў, якія знаходзіліся ў бурсе на ўтрыманні кляштара, 9 было шляхцічамі, 4 вольнага стану, 2 са стану «святарскага». Па канфесійнай прыналежнасці 10 з 16 былі рыма-католікамі, 5 уніятамі, 1 «катэхумэнам» (рыхтаваўся да прыняцця хросту)1.
Кожны трэці базыльянскі манастыр Літоўскай правінцыі (па звестках на 1773 г.) утрымліваў арганізаваную пачатковую школу2. Па інфармацыі, якая знаходзіцца ў ведамасці аб уніяцкіх цэрквах і манастырах Брэсцкай епархіі за 1797-1798 гг., з 13 кляштараў парафіяльныя школы дзейнічалі 3 з іх. У такіх школах бедныя вучні знаходзіліся на поўным утрыманні кляштара. Так, па даных на 1802 г. з 16 пачатковых школ пры базыльянскіх кляштарах Полацкай епархіі 10 (62,5 %) забяспечвала сваіх вучняў харчаваннем і вопраткай3.
У дабрачынную выхаваўчую дзейнасць былі ўцягнуты і жаночыя базыльянскія манастыры. Напрыклад, пры Пінскім кляштары базыльянак у 1816 г. утрымліваліся і выхоўваліся тры дзяўчынкі: М. Керсноўска, Я. Тэрпілоўска, В. Шэметылувна4.
Традыцыйнай формай аказання дапамогі маламаёмасным людзям ва ўніяцкай царкве была арганізацыя шпіталяў. Падобна як і ў рымска-каталіцкім касцёле яны мелі характар прытулкаў для бедных, хворых і бяздомных асоб. Колькасць шпіталяў як пры парафіяльных цэрквах, так і пры базыльянскіх манастырах была значна меншай, чым падобных у рымска-каталіцкай царкве. Дыферэнцыяцыя белага і чорнага духавенства па ступені матэрыяльнага забеспячэння вызначала яго актыўнасць або пасіўнасць у справе арганізацыі
1 Dobrowolski R. Szkoly bazylianskie w Zyrowicach I Male miasta. Religie. Lublin; Suprasl, 2006. S. 435.
КНІГІ ОНЛАЙН
