Канфесійны фактар у сацыяльным развіцці Беларусі
(канец XVIII - пачатак XX ст.)
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 496с.
Мінск 2015
Паўстанне ў чарговы раз узмацніла недавер свецкіх улад да спосабу і ладу арганізацыі манаскага жыцця ў кляштарах. Гэта паўплывала на выданне шэрагу законапалажэнняў і цыркуляраў адносна яго рэфармавання. Па загадзе М. Мураўёва, які атрымаў імператарскае зацвярджэнне, з ліпеня 1864 г. у абавязковым парадку ўводзіліся наступныя меры: уступленне ў манаства ажыццяўлялася з асабістага дазволу М. Мураўёва. Для таго, каб атрымаць гэты дазвол, неабходна было сабраць камплект дакументаў і мець згоду ад дыяцэзіяльных улад. Пасля гэтага дыяцэзіяльнае начальства прадстаўляла дакументацыю мясцоваму губернатару, які перадаваў іх М. Мураўёву са сваім заключэннем па дадзеным пытанні. Пры ўмове атрымання згоды ад М. Мураўёва дыяцэзіяльнае кіраўніцтва магло звяртацца за дазволам у Духоўную калегію, якая, у сваю чаргу, звярталася у МУС3.
Цыркулярам ад 11 ліпеня 1864 г. М. Мураўёў загадаў губернатарам перагледзець ступень добранадзейнасці ўсіх навіцыяў у кляштарах. Прыняцце ў кляштары і ўрачыстыя зарокі маглі ажыццяўляцца толькі з дазволу генералгубернатара. Усе кляштары, як мужчынскія, так і жаночыя, пераходзілі пад нагляд іх візітатараў і дэканаў. На мясцовых губернатараў ускладаўся абавязак сачыць за добранадзейнасцю клерыкаў, каб яны добра ведалі рускую мову і не пакідалі кляштар без дазволу губернатара4.
Вынікам цыркуляраў М. Мураўёва стала прадпісанне Магілёўскай рымска-каталіцкай кансісторыі візітатарам кляштараў: скласці спіс усіх клерыкаў у кляштарах з дакладнымі звесткамі пра кожнага з іх. Пра тых, хто на думку візітатараў, па розных прычынах нездольны да навучання, неабходна было паведаміць губернатару. Апошні, у сваю чаргу, перасылаў звесткі непасрэдна М. Мураўёву. Менавіта ён распараджаўся вяртаць такіх асоб дадому5.
1 Ганчар A. Н. Рнмско-католнческая церковь в Беларусн (вт. пол. XIX нач. XX вв.). Нсторнческнй очерк. С. 111.
2 Яноўская В. В. Хрысціянская царква ў Беларусі. 1863-1914 гг. С. 125.
3 НГАБ. Ф. 1781. Воп. 28. Спр. 338. Арк. 1-4.
4 Ганчар A. Н. Рнмско-католнческая церковь в Беларусн (вт. пол. XIX нач. XX вв.). Нсторнческнй очерк. С. 109.
5 НГАБ. Ф. 1781. Воп. 28. Спр. 339. Арк. 1-1 адв.
Сярод мер расійскіх улад у дачынені да манаскага духавенства ў асобную групу можна выдзеліць вымушэнне/прапановы да секулярызацыі. Асноўныя мерапрыемствы па секулярызацыі манаскага духавенства разгортваліся ў ЗО-я гады XIX ст., калі была праведзена кампанія па зборы «сведеннй о монахах, желаютнх переменнть носнмое нмн званне на белое духовенство рнмско-католнческого нсповедання». Сабраныя звесткі так характарызавалі манахаў: «Нзьявнл желанне остаться прн прнходе упраздненного монастыря; Вообіце уволнться нз монашеского звання; Готов оставнть монашеское званне; Явно нзьявнл желанне быть прнходскнм свяіценннком; Желалн бы оставнть монашеское н даже духовное званне, но страшатся попасть в однодворцы; Пзьявнвшне желанне по просьбе тамошннх прнхожан <. ..> с тем, чтобы нм остаться прн сем же монастыре для нсполнення церковных треб»1. Перспектывы паляпшэння становішча ўплывалі і на добраахвотную секулярызацыю некаторых прадстаўнікоў манаскага духавенства2.
Касацыя кляштараў прывяла да практычна поўнага іх знішчэння на беларускіх землях. Усяго да 1902 г. было скасавана 316 кляштараў. Колькасць манахаў скарацілася з 3200 чалавек да 1003. Па стане на пачатак XX ст. на беларускіх землях налічвалася ўсяго 3 кляштары Гродзенскі францысканскі (мужчынскі), Гродзенскі брыгітак і Слонімскі бернардзінак (жаночыя).
Рэфармаванне сістэмы падрыхтоўкі кадраў духавенства. У першыя дзесяцігоддзі пасля падзелаў Рэчы Паспалітай расійскія ўлады практычна не ўмешваліся ў справу прафесійнай падрыхтоўкі каталіцкага духавенства. Выдадзеныя загады і распараджэнні толькі пацвярджалі кананічныя правы рымска-каталіцкай царквы адносна падрыхтоўкі кадраў духавенства4. Семінарыі меліся толькі ў Віленскай і Магілёўскай дыяцэзіях. Пасля змен меж дыяцэзій і стварэння новых урад афіцыйна прадставіў біскупам права засноўваць духоўныя семінарыі. 3 1788 па 1820 г. былі заснаваны чатыры новыя духоўныя семінарыі (Магілёўская (1788 г.), Мінская (1803 г.), Звянігарадская (1820 г.) і Беластоцкая (1815 г.)).
Для вышэйшай падрыхтоўкі кадраў духавенства ў 1803 г. пры Віленскім універсітэце была заснавана Галоўная семінарыя5, а ў 1806 г. быў высачайша зацверджаны яе статут6. Згодна з дэкрэтам Аляксандра I аб заснаванні Галоўнай семінарыі ў будучым кіруючыя пасады ў каталіцкім касцёле ў Расійскай імперыі маглі займаць выключна тыя духоўныя асобы, якія скончылі курс навук у Галоўнай семінарыі або атрымалі навуковую ступень у Віленскім
1 НГАБ. Ф. 1297. Bon. 1. Спр. 6205. Арк. 53-55.
2 Тамсама. Ф. 937. Воп. 6. Спр. 107.
3 Католнческая Церковь накануне революцнн 1917 г. Сб. документов. С. 31.
4ПСЗРН.-Т. 25.-№ 18504.-С. 222-224; Т. 21.-№ 15443. С. 610; № 15326.-С. 383-384.
5 Тамсама. Т. 27. № 20853. С. 782-783; № 20765. С. 617; Boudou A. Stolica swi^ta a Rosja. Stosunki dyplomatyczne mi^dzy niemi w XIX stuleciu: w 2 t. Krakow, 1928-1930. S. 227; Thxohob A. K. Католнкн, мусульмане н нуден Росснйской нмпернн в последней четвертн XVIII начале XX в. С. 90.
6 ПСЗРЙ. Т. 29. № 22264. С. 711-719.
універсітэце. Ва ўказе аб заснаванні Галоўнай семінарыі адзначалася, што праз 10 гадоў пасля заснавання семінарыі «ннкто мз монахов, нн в каком монастыре не может <...> преподавать богословскне учення нлн наукн в обіцестве своего ордена, нлн в обіцем учнлніце, равно не может быть вновь нзбран в Начальннкн ордена, не окончнв прежде учення своего в Вяленском уннверснтете, нлн по крайней мере, не быв нспытан в нем н снабжен свндетельством о достаточном его знаннн»1. Указ тычыўся ўсіх мужчынскіх каталіцкіх ордэнаў і кангрэгацый акрамя баніфратраў.
Паўстанне 1830-1831 гг. узмацніла дзяржаўны кантроль за дзейнасцю духоўных навучальных устаноў, а таксама паўплывала на правядзенне шэрагу мерапрыемстваў па іх русіфікацыі. Пасля закрыцця Віленскага ўніверсітэта Галоўную семінарыю разам з факультэтам маральных навук рэарганізавалі ў Духоўную акадэмію. Акадэмія і Віленская дыцэзіяльная семінарыя перайшлі ў падпарадкаванне Пецярбургскай рымска-каталіцкай духоўнай калегіі і міністра ўнутраных спраў. Віленскі біскуп-ардынарый меў права візітацыі, удзелу ў экзаменах, пасяджэннях, а таксама права звяртацца па справах акадэміі ў духоўную калегію2. Кандыдатура рэктара акадэміі залежала ад свецкіх улад. Міністэрства ўнутраных спраў таксама зацвярджала інспектара і членаў кіравання акадэміяй. Напрыканцы 1833 г. міністр унутраных спраў зацвердзіў дэкрэт, які вызначаў колькасць месцаў у Духоўнай акадэміі для кожнай дыяцэзіі. Магілёўская і Віленская дыяцэзіі атрымалі па 9 месцаў, Мінская і Камянец-Падольская па 6, Жмудская і Луцка-Жытомірская па 5. Заняткі ў акадэміі было дазволена наведваць і вольным слухачам. Пераважную боль•з шасць з іх складалі манахг.
3 1832 па 1863 г. рэалізоўваўся саслоўны прынцып адбору семінарыстаў, а таксама назіралася агульнае ўзмацненне кантролю за паступаючымі. Згодна з правіламі прыёму ў семінарыі ад 26 лістапада 1832 г. неабходна было «возложнть на всех рнмско-католнческнх епархнальных начальннков обязанность о каждом прнннмаемом в семннарню клнрнке немедленно мзвешать местных гражданскнх губернаторов н сообшать нм все нужные сведення. Еслн же начальннк края не усмотрнт неправнльностн в прнёме, то делает по сему предмету на законном основаннн распоряженне н доноснт об оном мнннстерству внутренннх дел»4.
Такім чынам, рашэнне аб тым, хто будзе навучацца ў семінарыях, пераходзіла ад духоўных улад да свецкіх. У 1837 г. царскі ўрад наказаў прымаць у семінарыю шляхту і выключна з ведама генерал-губернатара5. Указам ад
1 ПСЗРЙ. Т. 27. № 20853. С. 782-783.
2 Радван М. Рнмско-католнческне духовные учебные заведення Санкт-Петербурга в 19 в. (1842-1917 гг.). СПб., 1995. С. 5.
3 Jogela V. Vilniaus Romas Kataiikq dvasine Akademija 1833-1842 metais: organizacija ir veikla. Vilnius, 1997.-P. 210.
4 ПСЗРН2. T. 7. № 5773. C. 863-864.
5 Wolonczewski M. Biskupstwo Zmudzkie. Krakow, 1898. S. 136.
23 кастрычніка 1839 г. дазвалялася людзей з падатковых саслоўяў прымаць у рымска-каталіцкія семінарыі1. Аднак пры гэтым да 60-х гадоў XIX ст. у спісах семінарыстаў на беларускіх землях адсутнічаюць выхадцы з сялян, што тлумачыцца практычна поўнай адсутнасцю вольных сялян на гэтай тэрыторыі.
У пачатку 40-х гадоў XIX ст. расійскі ўрад распачаў правядзенне шэрагу мерапрыемстваў па ўзмацненні кантролю за працэсам падрыхтоўкі кадраў каталіцкага духавенства як у вышэйшых навучальных установах, так і дыяцэзіяльных духоўных семінарыях. У 1842 г. Духоўная акадэмія з Вільні была перанесена ў Пецярбург. Згодна з задумкай віленскага генерал-губернатара Ф. Міркавіча перанясенне акадэміі ў глыб імперыі павінна было садзейнічаць больш пільнаму нагляду за навучальнай установай і выхаванню прыязных расійскім уладам пакаленняў святароў2. Свецкімі ўладамі была распрацавана праграма навучання для акадэміі. Мовай выкладання вызначалася лацінская (для выкладчыкаў духоўных асоб) і руская (для свецкіх)4. Пасля візіта Мікалая I у акадэмію (18 снежня 1844 г.) ёй было нададзена званне Імператарскай. Усе духоўныя семінарыі ў імперыі ад таго моманту пераходзілі ў яе падпарадкаванне4.
Мэтанакіраваным крокам расійскіх улад у справе рэалізацыі нагляду за падрыхтоўкай кадраў каталіцкага духавенства стала скарачэнне колькасці каталіцкіх духоўных семінарый. 8 жніўня 1839 г. выйшла пастанаўленне Камітэта міністраў аб далучэнні Звянігарадскай семінарыі да Магілёўскай3. У 1843 г. семінарыі Магілёўскай архідыяцэзіі (Краслаўская, Магілёўская, Беластоцкая) былі аб’яднаны ў адну і далучаны да Мінскай6. У Мінскай семінарыі ад таго моманту навучаліся клерыкі для двух дыяцэзій. Афіцыйна аб’яўленай прычынай пераносу быў абавязак Магілёўскіх архібіскупаў засядаць у Духоўнай калегіі, якая знаходзілася ў Пецярбургу. Іх адсутнасць у Магілёве пазбаўляла семінарыю «пастырскага нагляду». Семінарыі «должны быть заведываемы блнжайшнм образом епархнальным начальством, дабы оно <...> могло ответствовать перед правнтельством»7. У Мінску ж біскупы знаходзіліся пастаянна і маглі кантраляваць працэс навучання. 3 гэтай жа мэтай (павышэння кантролю) на пасады выкладчыкаў у семінарыі прызначаліся дыяцэзіяльныя святары, замест членаў кангрэгацыі місіянераў, якія працавалі ў Магілёве (да 1839 г.) і ў Мінску (да 1827 г.). У выніку Магілёўская архідыяцэзія, якая мела найбольшую тэрыторыю, засталася без уласнай семінарыі, што супярэчыла кананічным нормам каталіцкага касцёла.
КНІГІ ОНЛАЙН
