Канфесійны фактар у сацыяльным развіцці Беларусі
(канец XVIII - пачатак XX ст.)
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 496с.
Мінск 2015
2 Грыгор’ева В. В., Завальнюк У. М., Навіцкі У. L, Філатава A. М. Канфесіі на Беларусі (канец XVIII-XX ст.). С. 155.
3 Лакотка А. Бераг вандраванняў, ці адкуль у Беларусі мячэці. Мінск, 1994.
4 Байрашаускайте Т. Лнтовскме татары в дворянскйх собранпях XIX века // Ісламская культура татараў-мусульман Беларусі, Літвы і Польшчы і яе ўзаемаадносіны з беларускай і іншымі культурамі. Мінск, 1996. Ч. 1. С. 136; Bairasauskaite Т. Lietuvos totoriai XIX amziuje. Vilnius, 1995.
3 Герасймова й. Нацйональное начальное образованне у татар н евреев Беларусй во второй половнне XIX века // Ісламская культура татараў-мусульман Беларусі, Літвы і Польшчы і яе ўзаемадзеянне з беларускай і іншымі культурамі. Мінск, 1996. -Ч. 1. -С. 76-85; Канапацкая 3. Мечета как центры этноконфессйональной культуры татар Беларусй, Лйтвы й Польшп // йслам н мусульмане Беларусй в XX веке. Мйнск, 2002. С. 137-139; Лашкевіч А. Мусульманскія абшчыны на Беларусі ў XIX ст. // Ісламская культура татараў-мусульман Беларусі, Літвы і Польшчы і яе ўзаемадзеянне з беларускай і іншымі культурамі. С. 140-143; Навіцкі У, Грыгор’ева В., Філатава А. Мусульманства сярод іншых канфесій // Ісламская культурататараўмусульман Беларусі, Літвы і Польшчы і яе ўзаемадзеянне з беларускай і іншымі культурамі. С. 3-10; Фйлатова Е. Н. Мнграцнн мусульман в Белоруссйй. ХІХ-ХХ вв. // йслам й глобальные проблемы цнвнлнзацші. Мйнск, 2000. С. 18-20; Яе ж. Формнрованйе мусульманскйх прнходов в белорусско-лйтовскнх губерннях. XIX в. // йслам й умма (обшйна) татар-мусульман Беларусн, Лйтвы й Польшй на рубеже тысячелетнй. Мннск, 2001. С. 47-50; Яе ж. Полйтйкэ царского правчтельства Росснйской ймперйй в отношенйй татар-мусульман в XIX начале XX вв. Йсторяографйя вопроса // йслам й мусульмане Беларусн в XX веке. С. 80-85.
пазіцый праваслаўнай царквы на далучаных землях, у тым ліку і за кошт іншых хрысціянскіх канфесій'.
У апошнія гады пытанне міжканфесійных адносін (у цэлым2 або паміж асобнымі канфесіямі, часцей за ўсё праваслаўнай і каталіцкай3) на беларускіх землях стала даследавацца як самастойная навуковая праблема. У той ці іншай ступені да праблемы міжканфесійных адносін звярталіся і даследчыкі канфесійнай палітыкі ўрада Расійскай імперыі4. Удзялялася ёй таксама ўвага ў асобных працах па гісторыі праваслаўнай, стараверскай, рымска-каталіцкай, уніяцкай, евангелісцка-лютэранскай, евангелісцка-рэфармацкай цэркваў, і ў працах, прысвечаных гісторыі яўрэйскага і татарскага народаў. Немагчыма было абмінуць праблему ўзаемаадносін паміж асобнымі канфесіямі і ў працах, што адной са сваіх складаючых вызначылі змешаныя шлюбы (шлюбы паміж вернікамі рознай канфесійнай прыналежнасці)5. Адметнасцю і разам з тым адным з ключавых складнікаў веравызнаўчай палітыкі ў заходніх губернях Расійскай імперыі, на думку расійскай даследчыцы I. Вібе, было рэгуляванне рэлігійных пераходаў, якое ажыццяўлялася як царкоўнымі, так і свецкімі ўстановамі. Адным з наступстваў паўстання 1830—1831 гг., адзначае яна, была «утрата нллюзнй о хрнстнанском братстве православных н католнков в снлу проявлення террора с обенх сторон в ходе восстання н его подавленчя»6.
1 Бобровскнй П. О. Русская греко-уннатская церковь в царствованяе нмператора Александра I. СПб., 1890; Кнпрдановнч Г. Я. йсторяческкй очерк православня, католнчества н уннн в Белорусснм н Лнтве с древнейшего до нашего временн; Кояловнч М. О. йсторня воссоедннення западнорусскнх уннатов старых времен (до 1800 г.). Мннск, 1999; Орловскнй Е. Ф. Судьбы православня в связн с нсторней латннства н унпн в Гродненской губерннн в XIX столетнн (1794-1900).-Гродно, 1903.
2 Лннкевнч В. Н. Межконфесснональные отношення в Беларусн (1861-1914 гг.). Гродно, 2008; Морунов A. А. Межконфесснональные отношенмя в Беларусн XIV начала XXI вв.: автореф. ... канд. нст. наук. Мннск, 2011.
3 Бендкн А. Ю. Православно-католнческне отношення на террнторнн Северо-Западного края Росснйской н.мпернн (вторая половнна XIX начало XX в.) // Дналог наукн н релнгнн в еднно.м процессе познання мнра н человека. Ммнск, 2009. С. 260-307; Гераснмова й. П. Обрашенне евреев в хрнстнанство н Русская православная церковь (на прнмере креіцення евреев нз Белорусснн в Казанской епархнн в середнне XIX в.) // Кафолнкня. -2009. Вып. 3. С. 5560; Долбнлов М., Сталюнас Д. Обратная уння. йз нсторнн отношеннй между католнцнзмом н православнем в Росснйской нмпернн. 1840-1873. Внльнюс. 2010; Ду.мін С. У., Канапацкі I. Б. Беларускія татары: Мінулае і сучаснасць; Тамборра Анджелло. Католнческая церковь н русское православне. Два века протнвостояння н дналога. М., 2007; Хрнстнанско-нудейскнй дналог. 2-е нзд. М., 2002.
4Гавряленков А. Ф. Поляткка государственной властн Росснйской пмпернн в отношеннн Православной церквя, ннославных конфесснй н авраамнческнх (нехрястнанскнх) веронсповеданнй в 1721-1917 гг.: перноднзацня, суіцность н прннцнпы, эволюцня. М., 2010; Долбнлов М. Д. Русскнй край, чужая вера: Этноконфесснональная полнтнка нмпернн в Лнтве н Белорусснн прн Александре II; Фнлатова Е. Н. Конфесснональная полнтнка царского правнтельства в Беларусн. 1772-1860 гг.
5 Анофранка Н. В. Жанчыны дваранскага саслоўя Беларусі ў канцы XVIII першай палове XIX ст.: сацыяльна-прававы статус, удзел у грамадскім жыцці: аўтарэф канд. гіст. навук. Мінск, 2012; Горнзонтов Л. Е. Парадоксы нмперской полнтакн: полякя в Росснн н русскне в Польше. М., 1999.
6 Внбе й. Н. Веронсповедная полнтнка самодержавня в Западном крае: 1830-1855. С. 3.
Праблема мадэрнізацыі прававога статусу рэлігійных арганізацый у пачатку XX ст. у кантэксце ажыццяўлення прынцыпаў свабоды сумлення ў Расійскай імперыі атрымала даволі шырокае асвятленне ў гісторыка-прававой літаратуры. Значна менш даследаваны асаблівасці гэтага працэсу непасрэдна ў заходніх губернях. Навуковую літаратуру па дадзенай праблематыцы можна ўмоўна падзяліць на тры групы: 1) ацэнкі сучаснікаў падзей; 2) працы савецкіх гісторыкаў-рэлігіязнаўцаў; 3) даследаванні, апублікаваныя ў апошнія два з паловай дзесяцігоддзі. У працах аўтараў першай групы прааналізаваны галоўным чынам змены ў прававым стане канфесій1. Спецыфіка гэтых прац заключаецца ў тым, што іх аўтары ў значнай колькасці прымалі непасрэдны або ўскосны ўдзел у распрацоўцы новага заканадаўства, што і спарадзіла суб’ектыўныя ацэнкі ў залежнасці ад палітычных поглядаў і канфесійнай прыналежнасці. Асабліва відавочна гэта адносіцца да прац прадстаўнікоў праваслаўнага духавенства.
Ужо ў адной з першых работ царкоўных гісторыкаў была звернута ўвага на рознасць вынікаў, што прынеслі рэформы ў рэлігійнае жыццё вялікарускіх і заходніх губерняў: «Узаконенная отныне в Росснн почтн полная свобода релнгнозной совестн, не пронзвела н не могла пронзвестн сколько-ннбудь крупных перемен в смысле утерба православяю в коренных русскнх местностях, сцвярджаў А. Карташоў. He то наблюдается на нашнх юго-западных окраннах: в Белорусснн, Лнтве, Волынн, Подолнн н Холміцнне <. ..> Там было много подневольных православных, желавшнх втайне костела нлн уннн. Теперь онн сбрасывают маску лнцемерня н <...> прнпмсываются к костелам»2.
Савецкая гістарыяграфія засяроджвала сваю ўвагу галоўным чынам на палітычнай пазіцыі праваслаўнай царквы падчас Першай расійскай рэвалюцыі. Веравызнаўчыя рэформы ў такіх працах, калі і разглядаліся, то фрагментарна, без спасылак на дакументальныя матэрыялы, а ацэнкі даваліся, як правіла, у негатыўным ключы3. Хаця ўжо ў 1980-я гады назіраецца імкненне да пераасэнсавання праблемы, больш узважлівага падыходу да адзнак веравызнаўчай палітыкі, адыходу ад традыцыйнага ўяўлення аб немагчымасці ажыццяўлення рэлігійнай свабоды ў буржуазным грамадстве4. З’яўляюцца
1 Айвазов й. Г. Новая веронсповедная снстема русского государства. М., 1908; Арсеньев К. К. Свобода совестм н веротерпнмость. СПб., 1905; Бердннков 14. С. Нашн новые законы н законопроекты о свободе совестн. М., 1914; Блосфельд Г. Э. Положенне нноверцев н раскольннков согласно Своду законов (по поводу Высочайшего указа 12 декабря 1904 г.). СПб., 1905; Познышев С. В. Релнгнозные преступлення с точкн зрення релнгнозной свободы. К реформе нашего законодательства о релнгнозных преступленнях. М., 1906; Рейснер М. А. Государство н веруюшая лнчность. СПб., 1905; Шнряев В. Н. Уголовно-правовая охрана релнгнозной свободы. СПб., 1907.
2 Карташев А. Русская церковь в 1905 г. СПб., 1906. С. 10.
3 Грекулов Е. Ф. Церковь, самодержавне, народ (вторая половнна XIX начало XX в.). М., 1969; Кандндов Б. П. Церковь н 1905 год. М., 1930; Церковь в нсторнн Росснн (IX в. 1917 г.). Крнтнческне очеркн. М., 1967.
4 Клочков В. В. Закон н релнгня: от государственной релнгнн в Россіін к свободе совестн в СССР. М., 1982; Крывелев й. А. Русская православная церковь в первой четвертн XX в. М., 1982; Фомнных Е. В. Проекты церковных преобразованвй в Росснн в начале XX в.: автореф. днс. ... канд. нст. наук.-Л., 1987.
першыя працы, прысвечаныя становішчу неправаслаўных канфесій1. У 1989 г. выйшла калектыўная праца «Русское православне: вехн нсторня», якая звярнула ўвагу на спецыфіку заходніх губерняў. Аўтары кнігі, разглядаючы дзейнасць указа 1905 г. і яго наступствы з боку дазволу пераходаў з праваслаўнага ў іншыя хрысціянскія веравызнанні, адзначылі: «Всех его последствнй правнтельство, внднмо, не предвндело. В западных губерннях бывшне уннаты во времена Протасова «воссоедннённые» с православнем, сталн тысячамч переходнть в католнчество»2.
Работы, што выйшлі на рубяжы ХХ-ХХІ стст., далі магчымасць расійскім даследчыкам заявіць, што пачаўся новы перыяд у вывучэнні расійскага веравызнаўчага заканадаўства пачатку XX ст.3 Характэрнай прыкметай расійскай гістарыяграфіі гэтага перыяду становіцца не толькі аналіз вопыту рэлігійнай палітыкі Расійскай імперыі ў цэлым4 і праваслаўнай царквы ў прыватнасці5, але і зварот да веравызнаўчай палітыкі дзяржавы ў дачыненні да іншаслаўных і іншаверных канфесій6. Гэтыя працы маюць вялікае значэнне
1 Гальпернн Б. Баптязм л революцня // Наука н релягяя. 1987. -№ II. С. 55-56; Лаверычев В. Я. Крупная буржуазня н старообрядческяе органнзацнн в дореволюцяонной Россня П Вопросы научного атеязма. М„ 1988. Вып. 37. С. 200-208; Зырянов П. Н. Положенне о старообрядческнх обіцннах в Государственной Думе н Государственном Совете л вопрос о свободе веронсповеданнй (1906-1911) // Релягня, обшество н государство в XX веке. М., 1991. С. 45-54.
КНІГІ ОНЛАЙН
